«فرود گرگین‌پور» قشقای ائلیندن بیر ایشیق ساچان قشقه
محمدرضا درویشی
ایشیق سایتینا گؤندرن: میرموسی هاشمی
…«ای قارلا هؤرولموش داغلار و ای دومان اورتموش زیروه‌لر، بیزیم ائله نه‌لر گئچدی؟. . . ای قارلا هؤرولموش داغلار و ای دومان چولقامیش زیروه‌لر، سنین یاماجیندا رنگ به رنگ چادیرلارینی قورانلارا نه‌لر گئچدی؟»
***
“فرود» گرگین‌پور، ائلیندن، آیری دوشموش ائل‌سیماسی، ائلین اوجاغیندان و ایستی اته‌گیندن آیریلمیش بیر موسیقیچی، اوزون ایللر کؤچدو، لاکین مقصدی نه ییلاق و نه ده قیشلاق اولدوغوندان، کوچ پاییزا ساری، زمانین خزانینا ساری باش توتدو. تهرانا گلدی، ادبیات دانشکده‌سینه گئتدی و سونرا موسیقی دانشکده‌سینه قاتلاشانماییب، ائله قاییتدی و یئنی‌دن تهرانا دؤندو،تازادان ائله، سمیرم، آباده، شیراز و ان سونوندا یئنه تهران! موسیقیچی ایدی. ائلین موسیقیسینی آتاسی حبیب‌اله، قارداشی فرهاد و حیات یولداشی افسانه کیمی سینه-سینه ییغمیشدی. «چنگی» طایفاسیندان دگیلدی، «عاشیقلار» طایفاسیندان دا دگیلدی. ایلی رتبه‌ده داها اوستون دورومدا ایدی.
آتاسی و دودومانی ائلین اوستون لایه‌لریندان ایدیلار. لاکین اصلی صاحبلری ائلین آشاغی طبقه‌سی اولان چنگیلر، عاشیقلار وساربانلار فرهنگین روایتچیسی و قوروجوسو ایدیلر. فرهنگ و موسیقی ائلین تاریخی و جانی برک اولان طبقاتی فاصله‌سینی دولدوروردو. “فرود»ون اصلی هاماشلاری ائلده ایللر بویو و حتا چوخ واختلار داها، اوندان سونرادا همین آشاغی لایه، همین قشقائی ائلینین فرهنگ و سنتلرینی قورویانلار ایدی. عاشیق احمد، عاشیق حمزه، عاشیق اسماعیل و عاشیق شیوه‌سی‌نین عاشقی مهدیقلی و اوندان الده اولان نوارلار و چنگیلر فرامرز و گنجی و . . . ساربانلاردان شاهمیرزا . . . و ماه پرویز و آفتاب کیمی خانیم اوخویانلار.
کؤچری قشقائی: قوناق قشقایی بوگون قرنلر اؤز دومانلی و ابهاملی یوردوندان ایراق اولدوغو حالدا هله‌لیک فارس ایالتینده ائوصاحبی‌دیر، مشقتده اولان ائو صاحبی. بیر ائل کی ایندی نه ثابت اوتوراجاغی وار، نه ده گریشه‌جاغی. زمانه‌نین و تاریخین یارالاری ایله دولو.
کؤچری قشقائی: قوناق قشقایی بوگون قرنلر اؤز دومانلی و ابهاملی یوردوندان ایراق اولدوغو حالدا هله‌لیک فارس ایالتینده ائوصاحبی‌دیر.
گزه‌ین‌دیر، آمما نه دوننکی کیمی ییلاقدا و قیشلاقدا زمان‌سیزلیق و مکانسیزلیق گزینتیسی! اولدوقجا آغیر و دوشونولمز و تدبیرسیز تقدیر. ائله بیر تدبیرکی ایشه یاراماز، اونودا تقدیر آپاردی.
