مختلف ملت‌لرین حقیقی و داواملی وارلیغی یالنیز اونلارین اؤزلرینه مخصوص اصیل عنعنه‌وی تاریخه و مدنیته مالک اولمالاریندادیر.
(آلن دانیلو)
موسیقی، قدیم تبریز شهرینده درین و قالارغی بیر کئچمیشه و یونیوئرسال مختلف‌لیگه صاحب‌دیر. بیر چوخ تدقیقاتچی‌لار تبریزی، ایران و شرق اؤلکه‌لری، خصوصیله ده آناتولی بؤلگه‌سی‌نین موسیقی منشائی کیمی قیمتلندیرمیشدیلر. مختلف موسیقی ژانرلاری‌نین گئنیش سویه‌ده یاییلماسی (کلاسیک شرق موغاماتی- تعزیه موسیقیسی- عاشیق موسیقیسی- فولکلور موسیقی ژانرلاری- حرب موسیقیسی- دینی آزلیق‌لارا بورجلو اولدوغوموز دونیا کلاسیک موسیقیسی و یئرلی موغام موسیقیسی) و موسیقی آلت‌لری‌نین حیاتین مختلف یؤن‌لرینده (کولتور- دین- عنعنه- سیاست- صنعت) ایشلک رولو اولماسی و موسیقی زمینینده قالارغی و سامباللی اثرلر یازان عالیم‌لر، حکیم‌لر و فیلسوف‌لار، بونا آیدین ثبوتدور.
بو قیسا یازی‌دا من یالنیز موسیقی علمی و صنعت ساحه‌سینده‌کی ایکی گؤرکملی عالیمی تانیتماق قصدینده‌یم. قدیمکی‌لردن تبریزین سرخاب محله‌سینده‌کی «مقبره‌الشعرا»دا باسدیریلان شرقین گؤرکملی موسیقی عالیمی «صفی‌الدین عبدالمؤمن اورموی» و معاصرلردن ایسه تبریزده دوغولوب، بویا- باشا چاتان و ایران کلاسیک موسیقیسینده ردیف صاحبی و چوخلو شاگیردی اولان «محمدحسین‌خان عذّاری».
ائلخانلار عباسی‌لر سلاسه‌سینی دئوریلتدیکدن سونرا اؤز امپراطورلوقلارینی ایرانین بوتون بؤلگه‌لرینه یاییر، بیرینجی «ماراغا»نی، سونرادا «تبریز»ی پایتخت سئچیرلر. اوندان سونرادیر کی آذربایجان، خصوصیله ده تبریز گوجلو و پارلاق بیر مدنی انکشاف دؤرونو باشلاییر. منه بئله گلیر کی چوخ احتماللا شرقی آنادولو(عثمانلی) ملتی ائله بو دؤور تبریز موسیقیسی‌نین پراتیک و نظری اساس‌لاری تاثیرینی قبول ائتمیشدیر.
«صفی‌الدین عبدالمؤمن اورموی»
610 ه.ق ۱۲۱۱ م ایلینده «اورمو»دا دوغولان و ایگیرمی یاشیندان علم آردینجا اؤز دوغما یوردونو ترک ائدن اوستاد خطاط، اوسلوب صاحبی، چوخ گوجلو «عود» ایفاچیسی، شرقین ان بؤیوک موسیقی نظریه‌چیسی، مختلف موسیقی آلت‌لری‌نین یارادیجیسی صفی‌الدین عبدالمؤمن، اؤزونون «منتظمیه»(سیستئملی نظریه) مکتبی ایله موسیقی ساحه‌سینی و شرق موسیقیسینی تاثیر آلتینا آلیر. صفی‌الدینی شرق موسیقی تاریخینده یاشادان اونون موسیقی علمینده ایکی سامباللی اثری اولموشدور. بیرینجیسی ۶۳۳ ه.ق – ۱۲۳۵م ایلینده بغداددا یازدیغی «رساله‌الادوار فی‌الموسیقی»، ایکینجیسی ایسه ۶۶۶ ه.ق – ۱۲۶۷م ایلینده اؤز دست‌خطی ایله یازدیغی «رساله شرفیه».
