(۱)….
… آذر آیینین اون آلتیسیندا وطن یولوندا قزئتیندن مکتوب آلدیم. اونلار منى ایشه دعوت ائدیردیلر. من او گوندن تبریزه قایتماق فیکرینه دوشدوم. لازم اولان تدارکلرى گؤروردوم. آذر آیینین اییرمی بیرینده تبریزده قیام گونو باشلانمیشدى. تبریز پادگانى تسلیم اولوب سیلاحلارى یئره قویموشدولار. ملى مجلس تشکیل تاپمیشدى. بو مجلسده فرقه رهبرى آغاى پیشه‌‌ورى ملى دؤلتین باش وزیرلیگینه سئچیلدى. اوردا دؤلت عضولرینى مجلسه تقدیم ائتدى.
آذر آینین اییرمی ایکیسینده تهراندا ایکى نفر آذربایجانلى جاوان ایله اوز به اوز اولدوم. اونلار تبریزدن یئنى یئتیشمیشدیلر. پالتار آلماق ایستهییردیلر. من اونلاردان تبریزدهکى وضعیّتى خبر آلدیم. بیرى:
– تبریزدن دئمه، تبریز اود توتوب یانیر. فدائیلر هر بیر ایشى اؤز اللرینه آلیبلار. بیز قویوب قاچمیشیق.
من:
– نه اوچون قاچیبسیز؟
– بیز آرتشده گروهبان ایدیک. تبریز پادگانى تسلیم اولدو. بیز ده تهرانا گلدیک. ایندى یئتیشمیشیک.
– نه اوچون قاچیبسینیز؟ سیز کى، سر لشکر دئییلدیز. اوردا قالیب ملى دؤلت ایله همکارلیق ائتسهیدیز کیم سیزه بیر سؤز دئیه بیلردى.
اونلار منه أیرى-أیرى باخیب بیرى خبر آلدى:
– سن ده اونلاردانسان؟
– من ده آذربایجانلییام. هر کیم بو خالقین حقوقونو مدافعه ائتسه اونون طرفدارییام.
اونلار منیم بو سؤزلریمدن دیسکیندیلر. بیر سؤز دئمهییب گئتدیلر……….
……من آذر آینین اییرمیسینده تبریزه گئتملى ایدیم. وضعیّتى بو جور گؤروب آیین اییرمی اوچونده تهراندان چیخدیم. اییرمی بیر آذر قیامیندان سونرا تبریزى گؤرمک اوچون تلهسیردیم. ایندى اوردا وجودا گلن بو دگیشیکلیکلرى اؤز گؤزومله گؤروب، اؤلچوب بیچمک ایستهییردیم. مرکزى دؤلت آذربایجاندا جریاندا اولان بو احوالاتلاردان چوخ ناراحات ایدى. بونا گؤره ده آذربایجانا گلیب گئدن مسافرلرى قزوین شهرینده کنترل ائدیب شکلى اولدوقلارى آداملارى جلب ائدیردیلر. من تبریزه اؤزومله آپاردیغیم شعرلریمدن نگران ایدیم. بو شعرلرى الیمدن آلماسینلار دئیه اونلارى پالتومون آستاریندا گیزلتمیشدیم. بئلهلیکله قزوینده مسافرلرین شئیلرینى آختارماغا باشلادیلار. خوشبختلیکدن شعرلریمى تاپا بیلمهدیلر. بیز قزویندن کئچیب بیر ساعاتدان سونرا دوغما آذربایجاندا حرکت ائدیردیک. پاییزین سون چاغلارى اولدوغونا گؤره هاوا سویوق ایدى. من اطرافا دقتله باخیردیم. تاکیستاندا آرا بیر سیلاحلى آداملارا راست گلیردیم. آمما بونلارین کیم اولدوقلارینى تعیین ائده بیلمیردیم. خرمدرهیه چاتاندا هر شئى منه معلوم اولدو. ماشینیمیز قهوهخانا قاباغیندا دایانان کیمى سیلاحلى جاوان بیر فدائى اتوبوسون داخیلینه وارد اولدو. او دقتله مسافرلرى سوزمهیه باشلادى. ماشینین آرخا طرفینده اوتوران بیر نفره گؤز دیکیب دئدى:
– سیز گلین آشاغى.