چنگیلر نئجه اولدولار او کره‌نئی‌لری‌نین باغیرتیسی و نقاره‌لرین کورولتوسو ایله؟ عاشیقلار نئجه اولدو چگورلاری‌نین زخمه‌لری ایله؟ ۱۳۲۰ ایللردن سازین باشینا نه‌لر گلدی کی، بیرده گؤرونمه‌دی. قار کیمی سو اولدو و یاشیللیقلارین بوگون چؤلون و قومساللارا چئوریلدیگی یئره جوموب باتدیلار. سون لحظه‌لرینی ائلین اوستون خانلاریندان صمصام خانین اللرینده گئچیردی. ساربانلارا نئی‌لری‌نین پیچیلتیسی و طایفالاری‌نین آراسیندا چوخ قدیم زمانلاردان اوخوماق جوازی اولان قادینلارا و قیزلارا نه گلدی؟
هئچوقت روزگار مرادلاریله فیرلانمایان کره‌نای، سورنا و نقاره چالان و هرحالدا ائلین گونلرینه شیرینلیک قاتان، چنگیلر هارایا گئتدیلر؟ قشقایی ائلی موسیقی‌سیندن بیر قسمی‌نین روایتچیسی اولانلار، شادلیقلاردا و شنلیکلرده، دؤیوشلرده و غرالاردا، یوخسول و الی داردا چالقیچیلار «دوه اوتاران ساربانلار و قصه سؤیله‌ین عاشیقلار، کتیرا چینیمارانلار، کنگره دره‌نلر، چوبانلار، مهترلر، دؤره گزن ساتیچیلار، بالتاچیلار (اودون سیندیرانلار، عمله‌لر، ایشسیزلر، باشی بوشلار هامیلیقجا ائلین ان آشاغی لایه‌سیندن، فقیر و اللری داردا قالدیغیندان دللک‌لیگله، حامامچیلیغا، جان سورتمه‌یه، اوشاق کسمه‌یه، دیش چکمه‌یه و. . . و دعوا دالاشلاردا ائل بؤیوکلرینه فدائی اولان، لاکین فتح و غلبه‌دن هئچ بیرنه آپارمایانلار . . .) آوارالیقدا و چتینلیکده او بیری طبقه‌لرین غم و کدرلرینه شریک اولان و ماتم‌لرده هامیدان چوخ آغلایانلار، چنگیلر ایدی. آروادلاری ائلین ان یاخشی مرثیه دئینلری و ماتم سؤیله‌ینلری ایدی . . . و پریزاد آدیندا بیر قادین دگرلی صوتی ایله ائلین ایگیت‌لری‌نین ماتمینده قارا اؤرپک باشینا سالیب یاخا ییرتاردی . . . داشین اوره‌گینی سویوداردی . . . طویلار، شنلیکلر و بایراملار چنگیلر اولمادان یاریمازدیلار . . . اونلار اویناماقلارا و یول- یولاجاقلارا جان و قدرت وئریردیلر. ائلین روح و روانینا شادلیق و طرب جالاییردیلار و شادیانالیقلاری قورویوردولار. چنگیلرین کره‌ناسی‌نین گور هاواسی و «سحر اوخوماغی”نین هیجانلی کوشولتوسو تازا ایلین چاتماسینی ائلین تقویمسیز جماعتینه چاتدیریردی. چنگیلرین نقاره‌سیندن یوکسه‌لن سس، طوی شنلیکلری‌نین باشلانماسینی داغینیق و سس چاتار یئرده اولمایان چادیرلارا یئتیریردی. گلینلر حجله‌یه گئتمه‌دن ائوین اودونون اطرافیندا فیرلانیر و عائله‌نین چؤره‌گینی بئللرینه باغلار و آتا ائوی اوجاغینی اؤپمک اوچون باش اییب سجده ائدیردیلر، بورادا چنگیلر «آنا خداحافظ» نغمه‌سینی گؤنول جوشدوران آهنگله اوخویاندا گؤزلر سئوینج یاشلاریندا اوزوردو …
