شعر؛ سؤزجوکلرین دانسی
پیران قوجابَیلی
شعر اوزرینه بولجا دوشونجه‌‌‌لر واردیر. آریستوتئل/ ارسطو و پلاتون/افلاتون کیمی فیلوسوفلار دا شعر اوزرینه دانیشمیشلار. بؤیوک فرانسیز یازار، شاعر و تنقیدچی پول والئری ده شعر اوزرینه دوشونجه‌‌‌لرینی آچیقلامیش. آلمان شاعری ه‌‌‌ولدئرلینین شعرلرینی اینجه‌‌‌له‌‌‌ییب دیرلندیرن مارتین هایدگئر ده شعر اوزرینه یازمیش. باشقا بیر چوخ شخصلر ده یازمیش اولما‌لیدیرلار.
شعرین آماجی دانس دیر، فاصله‌‌‌سیزلیکدیر/آرالقسیزدیر، آما دوزیازی/نثر ایسه دیسدانس دیر، فاصله‌‌‌‌لیدیر/آرالیقلیدیر. دیسدانس مسافه و دانس مسافه‌‌‌‌سیزلیک دئمکدیر. بو باخیمدان هم شعر، هم ده دوزیازی حرکت دئمکدیر. آما بو حرکتلر اَرَکلره(اَرَک، ه‌‌‌دف) گؤره آیریملاشیرلار. یانی دوزیازی و شعر ایکی‌سی ده حرکتدیر و دئوینیم/حرکت. لاکین یورومه‌‌‌نین بللی آماجی وار، بیر یئردن باشلاییب باشقا بیر اَرَگه/ هدفه اولاشماق اوچون گئرچکلشیر یورومک. یورویرک سفره چیخار انسان، دانس ائدرک کیمسه سفره چیخانماز. آما دانسین بیر یئردن باشلاییب باشقا بیر یئره اولاشما کیمی اَرَگی/هدفی یوخ. دانس کیچیک بیر اورتامدا گئرچکلشن آماج‌سیز دئوینیم‌دیر، یا دا فرق‌لی آماجی واردیر، شعرین ده آماجی سؤزجوکلرله و سؤزجوکلرین استئتیک دانسینی سئزدیرمکدیر. شیمدی او آماج اوزرینه قونوشالیم.
دیسدانسدا یولچولار بیربیرلریندن آرالی اولاراق بیر یولدا هانسیسا هدفه دوغرو یورورلر. دانسدا ایسه دئوینیم بیرلیکده سارماش-دولاش بیچیمینده اولور. ایندی دوزیازی و شعر قارشیلاشدیرماسینی بوراخیب شعر اوزرینه اوداقلاناق. شعر دانسدیر دئدیک. دانس دا آرالیقسیزلیک/فاصله‌‌‌سیزلیک دئمکدیر. بشرین ان بؤیوک آغریلاریندان بیریسی یالنیزلیقدیر. یالنیزلیغینی انسان، دوشلر قوراراق قالدیرا بیلیر، قالدیرماغا دا چالیشمیشدیر. بو باغلامدا شعر و موسیقی چوخ یاردیمجی اولموشدور. چونکو سؤزجوکلر و ملودیلر تینسل/روحسال ائورنده/کایناتدا دانس یولویلا آرالیق‌سیز/فاصله‌‌‌سیز بیر اورتام اولوشدورورلار.
شعرین ایچینده سؤزجوکلر دانس ائدر، دوزیازینین ایچینده دئییل‌دیر. بو اوزدن شعر سؤزجوکلرین دانس میدانی کیمی اورتایا چیخار. ایچیمیزده سیزان دویقو و دوشلری دانس ائدن سؤزجوکلرین چیگنینه یوکلریک. بو دانسین حزون‌لو، رومانتیک، یا دا سئوینج‌لی اولماسی باشقاجا قونودور. سؤز قونوسو سؤزجوکلرین دانسی‌دیر. دانس سؤزونون آنلامی دیسدانس سؤزونون ضدی‌دیر. بو اوزدن سؤزجوکلر دانس یولویلا آرالیق‌سیز اورتام اولوشدورورلار. تینسل بیر اوزایدا ایسته‌‌‌دیگیمیز قادینلا، یا دا قادین‌سا ائرککله شعرین ایچینده بیر بوتونلشمه گئرچکلشدیریرک. بو بوتونلشمه یالنیز ائروتیک مضمونلو اولماز، شعرین آماجینا گؤره بوتونلشمه ایسته‌‌‌یی گئرچکله‌‌‌شر، هر هانسی اؤزله‌‌‌نن احولات، آنا، ائولاد، سئوگی، طبیعت… ده اولابیلیر. آنجاق هر هانسی آماجلا اولورسا اولسون، گئنلده شعرین آماجی اکسیکلیگی قالدیرماقدیر. بو اکسیک‌لیک نئجه قالدیریلار؟ اکسیک اولان نه‌‌‌دیر؟ هر بیر ائرکک اؤز دوغاسیندا اکسیک‌لیک حیسس ائدر. هر بیر قادین دا اؤیله. انسانلارین بوتونلشمه‌‌‌سیله اکسیکلیکلر گئده-ریلیر/قالدیریلیر و بوتونلوک اولوشور. بوتونلوک ده دانسلا اولوشار. بوتونلشمک اوچون یاخینلاشماق گرکیر، یاخینلاشماق و داها یاخینلاشماق. هم ده توخونوشلا بیته‌‌‌جک اولان دوشسل یاخینلاشمالار. یاخینلاشمادان نئجه دانس ائدیلر، آراداکی بوشلوق نئجه دولدورولور؟ سؤزجوکلرین دانسییلا شعرین دوشسل اورتامیندا آراداکی بوشلوق دولدورولاراق بوتونلشمه گئرچکله‌‌‌شیر. بو اوزدن سؤزجوکلر بوتونلشمه‌‌‌نین آهنگینی، رنگینی و قوخوسونو دا اورتایا چیخاریرلار. بو بوتونلشمه حظ وئریجی‌دیر. اونون حزنو ده حظ یاشادیر.