بو آدام دؤلتین پاسبانلاریندان ایدى. او اؤزونو بیلمهمزلیگه ووروب یئریندن ترپنمدى. فدائینین سسى یئنه اوجالدى:
– سنى دئییرم، او کى پاپاغینا آت نالى یاپیشدیریب.
بئلهلیکله پاسبانى ماشیندان دوشوردوب آپاردیلار. سونرا هامییا ماشیندان دوشمهیه اجازه وئردیلر. قهوهخانانین قاباغى سیلاحلى فدائیلرله دولو ایدى. سئوینجیمى ابراز ائتمگى باجارمیردیم. ائله احساس ائدیردیم کى، دونیانین تمام آزادلیقلارینى منه بخش ائدیبلر. قهوهخانا پالچیقدان تیکیلمیش اولسا دا بؤیوک ایدى. قاپینى آچیب ایچهرى وارد اولاندا جمعیّتین چوخلوغوندان حیرت ائتدیم. بیر یئر تاپیب اوتوردوم. اگنیمده‌کى پالتونو چیخاردیب آستارینا تیکدیگیم شعرلرى تاپماق اوچون بعضى تیکیشلرى سؤکملى ایدیم. هامى منه باخسا دا نه ائتمک ایستهدیگیمى بیلمیردیلر. بیر آزدان آستارین آلتیندان چیخارتدیغیم کاغیذلارى گؤرنده هامى تعجب ائتدى. باشیمین اوستونده دایانیب منه گؤز دیکن بیر فدائى سوروشدو:
– او کاغیذلار ندیر؟
– بونلارین هامیسى شعردیر. ایندى سیزه اوخویاجاغام.
– اجازه وئر باخیم.
من اوخوماق ایستهدیگیم شعرى اونا تقدیم ائتدیم. فدائى بیر مدت شعره باخدى و اوزونو قهوهخاناداکى جماعتا توتوب دئدى:
– ساکت اولون دوستوموز بیزه شعر اوخویاجاقدیر.
من شعرى اوندان آلیب تاختین اوستونه چیخدیم. “منیمدیر” آدلى شعریمى اوخوماغا باشلادیم:
آذربایجان… سنین دوغما ائلینده،
بیتن لاله، آچان گوللر منیمدیر.
بو شؤکتلى، عظمتلى تورپاغین،
قوینونداکى ایگید ائللر منیمدیر.
شعرین بیرینجى بندى قورتاران کیمى هورا سسلرى قهوهخانانى بورودو. فدائیلر توفنگلرینى گؤیه قالدیریب جماعتى هیجانا گتیریردیلر. قهوهخانادان اوجالان سسلره ائشیکدهکى آداملار دا ایچهرى وارد اولدولار. بیر آزدان سونرا قهوهخانادا اینه سالماغا یئر یوخ ایدى. من ایندیه قدر اؤزومو بو قدر آزاد و خوشبخت حسّ ائتمهمیشدیم. منفور شووینیست محمدرضانین سیاستى ایرانین بیر پارچاسى اولان وطنیمیز آذربایجانا دار گؤزله باخیب، اونون بارلى تورپاغیندان اؤزونه سارایلار تیکدیریب، گؤیلریندهکى اولدوزلاردان بو سارایلارا زینت وئریب وطنیمیزى آج یالاواج قویموشدو. خالقیمیز مشروطه زامانى کیمى یئنه آیاغا قالخمیش اؤز اجدادلارى ستارخان و باغیرخان کیمى حق و حقیقت بایراقلارینى گؤیه قالدیرمیشدیلار. قهوهخاناداکى بو سسلر ده مشروطه شهیدلرینین بوغازلاریندا یاریمچیلیق قالان سسلرین آردى ایدى. هامى شعریمین آردینى اوخوماغیمى ایستهییردى. من هیجانلى ایدیم. بورداکى آداملارین هئچ بیرى منى تانیمیردى. من ده اونلارى تانیمیردیم. آمما اورکدن اورهگه یول اولان کیمى من اؤز شعریمله بو آداملارین اورهگینه یول تاپمیشدیم. هامى ساکت اولموشدو هامى. گؤزلرینى منه دیکمیشدى. من شعرین ایکینجى بندینى اوخوماغا باشلادیم:
ااصلان کیمى خالقیمداکى چوخ هنر،
تاریخ بیلیر وقارلیدیر داغ قدر،
بولبول کیمى نغمه دئین هر سحر،
سازیمداکى سسلى تئللر منیمدیر.