«فرود»» بونلارین هامیسینی گؤردو و هامیسی ایله یاشادی و بوتون غملرینده شریک اولدو. عاشیقلار: بیرلیکده اولان طایفا و بو سون یاریم قرنیده قارکیمی ارییب سو اولانلار و زمانین قومساللاریندا ایتیب باتانلار. بیر یوخا چیخمیش نسل و حتا چنگیلردن داها ایتیب باتمیش، کؤچری حتا ائلین اؤزوندن داها چوخ کؤچری، مهاجر در مهاجر. بو ساز و سؤز اوستادلاری‌نین گلیب گلمه‌سی ایله قشقایی موسیقیسی قات- قات گئنیشلندی. اونلار ائل ایچینده اریدیلر و موسیقیلری قشقایی موسیقیسی ادبیاتی‌نین بیر قولو اولدو. عاشیقلار خسرو آهنگلرینی، گرایلینی، باش گرایلینی و اونلارجا آیری آهنگلری، داستانلار و روایتلر گتیردیلر. ائله بیر روایتلر کی، بوتون قافقاز، قافقاز آشیری تورک سویلولاردان توتموش تا آناتواو. تورکمنستان و حتا مغولستان تا سیبری تاتارلاری ایله اورتاقلاشا ایدی. اونلار قشقایی قورومونون موسیقیسینی اله آلدیلار، روایتلرین و داستانلارین، عاشیق غریب و صنم، کوراوغلو، شاه اسماعیل، طاهر و زهره، محمود و نگار . . . روایتلری و داستانلاریندا چکورا زخمه‌‌لر ووردولار. او سازکی سون اون ایللردن بویانا یوخا چیخدی. اوندان سونرا کمانی. کمانچانین سیمینه چکدیلر و دالینجادا آرشه‌نی ویولونا و زخمه‌نی تارا توتوشدوردولار. هامیسی اریدی سو اولدو. هم اؤزلری. هم ناغیللاری و هم ده سازلاری. بیر نئچه‌لری عؤمورلرینین سونوندا شیرازین حلبی آبادیندا، ائودن چوخ آلونکه اوخشایان ائولرده یاشادیلار و دونیادان گئتدیلر.
اونلارین سونوجوسو عاشیق اسماعیل جعفرنیا- ایدی ۱۳۷۴ده شیرازین اطرافیندا فلاکت حالدا اؤلدو. و عاشیقلار سلاله‌سیندن داود نکیسا ایدی کی سون نفسلرینی هاماشسیز و آداشسیز ائلده چکیردی بؤیوک بیرسیرا پرده ده، بئلی ایکی قات بیر قوجا ملکلر سیماسیندا سه تار الینده کونول آلیشدیران آهنگلرایله طوفان قوپاردی و هامینی حیرته و لذته غرق ائتدی. او تیپ قوجالاردان کی جوانلاری دیزه کؤچدورور. آغارمیش توکلردن بیر اکلیل آلنی اوسته وار ایدی. هنرقصری چوخ اوجا- ایدی. آدی داوود و گنیه‌سی نکیسا ایدی . . . بوتون طایفالارین اونون شاگردلیگینه و بؤیوکلوگونه باش ائیمکدن باشقا چاره‌لری یوخ‌ایدی. جماعت نکیسانین نغمه‌لرینی دینله‌مکده طاقتسیز ایدیلر. هرکس هریئرده ایدی اوزونو اونون سه‌تاری‌نین سسینی دینله‌مگه یاخینلاشدیردی. سورولرین گؤزتچیلری ده سورولرینی بوراخدیلار و دینله‌مگه گلدیلر. اوزون بارماقلاری و کؤنول اوخشایان زخمه‌لری ییرتیجیلارین عؤمرونه سون قویدو . . . مغاملاری، شیوه‌لری و آهنگلری خانلا چوبان، کلانترله رعیت و یول قورویانلار یول کسه‌نی تسلیم و اویوشماغا وادار ائتدی. هامی عبادت و غلاملیقدا دایانیب دوردولار و باشقا اوخویانلار، ایستی و جاذبه‌لری سسلر ایله . . . «او غرور و غیرت یارادان سسلرکی یوردون هیجرانیندا و اوردان کؤچمکده رذیل و غصه‌لی اولموشدورلار. چاغلایان چایدان اینجه بیر آرخ قالمیشدی. اینجه بیر آرخ کی گاهدان زمزمه‌سی ائشیدیلردی». و «فرود»» بونلارین هامیسینی