انسان حیاتینین بیر باخیمدان ایکی تور تاریخی وار: ۱- گئرچک سوسیال یاشامیمیزین تاریخی. ۲- دویقو و دوشلریمیزین تاریخی، داها دوغروسو بیرئیسل/فردی میفلریمیزین تاریخی.
توپلومسال یاشامدا یاشادیغیمیز سئویمسیزلیکلری اونا پارالئل اولاراق گلیشن خیال دونیامیزدا، خیال تاریخیمیزده گئری ایته‌‌‌لمه‌‌‌یه چالیشیریق. صنعت، اؤزللیکله ده شعر و موسیقی او پارالئل تاریخیمیزده اولوشاگلیر، وارلیق بولور. شعر پارالئل بیرئیسل/فردی یاشام تاریخیمیزی اولوشدورور یانی شعر یازارکن اولمایان، آنجاق اولماسینی دیله‌‌‌دیییمیز بیر عالمین تاریخینی یازیریق. شعر، اولمایان، اولمایاجاق اولان حیاتین تاریخی‌دیر. یا دا بیر اوخوجو اولاراق او شعرین بتیمله‌‌‌دیگی/تصویر ائتدییی پارالئل تاریخین داها شیرین، داها جانا یاخین اولدوغونو ایچیمیزه سیزدیرماغا چالیشیریق. شعرین تصویر ائتدییی پارالئل تاریخیمیزده اؤزگورجه‌‌‌سینه تابولاردان دویقولاریمیزی قورتارمیش اولوروق. توپلومسال اخلاق اؤلچولریندن بیرئیسل/فردی اخلاق اؤلچوسونه مئیلیمیز گئرچکلشیر. بو آچیدان سؤزجوکلر، ائروتیک دویوم، ذؤوق و آلقی اولمادان دانس ائدنمزلر. گئرچک حیاتدا بیر انسانین دانسینی دوشونون. دانسینی دوشونون و بیر ده اونون یورودویونو خاطیرلایین! یوروین انسانلا، دانس ائدن انسانین بدنی و روحو عینی. یورومک و دانس ایکی‌سی ده حرکت. آما او بدن دانس ائدرکن بیزه باشقا استئتیک دویوم و ذؤوق دادیزیر، آنجاق یورورکن یوخ. سؤزجوکلرین ده شعرین ایچینده‌‌‌کی دورومو بؤیله‌‌‌دیر. سؤزجوکلر ده دانس ائدرکن گؤرونوشلرینی دئییشدیریرلر. سؤزجوکلرین دانس ائدرک گؤرونوشلرینی دئییشدیرمه‌‌‌‌سینین آدینا شعر دئیه‌‌‌سیم گلیر.