یئنه ده هورا سسلرى اوجالدى. توفنگلر گؤیده اویناییردى. سورکلى آلقیشلار آمان وئرمیردى. من ایسه بو آلقیشلارین آلتیندا ایتیب باتمیشدیم…
(۲)….
… ۱۳۲۴-نجو ایل آذر آیینین اییرمی دؤردونده تبریزه وارد اولموشدوم. گؤى مسجددن بیر آز آشاغى کهنه بازارین اوّلیندهکى غفارى مسافرخاناسیندا یئرلشدیم. شهرى دویونجا گؤرمک ایستهییردیم. تلسدیگیمه گؤره صبحانه یئییب شهره چیخدیم. “وطن یولوندا” قزئتینه باش وورمالى ایدیم. منیم بو قزئتدن آلدیغیم مکتوبدان بیر هفتهدن چوخ کئچیردى. مسافرخانادان چیخیب کهنه بازارا آددیم قویدوم. بازار همیشهکى کیمى آچیق ایدى. دوکاندارلار اؤز ایشلرینه مشغول ایدیلر. کهنه خیابانین او تاییندا ایکى نفر جاوان آدام، چیینینده توفنگ جیگر کبابى ساتانین قاباغیندا دایانمیشدیلار. یاخیندان اونلارى گؤرندن سونرا یقین ائتدیم کى اونلار اییرمی بیر آذرین یئتیردیگى فدائیلردندیر. یولوما داوام ائدیب ساعات قاباغینا گئتدیکجه تبریزى نئچه آى قاباق گؤردویوم تبریزه اوخشادا بیلمدیم. ساعات قاباغینداکى میداندا جماعت چوخ ایدى. او زامان فرقهنین بیر چوخ ییغینجاقلارى بو بنادا تشکیل اولوردو. فدائیلر ایندى بو بنانین قاباغیندا کئشیک وئریب نظم انتظاما مشغول ایدیلر. گلهجکده ستارخان آدینى قازانان خیابانلا اوزو آشاغا گئتدیکجه معلوم اولدو کى، کئچمیش پاسبانلارین یئرینه فدائیلر انجام وظیفه ائدیرلر. نه ایسه فدائیلر شهرین زینتى اولموشدولار. هر یانا باخیردین چیینلرى توفنگلى فدائیلر گؤزه چارپیردى. اییرمی بیر آذر قیامیندان سونرا ظاهرده تبریزده اولان دگیشیکلیک هر یئرده فدائیلرین اولماسى ایدى. آمما فرقه رهبرلرینین نظرینجه قیام هله دوام ائدیردى. چونکى آذربایجانین بعضى شهر و کندلرینده اربابلار و خانلار هله تسلیم اولمامیشدیلار. اونلار اؤز دار و دستهلرى ایله داغلارا چکیلیب اؤز مبارزهلرینه داوام ائدیردیلر. “تورپاق کندلیلریندیر”، شعارى فرقهنین گوندهلیگینده ایدى و اربابلار آسانلیقلا بو تورپاقلاردان ال چکمک ایستهمیردیلر. بونون اوچون فرقهنین فعاللارى شهر و کندلرده فدائیلر دستهسینى تشکیل وئریب خانلارلا مبارزهیه یوللاییردیلار. تبریزده و آذربایجانین بؤیوک شهرلرینده اولان اوباشلار، لوطولار، خالقین حسابینا دولانان بوینو یوغونلارلا مبارزه فدائیلرین اوزهرینده ایدى.