صفی‌الدین عبدالمؤمن اورموی‌دن سونرا موسیقی ساحه‌سینده چالیشان‌لارا بو ایکی کیتاب مرجع اولموش و اونلاردان تاثیرلنمیشلر. خصوصیله‌ده: «قطب‌الدین شیرازی» (۷۱۰ ه.ق – ۱۳۱۰م، ۷۶۸ ه ق – ۱۳۶۳م) «دره‌التاج» رساله‌سی‌نین صاحبی و «عبدالقادر مراغی» (۸۳۸ ه.ق – ۱۴۳۴م) «مقاصد الحان» و «جامع الحان» رساله‌لرین صاحبی. عبدالقادر مراغی، صفی‌الدین اورموی‌نین اثرلرینده اولان عربجه اصطلاح‌لارین فارسجا معادل‌لرینی وئریبدیر. بونلاردان علاوه بیر چوخ دیگر شارح‌لرده بو تاثیر آلتیندا اولوبلار و صفی‌الدین عبدالمؤمن اورموی‌نین ایکی مرجع کیتابی‌نین شرحینده رساله‌لر یازمیشلار. او جمله‌دن: حسن کاشی، شمس‌الدین محمدبن محمود، یحیی بن احمد کاشی، لطف‌اله بن محمد بن اسعد سمرقندی، شهاب‌الدین عبداله صراف صیرفی تبریزی، محمد اسمعیل بن جعفر اصفهانی، مولانا مبارشاه جرجانی، فخرالدین خجندی و شکراله احمد اوغلو معاصرلردن.
صفی‌الدین تبریزده اولدوغو زامان«نُزهه» آدیندا بیر نوع عود و «مُغَنّی» آدیندا بیر نوع سنتور ایجاد ائتمیش و اؤزو ده اونلاری ایفا ائدیرمیش. بو بؤیوک عالیم (۶۹۳ ه ق – ۱۲۹۴م) ایلی صفر آیی‌نین اون سگگیزینده دوستاقدا ایکن حیاتا گؤز یومور و تبریزین سرخاب مزارلیغیندا سید حمزه بقعه‌سی‌نین کناریندا تورپاغا تاپشیریلیر.
مرحوم حاج حسین نخجوانی (۱۲۶۶ – ۱۳۵۳) صفی‌الدین اورموی‌نین تورپاغا تاپشیریلدیغی مکان حقینده بئله یازیر:
«سرخاب محله‌سینده سید حمزه مقبره‌سی‌نین کناریندا، شخصی بینالارین بیری‌نین آلتیندان ایکی متر اوزونلوغوندا و یاریم متر انینده بؤیوک بیر قبیر داشی چیخمیش و بینانین قاباغیندا خیاوانا قویولموشدو. قبیر داشیندا «صفی الدین عبدالمومن» یازیسی آشکارجاسینا اوخونوردی. من اؤزوم اونو گؤروب، اوخودوم؛ حتی یازیلمیش تاریخ ده بیر نئچه سیلینمیش کلمه‌لردن سونرا، اوخونوردو. بؤیوک احتماللا همن «صفی‌الدین عبدالمؤمن اورموی» شرفیه رساله‌سی‌نین صاحبی‌دیر. چونکی یئددینجی عصرده اوندان باشقا عبدالمؤمن آدیندا بیریسی تانینمیر. بو قبیر داشی بیر نئچه واخت او بینانین قاباغیندا قالمیشدی و بیز معارف اداره‌سی و ادبیات دانشکده‌سی واسطه‌سی ایله اونو مناسب بیر مکانا آپارماق فیکرینده‌ایدیک. آنجاق تاسفله بللی اولدو کی بینانین صاحبی او قبیرداشین دیر دیمزه -۱۵۰ریالا- بیر داش کسنه ساتیب و داش کسن ایسه داشی یئری بیلینمز بیر یئره گوتوروبدور. (بؤیوک احتماللا داشین ایشلمی دییشیلیب). (یغما مجله‌سی، اونونجو نومره – ۱۳۳۲نین دی آیی – آلتینجی ایل – صفحه ۴۱۴ و ۴۱۵)
مرحوم نخجوانی تورپاغا تاپشیریلان یئری مشخص ائتدیگینه رغمن، مزارین دقیق یئرینی گؤستر‌مه‌ییبدیر. اونون بو سهوی و او دؤورون معارف مسئول‌لاری‌نین مسئولیتسیزلیگی ال اله وئریب و صفی‌الدین اورموی مزاری‌نین دقیق یئری بو گونه قدر بیلینمز قالیبدیر. ائله بونا گؤره ده آذربایجانین و شرق دونیاسی‌نین فخری ساییلان بو بؤیوک موسیقی عالیمین آدینی و خاطیره‌سینی یاشاتماق تبریزین بوگونکو معارف مسئول‌لاری‌نین قارشیسیندا دوران مهم و واجب مسئله‌لردن‌دیر. اونلار بو مهم ایشی یئرینه یئتیرمک‌له، مدنیت ساحه‌سینده ائتدیگی فعالیتلرینه پارلاق بیر صحیفه ده آرتیرا بیلرلر.