گؤرموش، هامیسی‌ایله یاشامیش وبوتون کدرلرینی بؤلوشموشدور وساربانلار ویوخسول دوه گودنلر، نئی چالانلار واوخویانلار و روایتلر قشقایی موسیقی‌سینین آیری بیر بوداغی «گؤروشی» لهجه‌سیله دانیشان و قشقایی‌نین باشقا لهجه‌لریندن فرقلنن بیر بؤلومو. بو بؤلومون آروادلاری و قیزلاری بوتون قشقای بؤیوکلری آراسیندا نغمه‌کارلیغین جوازینی ائتدیکلری حالدا، یاشاییشی بوتون آشاغی بؤلوکلر کیمی چتینلیک و زورلا باشا آپاریردیلار وشاهمیرزا تایی گؤرونمزتاراوستادی کیمی اؤز نئیی ایله هامینی جادو ائدیردی. ایستر خان و ایستر رعیت اولور اولسون بیر قات کؤینک ایدی، لاکین داغا- دره یه حکومت ائدیردی. ائلین هنرلی چالیقیچیسی یوخسول گؤروندوگو حالدا دیرسکلری و دیزلری‌نین سوموکلری ایتی خنجر کیمی پالتاری‌نین کهنه پارچاسینی دیدیب ائشیکه چیخیردی. دؤرد دانا ئوندمسیز یاماق کؤهنه کت شلوارینی بزه‌ییردی. کهنه مکلی گیوه‌لری‌نین سونرادان سالینما گون پنجه‌سی وار ایدی. دوگمه‌سیز یاخاسینا قیفیل سنجاق وورموشدو . . . شاهمیرزانین آجیناجاقلی دورومو اولدوغو حالدا کؤنوللر وجانلار دونیاسینا حاکم ایدی.
«ف
رود» بونلارین هامیسینی گؤردو و هامیسی ایله یاشادی و هامی غملرینه اورتاق اولدو و آفتاب آدیندا گؤنش کیمی بیر قادین، ویلان و مجنون بیر اوخویان کی سسی‌نین سحری ایله ائلی حئیران ائدیردی. کدری ائل کدری ایدی کی تازادان ائله قاییتسین. یاشایشین تصویری ایدی یاشایشدا و گؤزگوسو گؤزلرده! آفتابی – سسینی واؤزونو- هم ایچدیلر وهم سوموردولار، اوراجاق کی هرنغمه‌دن و هر حیاتدان بوشالدی، هر کسدن و هرنه‌دن محتاج، هامیدان یالقیز، هامیدان پناهسیز، گون قاباغیندا قورولموش چمنلر کیمی و سونوندا افتخار زیروه‌سینده و بوتون گونلرینی اونونلا و اونون سسیله گئچمیشه تاپشیران خانلارین گؤز اؤنونده اریدی، پوچا چیخدی و زمانا قووشدو. عینا ائلین اوتلاقلاری و چمنلری کیمی کی قورو و داغینیق ناله‌لردن باشقا هئچ نه‌یی یوخ ایدی . . . چؤله دؤنموشدو، آت ایلخیلاریندان داها خبر یوخ ایدی، قویونلار اسکیلمیشدی. یئرده قالان چالیلار ایکی هفته‌نی ده اؤده‌مزدیلر، توپراغی سوسلاشیب، یئری بوته‌دن سیلکینیب، چمن قورویوب و اوت آمانسیز قالیب. گؤنش اؤزولوگونده چمنزار ایدی یاشیل و رنگی، چمنزار چمنزارلیقدا، لاکین ائلین چمنزارلاری قورود و طراوتین ایستردی. منیم فروغوم، گل چمنزارا . . . منیم گؤنشیم!
«فرود» بونلارین هامیسینی گؤردو و هامیسی ایله یاشادی و بوگون ائلدن قالان فراقلارین، ائلدن ایراقلیق، زمان و مکاندان اوزاقلاشان ائل زماندا حل اولموش و گئدیر کی تاریخدن ده سیلینسین و «فرود» بوگون کاغاذ اوسته گلمه‌میش درد و غملری و کدرلری ایله هله ده وار و هله ده سروانلارین، عاشیقلارین و چنگیلرین سینه‌سی نعره چکیر. افسوس کی بوایل همیشه نعره چکمیش و هله ده چکیر!