(۳)….
… من تبریزه گلندن بیر هفته سونرا فرقهیه عضو اولدوم. بوندان اؤترو تبریزین بئش حومهسینه مراجعه ائتدیم. هفتهده بیر گون حوزهلرین بیرینده حاضر اولوردوم. بو اجلاسدا اشتراک ائدنلرین سیاسى معلوماتینى یوخارى آپارماقدان اؤترو بحثلر اوزانیردى. اونا گؤره ده ایراندا و عینى حالدا جهاندا جریاندا اولان سیاسى مسئلهلر بارهسینده صحبتلر گئدیر و فرقهنین بو سیاسى جریانلارین قارشیسیندا آپاردیغى مناسبتلردن دانیشیقلار اولوردو…
تبریزده اولان حومهلرین سایى گوندن گونه آرتیردى. فرقهیه عضو اولانلار حوزهلرده یئرلشیردیلر. تبریز ایرانین ان سیاسى نقطهسینه چئویریلمیشدى. فدائیلرین سایى او قدر چوخالمیشدى کى، بالاجا مکتب اوشاقلارى دا فدائیلرى تقلید ائدیردیلر. اونلار تاختادان اؤزلرینه توفنگ دوزلدیب چیگینلریندن آسیب کوچهلرده سرود اوخویا- اوخویا مشق ائدیردیلر. بیر نفر ده اوشاقلاردان اونلارا فرماندهلیک ائدیر ، الیندهکى سوتو چالا- چالا فرمان وئریردى: – بیر-ایکى، بیر-ایکى، ساغا دؤن!
۲۱ آذرده اؤز وارلیغینى اعلان ائدن ملى دؤلیتین قارشیسیندا بؤیوک وظیفهلر دوروردو. بونلارین ان اساسلیسى آنا دیلینده مکتبلرین آچیلماسى ایدى. بونا گؤره ده ایندیدن درس کتابلارینین یازیلیب انتشارینا باشلانماسى لازیم ایدى. آز مدتده بو ایش حیاتا کئچیب ایلک دفعه اولاراق آذرى بالالارى اؤز آنا دیللرینده درس اوخوماغا باشلادیلار. بو مسئله آذربایجان تاریخینده بؤیوک اهمیته مالک اولا بیلردى. خالقین اؤز آنا دیلینه اولان علاقهسى قاینار بولاق کیمى اؤز شفافلیغین گؤستریردى. فرقه حوزهلرینده تشکیل اولان درس صینیفلرى آنا دیلینده حیاتا کئچیردى. سونرا ساوادسیزلیغى لغو ائتمک عنوانى ایله باشلانان مبارزه خصوصى اولاراق مکتبلرده آنا دیلینده فعالیّته باشلادى. دئمک اولار کى، آذربایجان مدنیت اوجاغینا چئوریلمیشدى.
ایکینجى دونیا محاربهسى قورتارماق اؤزره ایدى. فاشیزیم اؤز اللریله اؤزلرینه قازیدیقلارى مزاردا دفن اولماق ایدى. شوروىنین قوشونلارى برلینین دروازالارینى دؤیمکده ایدیلر. میلیونلارلا قوربان وئرن بو محاربه آوروپانى باشدان- باشا خرابهزارا دؤندرمیشدى. مینلرله کارخانالار دونیادا اود یاغدیران بومباردیمان نتیجهسنیده داغیلیب یئرله یکسان اولموشدو. محاربه گئدن اؤلکهلرده ساغ قالانلار آت و ایت اتینى یئمکدن بئله چکینمیردیلر.