«محمد حسن عُذّاری» (بسته‌کار، تار ایفاچیسی و مدرس)
گؤرکملی صنعتکار اوستاد «محمد حسن عُذّاری» ۱۲۸۲نجی گونش ایلینده تبریزین «نوبار» محله‌سینده خیاط مش اسماعیلین عائله‌سینده دونیایا گؤز آچمیش، تحصیلاتینی قدیم مکتبخانادا باشلامیش و یئنی اصوللو مدرسه ده داوام ائتمیشدیر. اوشاق چاغلاریندان موسیقی‌یه اوره‌ک باغلامیش و تارا وورولموشدو. یئنی یئتمه زامان‌لاریندان آتا‌سی‌نین گؤستریشی و یاردیمی ایله تار آلتینی تبریز موسیقی صنعتکارلاری‌نین یانیندا اؤیرنمگه باشلاییر. محمد حسین وردست، الله‌وردی‌خان، حسن قهوه‌چی، حسین‌خان صادالملک، عادلی، رفیعی، فروتن، محمدحسنخان دماغی و استاد جواد آقا منشی کیمی صنعتکارلارین محضرلریندن بهره‌لنیر، سونرا تهرانا گئدیب ایران موسیقیسی‌نین تایسیزلاریندان ساییلان درویش خان، مرتضی‌خان نی داوود، یحیی زرین پنجه، ارفع‌الملک و نهایت ده حاج علی اکبر شهنازی‌دن درس آلیب و تار آلتی‌نین سیرلرینی اؤیره‌نیر. موسیقی علمی‌نین نظری اساس‌لارینی دا اوستاد حسین سنجری‌دن درس آلیر، سونرا بیرینجی استادلیق درجه‌سی قازانیر و اوستادلاری‌نین تصدیقی ایله دوغما شهرینه قاییدیر.
تبریزده بیرینجی دفعه اولاراق ۱۳۰۶نجی ایلده یئنی علمی و متدیک اسلوب‌لا موسیقی مرکزی یولا سالیر؛ کلاسیک موسیقی‌نین تعلیمنده خصوصیله ده تار ایفاچیلیغیندا جهد گؤستریر و بیر چوخ شاگیردلر تربیه ائتمگه باشلاییر.
تبریز شهرینده، موسیقی خصوصیله ده تار ایفاچیلیغی‌نین تعلیمینده ان چوخ پایی اولان اوستاد عذاری‌دیر. عینی حالدا او، یازیلی شکلینده رپرتوار(گارکان) حاضیرلایان بیرینجی شخص‌دیر کی اؤز یازدیغی موسیقی پارچالارینی ایلک دفعه تبریز رادیوسوندا اؤزو تاردا ایفا ائتمیشدیر.