«فرود» هله ده وار. او ائلین یادگاری‌دیر، او ائلین صنعتکاری‌دیر. عاشیقلار، ساربانلار و بعضا چنگیلر اولمایاندا او ائلین موسیقی و فرهنگ راویسیدیر. بوتون کدری ایله بوینوندا آغیر یوکو وار. او زمانه طومارینی ییغمیش و سومویونو ازمیش بیر فرهنگین روایتچیسیدیر. او بیر بوجاغا سیغیندیغی حالدا بیر نعره‌دیر بیر سس‌سیز نعره‌سینده. بوتون عاشیقلارین، بوتون چنگیلرین و بوتون ساربانلارین، ماه پرویزین، آفتابین، فرامرز و نکیسانین نعره‌سی، بوتون چوبانلار، مهترلر، بیچینچیلر. بالتاچیلار.
«فرود» هله ده وار. او ائلین یادگاری‌دیراو ائلین صنعتکاری‌دیرعاشیقلار، ساربانلار وبعضا چنگیلر اولمایاندا اوائلین موسیقی وفرهنگ راویسیدیر. بوتون کدری ایله بوینوندا آغیر یوکو وار. او زمانه طومارینی ییغمیش وسومویونو ازمیش بیر فرهنگین روایتچیسیدیر.
ائلین یوخسول فعله‌لری قوبولارا قویلانمیش چمنلردن کنگر چیخانلار و کتیرا سیغانلار. «فرود» عین سس‌سیزلیکده باغیرتی‌دیر، لاکین هانسی قولاغینان اونون باغیرتسینی ائشیتمک اولور؟ آغزیندا گؤزونده تیکان او قیشقیریر:
«من بو یاشیل باغی گؤز یاشیله سووارمیشام؛ نه‌دن گؤلشنی اؤزگه‌لرین/ تیکانی منیم اولسون (گرایلی شعریندن بیر فراز)
«فرود»ون باغیرتیسی ائل چمنلیکلرین‌نین باغیرتسیدیر. جوشان بولاقلارین و عظمتلی شکارگاهلارین قورویوب تیکانلیغا چئویریلمه‌سیدیر. آیا بو باغیرتیلار گئچیب گئدن آغیر ایللرین، ساتیلمیش و آپاریلمیش بیر فرهنگینین باغیرتیلاری دگیل؟
آغیر ایل ایدی. گؤی بولودسوز و یئر یاغیش‌سیز ایدی. هر سحر آچیلاندا رحمیسیز گونش پارلیردی و هر غروب چاتاندا آی اوتانمازجا ایشیلدیردی. ائل آداملاری اولدوزلارین گؤلوشمه‌سیندن جانا گلمیشدیلر. بولوددان آغلاماق ایستردیلر، آیین و گونون ایشیغیندان بئزیکمیشدیلر. بولود ایستردیلر. قارا و توتغون بولود. گئجه چولقانمیش آغیر و آمانسیز بولودکی جواهر دوغورسون و گوهر سپسین. آداملار اوزاق افقلری، اوجا داغلاری و آچیق چؤللری گؤرمکدن بئزیکمشدیلر.