دونیانین هر یئرینده باهالیق حکمرانلیق ائدیردى. ایندى محاربه قورتارماق اؤزره ایدى. هامینین گلهجهیه امیدى آرتمیشدى. تبریزده و ایرانین هر یئرینده جماعتین اوزونده سئوینج علامتى گؤرونوردو. خصوصى اولاراق “وطن یولوندا” قزئتینین امکداشلارى ایچینده شادلیق گؤرونوردو. بئله بیر زاماندا آذربایجانین مشهور آهنگسازى جهانگیر جهانگیروو تبریزده ایدى. او تبریز فیلارمونیاسینى حاضرلاماق اوچون فعالیت ائدیردى. نئچه گوندن سونرا فیلارمونیانین آچیلیشى اعلان اولدو. او زامان تبریزده چیخان قزئتلر بو خبرى درج ائتدیلر. فیلارمونیانین هر طرفى بزنمیشدى. آفیشالاردا او آخشامین برنامهسى قید اولموشدو. تبریزده میثلى گؤرونمهمیش بو حادثه هامییا تعجبلو گلیردى. بیلیط آلماق ایستهینلر تلهسیردیلر. ایلک برنامه تبریزین مشهور مغنیسى اصغر رضوانین سسى ایله باشلاناجاقدى. اونون گؤزل ملاحتلى سسینى هامى سئویردى. او، آذربایجانین مشهور کلاسیک شاعرلرى نظامینین سنسیز غزلینى اوخویاجاقدى. بو ایلک آچیلیشدا فرقه و حکومت باشچیلارى دا اشتراک ائدهجکدى. هله تهراندا وجودا گلمهمیش فیلارمونیا تبریز صنعتکارلارینین فعال اشتراکیله سهندین، عینالینین قوینوندا سسلنیردى. من ایلک آخشام واجب ایشیم اولدوغونا تاماشایا گئده بیلمهدیم. سونکى آخشاملارین بیرینده فیلارمونیا تاماشاسینا گئتدیم. یاددا قالمالى بیر آخشام ایدى. وئریلن نمایشلر چوخ گؤزل ایفا اولونوردو. خصوصاً اون یا اون ایکی یاشلى بیر اوغلان ایله بیر قیزین چیخیشلارى هامینى حیران ائتمیشدى. اونلارین اولدوقجا گؤزل ملاحتلى سسلرى اولماقلا برابر ایفاء ائتدیکلرى برنامه ده گؤزل ایدى. او زاماندان أللی ایلدن آرتیق اؤتمهسینه باخمایاراق حتّى کیچیک نقطهلرى ده یادیمدان چیخماییب….
(۴)….
… آذربایجانین بوتون کند، شهرلرینده ییغینجاقلار تشکیل اولونوردو. بو ییغینجاقلاردا آغاى پیشهورینین هله اییرمی بیر آذردن قاباق آبان آیینین اییرمی دوققوزوندا بؤیوک قورولتایدا سؤیلهدیگى مشهور نطقینده دئدیگى کیمى: “بیز آرتیق اؤزوموزو اداره ائتمک ایستهییریک. بیز آذربایجانى ایراندان آییرماق ایستهمیریک. بیز آذربایجانین داخلى مختاریتینى ایستهییریک” سؤزلرینى شعار ائدیب قطعنامهلرله اؤز آرزولارینى بیلدیریردیلر.