اوستاد عذاری ان چالیشقان، چوخ بیلیک‌لی و متانتلی بیر آذربایجان شخصیتی اولموش، قیزی ایرانین ملی قهرمانی «ستارخان»ین گلینی‌دیر. او عؤمور بویو تانینمیش صنعت آدام‌لاری ایله او جمله‌دن اوستاد شهریارلا علاقه‌ده اولوبدور. صنعتکار عؤمرونده ایکی یوز قطعه دن آرتیق درآمد، چهارمضراب، رنگ و ماهنی بستله‌میش، موسیقی باره‌سینده بیر چوخ مقاله و بیر نئچه کیتاب، او جمله‌دن سامباللی اثر ساییلان «تاریخچه پنجاه ساله هنرمندان موسیقی در آذربایجان» کیتابی‌نین موللیفی‌دیر.
1307نجی ایلدن «شیر و خورشید» موسسه‌سی ایله امکداشلیغا باشلاییر؛ بیر چوخ کنسرت‌لر کئچیریر و اونلارین گلیرینی خیریه ایشلرینه تقدیم ائدیر. نمونه اولاراق: ۱۳۱۲نجی ایلده ایرانین گؤرکملی قادین خواننده‌سی قمرالملوک وزیری ایله و ۱۳۱۳نجی ایل سلماسدا زلزله‌دن ضرر گؤرموش انسانلارین خیرینه اوستاد ابوالحسن‌خان اقبال‌لا بیرگه اوچ گئجه کئچیرتدیگی کنسرت‌لر.
اوستاد عذاری حساس بیر زاماندا، ۱۳۲۴-۲۵نجی ایل آذربایجاندا دمکرات فرقه‌سی‌نین یاراتدیغی ملی حکومت دؤورونده تبریز فیلارمونیاسیندا ایران موسیقی موغاماتینی قوروماق مقصدیله ملی موسیقی فورموندا ارکستراسیون یارادیر. تبریز رادیوسوندا ایرانی ردیف‌لری و ریتمیک فورم‌لاری بعضا تمبک و بعضا ده «حاج محمود فرنام»ین قاوالی‌نین مشایعتی ایله تاردا ایفا ائدیر. عینی حالدا تانینمیش صنعت سئور انسانلارین مجلیسینده ده اوستاد «اقبال آذر»له بیرگه ایفاسی‌لا کؤنول‌لری اوخشاییر. بو ایفالاردان، آمریکالی موسیقی‌شناس «کاوول»ون حضوروندا شور موغامی‌نین ایفاسی موجوددور و ایفا اوستادین صنعت باجاریغی‌نین و یوکسک‌لیگی‌نین آیدین ثبوتودور.
اوستاد عذاری بیر چوخ صنعتکارلاری تربیه ائتمیش و صنعت عالمینه بخش ائتمیشدیر. اوستادین شاگیردلریندن: حسن آقا دشتی، حسن آقا جوان (استاد شجریانین مشهد شهرین ده بیرنجی اوستادی)، طریقی، اسکندری، پناهی، عطا جنگوک، ابولقاسم (داریوش) پیرنیاکان، محمد حسین بیگجه‌خانی، عابد آشتیانی و …. آد چکمک اولار. بونلارین آراسیندا غلامحسین بیگجه‌خانی‌نین اؤزونه مخصوص یئری واردیر. مرحوم بیگجه‌خانی صنعتی و ایفاسی باره‌ده صنعت‌شناس‌لار و تنقیچی‌لر نظر وئرملی‌دیرلر. اوستاد عذاری‌نین تربیه ائتدیگی اوستاد بیگجه‌خانی‌نین ائله ایفا اسلوبو واردیر کی سانیرسان ایفا اولونان قطعه‌لری ائله اوستاد بیگجه‌خانی اؤزو بستله‌ییبدیر.
استاد محمدحسنخان عذاری ۱۳۵۳نجی ایل، خسته‌لیکدن تهرانین مهر خسته‌خاناسیندا حیاتا گؤز یومور و بهشت‌زهرا مزارلیغیندا تورپاغا تاپشیریلیر.
استاد محمدحسنخان عذاری‌نین حیات و یارادیجیلیغی باره‌ده آشاغیداکی ایکی کیتاب نشره حاضیرلانیبدیر:
1- «آهنگ جاودانگی»، یادنامه استاد محمد حسن عذاری- پژوهش و نگارش: سید جواد حسینی
2- «راه دور و رنج بسیار»، خاطرات استاد محمدحسن عذاری- به کوشش: علیرضا علینقی