آیاق یورومک اوچون بیر اورگان‌دیر. بیر انسان یورورکن اونون آیاقلارینین گؤره‌‌‌وی بللیدیر. یا دا بدنین باشقا اورگانلاری. آما دانسدا آیاق یورومک اوچون دئییل‌دیر، باشقا آماج اوچون‌دیر. یا دا بدنین باشقا اورگانلاری. ایشته شعرده ده سؤزجوکلر دوزیازیدا اولدوغو کیمی دئییل، یا دا قونوشمادا. شعرین اؤلچوسو و ریتمی ایچینده سؤزجوکلر دانس ائدرک بللی قاوراییش، دویوم و ذؤوق تلقین ائدرلر. آرالیقلارین/فاصله‌‌‌لرین گئرچک حیاتدا اورتادان قالدیریشی یالنیز بیر یوللا اولاناقلی‌دیر، سئویشدیگیمیزده آرا یوخ اولور. انسانین دویقو آماجی حیاتدا سئویشمکله آرالیقلاری یوخ ائتمکدیر. بو اوزدن شعر سؤزجوکلرین سئویشدیکلری اؤزگور دنیا‌دیر. توپلومسال حیات انسانی سیخینتییا سالیر. انسان سئویشه بیلمیر، سئوه‌‌‌جه‌‌‌یی انسانی بولامیر. بو بولاماییش حیاتیمیزی (جه‌‌‌نمه) دؤنوشدوردویونده شعر بیزه اوشماغین (جنتین) قاپیلارینی آچار. شعرین ایچینده حیاتین درینلیگینی قاپسایان گیزملی اورگاسم/ذیروه یاشار، روحسال اورگاسم/ذیروه. شعرده بو اورگاسما/ ذیروه‌‌‌یه وارماق اوچون دیلده تابو اولمامالی، سؤزجوکلرین دانس ائتمه اؤزگورلویو اولمالی. بو اؤلچوده فارسجادا حافظ شیرازینین شعرلرینده سؤزجوکلر دانس ائدرک بیزی شعرین بوتونو ایچینده تصویر اولونموش دونیایا یؤنلندیریر. حافظ شیرازی اورتاچاغدا اویقولانان تابولار دیشینا چیخاراق انسانی بیر اؤزگور کیم‌لیک اولاراق تصویر ائتمه‌‌‌یه چالیشمیش.
قادین دانسی هله ده بعضی شرق اؤلکه‌‌‌لرینده حارام و یاساق ساییلماقدادیر. ائله بو یاساقلار اوزوندن مینیاتور دوغموشدور. چونکو مینیاتور بیر خسته ذه‌‌‌نین قارانلیق درینلیگینده قادین گؤزللییینی تصویر ائدر. مینیاتوردا اولان گؤزللیک، تابولارلا یوخسونلوغا گؤمولموش قادینلارین ایمگه‌‌‌لمه‌‌‌لری‌دیر. یوخسا، او قدر گؤزللیک اولاماز، قادین ائو حبسینه توتساق ائدیلدییی اوچون مینیاتور اونو رنگلرده اؤیله‌‌‌سینه تصویر ائتمیشدیر. قادین دانسی دا یاساق ائدیلمیشدیر. یانی دوشونون، کیشیلر شعرین ایچینده هر تور اؤزگورلوکلرینی سرگیله‌‌‌یه-بیلیرلر، طبیعتی دیشی وارلیق اولاراق گؤره بیلیرلر آنجاق بو اؤزگورلوک قادینلارا وئریلمه‌‌‌میشدیر، قادین اؤز دیشیلیگینی سرگیله‌‌‌یرک طبیعتی ائرکک اولاراق گؤره بیلمه‌‌‌میش، تابولار بونا اجازه وئرمه‌‌‌میشدیر. بو اوزدن دقت ائتسه‌‌‌نیز بعضی شرق اؤلکه‌‌‌لری قادینلارینین یازدیقلاری شعرلر ده ائرکک‌یانادیر. یانی قادینین آدی شعرین اوستونده گؤزوکمزسه، بونو بیر ائرکک یازمیش قناعتینه وارا بیلیریک. بو تابونو شرق ادبیات تاریخینده ایلک کز ۱۲-نجی عصر شاعیری مهستی گنجوی قیرمیشدیر. مهستی، شعرلرینده اؤز گؤزللیگینی قادین اولاراق آنلاتمیش، قادین‌یانا دیلکلرینی و سئودیگی ائرککله سئویشمه ایستکلرینی یازمیشدیر. لاکین اونون دا شعرلری بؤیوک خیامین شعرلری کیمی یاساقلانیر. اورتا چاغ قارانلیغینی ییخان موغول اوردولاری گلدیکده و سکولار یؤنه‌‌‌تیم بیچیمی قوردوقدان سونرا مهستی و خیامین شعرلری گیزلین ادبیات اولماقدان چیخیر، چونکو موغول اوردولاری تکفیر و اؤلوم حؤکملری وئرن موفتی‌لیک تشکیلاتینی لغو ائتدی.
مدرن چاغدا شرق قادینلارینین دا قادینلیقلارینی و قادین‌یانا دویقولارینی سرگیله‌‌‌یه بیلمه‌‌‌لری فروغ فرخزادین شعرینده دوغموشدور. فروغ فرخزاد اورتا چاغ قارانلیغیندا قادین دویقولاری اوزرینه قویولان تابولارا قارشی شعریله استئتیک بیچیمده باش قالدیرمیشدیر. بو اوزدن ده بوگون ایراندا سکولار دویقو و دوشونجه گلیشیب درینلشدیکجه گنج نسیل فروغ فرخزاد شعرلرینه داها دریندن احتیاج دویماقدادیر….