فرقهنین اورقانى اولان آذربایجان قزئتى هرگون بئله قطعنامهلرله دولو اولوردو. بئلهلیکله آغاى پیشه‌‌ورى غرب ایله محکم رابطهده اولان شاه اصول ادارهسینین قارشیسیندا دایانمیشدى. آذربایجاندا وجودا گلن بو حرکتلر. تهراندا مرکزى دؤلتین پایهلرینى سارسیدیریدى. بونا گؤره ده او بو حرکتى آرادان آپارماق اوچون الیندن گلنى اسیرگهمیردى. بئلهلیکله آذربایجانى اقتصادى محاصریه سالمیشدى. هم مادّى هم معنوى جهتدن اونو سیخینتیا سالیب تهراندان آذربایجانا گلن اقتصادى، پولى منبعلرین قاباغینى کسمیشدى. آمما آذربایجان اؤز یولونا دوام ائدیردى. پول آزلیغینین قاباغینى آلماق اوچون حکومت پول چاپ ائلهدى. یادیمدا قالان دوز اولسا بو پوللار بئش و اون قیرانلیق پوللار ایدى. بو پوللارین قیمتى آشاغا گلمهمک اوچون مخصوص ماغازالار آچیلدى. اون قیرانلیق پولو اون بیر قیرانا قبول ائدیردى. بو دا سبب اولموشدو هامى حکومتین یئنى چاپدان چیخمیش پولونو دؤلت پولوندان اوستون توتسون. بئلهلیکله ایشلر اؤز یولوندا گئدیردى. هله مرکزى دؤلت زامانى حکم ائدن اؤزباشینالیق بوتونلوکله آرادان گئتمهمیشدى. اوباشلارین، لوطولارین بوینویوغونلارین سسلرى کسیلمیشدى. بیر زامان تبریز محللهلرینده جماعتا میدان اوخویان قولچوماقلارین هارادا گیزلندیکلرى معلوم دئییلدى. تبریزین کلانتریلرى یئنیدن اساسلى شکیلده قورولموشدو…
مرکزى دؤلت او زامانا قدر آذربایجانین شهر و کندلرینه اهمیت وئرمهمیشدى. تبریز، اورمیا، اردبیل و باشقا شهرلر اؤز باشینا بوراخیلمیشدى. کوچه، خیابانلاردا توز تورپاق الیندن نفس چکمک اولموردو. شهرلرین آبادانلیق خرجلرى فقط تهرانا خرج اولوردو. پایتخت گوندن گونه گؤزللشیردى. خیابانلار، کوچهلر آسفالت اولوردو. اوجا مرتبهلى ائولر تیکیلیردى. آمما ایرانین باشقا شهرلرى او جملهدن آذربایجان شهرلرینه اهمیت وئریلمیردى. ملى حکومت بو بارهده ایشلر گؤرملى ایدى. تبریزین پهلوى آدلانان باش خیابانینین آدینى عوض ائدیب خالق قهرمانى سردار ملىنین آدینى وئردیلر. ستارخان آدینى آلان بو خیابان اونون صاحبینین آدینا لایق اولمالى ایدى. تبریز اهالیسى بیر گون سحر تئزدن یوخودان گؤزلرینى آچیب بو خیابانین آسفالت اولماسینین شاهدى اولدو. بو هامییا تعجبلو ایدى. آخى تبریزلیلر او زامانا قدر خیابانلارین نئجه آسفالت اولدوغونو گؤرمهمیشدیلر. ساعات میدانیندان گولوستان باغینا قدر مسافه جمعى ایکی یا اوچ گونون عرضینده آسفالت اولدو. او گونلر یاخشى یادیمدادیر. ماشینلار آسفالتى خیابانا تؤکنده تبریزلیلر خیابان بویو صف چکیب فهلهلرین ایشلهمهسینه تاماشا ائدیردیلر. بو تبریزین گؤزل بیر شهره چئوریلمهسینده ایلک آددیم ایدى. ستارخان خیابانى آینا کیمى شفاف اولموشدو.
تبریزین گؤزل گولوستان باغیندا بؤیوک شنلیک وار ایدى. حکومت باشچیلاریندان دا بو شنلیکده اشتراک ائدیردیلر. تبریز اهالیسى گولوستان باغینا طرف حرکتده ایدیلر. بو شنلیکده ستارخانین هیکلى بو باغین مرکزینده رسمى شکیلده نصب اولاجاقدى. هیکلین آلت ستونو قاباقجادان آماده اولموشدو. موسیقى سسله‌نیردى. لازیمى دانیشیقلاردان سونرا ستارخانین هیکلى ستونون اوستونه نصب ائدیلمهلى ایدى. ایکى نفر آدام اونو یئریندن ترپهده بیلمیردى. کمال آدلى تبریز ورزشکارلاریندان بیر جاوان اوغلان ستارخانین هیکلینى چیگنینه آلیب نردبانلا یوخارى چیخاردیب ستونون اوستونه قویدو. بو زامان سورکلى آلقیشلار باشلاندى. بئلهلیکله آذربایجان خالقى اؤز ملى قهرمانینا اولان وظیفهسینى ادا ائتدى. او گوندن سونرا گولوستان باغینا گزمهیه گئدن تبریزلیلر بو هیکلین قارشیسیندا دایانیب بو ملى قهرمانین مشروطه زامانیندا گؤستردیگى رشادتلرى و رهبرلیگى دوشونوردو.