«من بو یاشیل باغی گؤز یاشیله سووارمیشام؛ نه‌دن گؤلشنی اؤزگه‌لرین/ تیکانی منیم اولسون (گرایلی شعریندن بیر فراز)
سیس (دومان) آرزیسیندا ایدیلر. قالین و شبنم ایله دولو سیس. بلکه داغین و چؤلون سیماسینی اؤرته و باخیشلاری اوتانماز پاریلتیدان قوروسون. آغاجلارین باری چیپلاق بوداقلاری ارچالانمیش قابیقلاری ایله یاغیش تمناسیندا او قدر اگیلدیلر کی سیندیلار… آیا «فرود»ون بوگونکو حکایتی او آغیر ایللرین حکایتی‌دیر؟ آیا «فرود»ون باخیشی بوتون ایشیقلیقلاردان ال اوزموش ووجودونون یاریم -چیلاق بوداقلاری یاغیش تمناسی ایله ایکی قات اولموشدو. آیا داغین قاری هله اریمه‌ییب؟ آیا کهریزین سویونا ال آپارماق ممکون اولاسی دگیل؟ آیا هله ده یوغوردو پیچاقلا کسیرلر؟ . . . آیا هله قیشلاقلار دورور؟ قیشلاق دئمه بیر جان بئجه‌رن بهشت. گول و یاشیللیق ایله بزه‌نمیش دوزلوکلر دورور؟ شور شیرین کوللار، برکتلی داغ اتکلری (یاماجلار) یئر بادامی کوللاری ایله اؤرتولو . . . قیشلاق یوخ. بلکه آچیلمیش کرامتلی بیرسفره‌ایدی قوچلارا، ماراللارا، آهولارا و تیهولارا، سورولره وسورو قورویانلارا، دوه‌یه و سروانا و هامیدان چوخ قویونا و چوبانا. آیا هله ده آتلار آز تاپیلان ومشهور سویلاریله (خرسان، نسمان، وزنه، شراک و . . .) دورورلار؟ آتلار اؤرک آلدادان و جور به جور (آغ، قیزیل، زرین، کهر، قره کهر، کرند، سمند، ایلق و . . .) و آلینلاریندا خیرداجا خاللارلا. آدینا قشقه دئیلن خاللار و قشقایلی‌نین خوش اقباللیق و جاه و جلال نشانه‌سی ایدی… آیا هله ده یایسیز ایللر و قیشسیز ایللر، او ایللر کی تکجه باهار و پاییزی واریدی، زمرد باهارلار و ساری قیزیل پاییزلار . . . آیا هله ده ائلین زوربالاری‌نین سورولری او بیری‌لرین سورولریندن باشدادیر؟ ایلخانی سورولری گوللو- اوتلاقلی یئرلرده اوتلوردولار. قوروغون عطیرلی اوتلاریندان، یایلاغین شنبله‌لیله‌سیندن و قیشلاغین جاشیریندن یئیردیلر. بولاغین و قناتین دورو سویوندان ایچیردیلر. شاد- شن کؤک و قووراق ایدیلار. اؤز اوبیریسی نوعلرینه، فقیر عائله‌لرین توکو تؤکولموش واونلارین تؤکونتولرینی یئینلره بنزه‌میردیلر.
دوغروسو ائلین باشیندان نه‌لر آشدی؟ قشقه‌یه و قاشقایلی‌یا نه گلدی؟ «فرود»ا نه‌لر اولدو؟ ائلین ساده حکومتی گئتدی، ائلین عرف و عادتی پوزولدو، قانون و انضباط گلمه‌دی. ایلاتی یاشایشین اویوشماسی پوزولدو، عجیبه قاتما قاریشیقلیق اولدو. سؤزون سونو… کؤچون آخر دفعه‌سی اونون ان آغیری و آیغیریسدیر. آغیرلیق مهم دگیل، اونون اویوشمازلیغی اذیت ائدیردی…
بودا قشقای سوادسیز شاعری محزونون شعریندن بیر تیکه:
قارلی داغلارین یاماجیندان قاینایان سولار، سئیلاب کیمی عؤمورومون نخلینی یودو آپاردی، داها بولاقلاردان سو جوشمور. تدبیر ایشه گلمیر اونودا تقدیر آپاردی! ساقی دولدور ایستر بولانلیق اولسون، ایستر دورو. فلک جوربورتمه‌دن سن چالیش جوبورت. دونیا یئیلاغا بنزه‌ر، انسان گئچییه و اجل قوردا…
(نقل قوللار بوتونلوکله محمد بهمن بیگی‌دن‌دیر. او قهرمان دؤیوشچو ائل آدامیله آدیم به آدیم درد چکدیی او شئیی گؤردو کی ائل اونو گؤرمک فرصتینده دگیلدی. بوتون روایتلر اوندان‌دیر، حتا اونلارکی ساییلا بللنمه‌میشدی و بوتون بیلدیریلر قشقایین چئویک چنگاوری «فرود» گرگین‌پورداندیر.
***
*بو دویغولار، حسرتلر و نیسگیللرله جوشوب چاغلایان یازی، «ماهور» درگی‌سی‌نین ۱۲-نجی ساییندا ۱۳۸۰-نجی گؤنش ایلی درج ائدیلمیشدیر.