تبریز هر گون سحر یئنى غلبه ایله گؤزلرینى آچیردى. اونون آلنینداکى غم قیریشیقلارى پارلاق گونشین شعالارى آلتیندا اریمکده ایدى. آذربایجانین چیرپینام قلبى اولان تبریزین یارالارى چوخ آغیر ایدى. بو یارالار آذربایجانین هر نقطهسیندن باشلاییب بو قوجامان شهرین اؤرهیینده بیرلشیردیلر. تبریز آذربایجان ایدى، آذربایجان دا تبریز. بو یارالارین درمانى هارادان باشلانسا فرقى یوخ ایدى. آذربایجانین اکثر اهالیسینى کندلیلر تشکیل ائدیردى. مرکزى دؤلت تورپاقدان لعل چیخاردان کندلیلرین دردینى درک ائتمیردى.
هله شهریورین اون ایکیسینده فرقهنین وئردیگى بیانیهده کندلیلر بارهسینده اؤز فیکرینى سؤیلهمیشدى. “خالصه یئرلر کندلیلر آراسیندا بولونمهلیدیر”. ایندیه قدر کندلیلر تورپاق صاحبلرى طرفیندن استثمار اولونوب “الیم خمیر قارنیم آج” شکلینده یاشامیشدیلار. اونلار تورپاقدان گؤتوردوکلرى محصولو دوققوز قسمته بؤلوب ایکى قسمتینى مالکه وئریردیلر. قالان قسمتلریندن ده اربابا بایراملیق، تویوق، قوزو و اربابلارا کسیلن قوربانلیق. مباشر و اونون نؤکرلرینین اوچ آیلیق خرجى و باشقا وئرگیلر کندلیلرى آیاقدان سالمیشدى. ملى حکومت دوققوزدان ایکى عوضینه دوققوزدان بیر وئریلن بهرهنى تصویب ائلهدى. بو، ایراندا و آذربایجاندا بهره مالکانه بارهسینده ایلک قانون اولدو. باشقا وئرگیلرده لغو اولوندو. کندلیلر راحات نفس آلماغا باشلادیلار. داها اونلار مالکلر طرفیندن تهدید اولموردولار…
(۵)….
… ۱۳۲۵-نجى ایلدن مکتبلرین ابتدائى صینیفلرینده آنا دیلینده تدریس اولونمالى ایدى. بونا گؤره ده درس کتابلارى حاضرلاماق اوچون آذربایجانین دیلچى عالملریندن خصوصى کومیسسیا یارانمیش فعال ایش نتیجهسینده بو کتابلار چاپدان چیخمیش و مکتبلرده تدریس باشلانمیشدى. آذربایجانین آنا دیلینده ساوادلى جاوانلارا احتیاجى وار ایدى. آمما بو جاوانلار او زامان بیرینجى کلاسدان فارس دیلینده اوخویوب یازدیقلارینا گؤره اؤز آنا دیللرینده اوخویوب یازماقدان عاجز ایدیلر. آمما دانشگاهین یئرى بوش گؤرونوردو. آنا دیلینده درس وئرن معلملرین یئرى بوش اولدوغونا گؤره دانشگاه اوجاغینین یارادیلماسى لازیم گلیردى. بو ایشى یوباندیرماق اولمازدى. ملى حکومت دانشگاهین تشکیلى بارهسینده حکم وئردى. آز مدتین ایچینده لیاقتلى لازمى آداملار بو ایشه جلب اولدو. ایلک دفعه اولاراق آذربایجاندا ملى دانشگاه اؤز مؤجودیّتینى تاپدى. او گونلر تبریزین بوتون مطبوعاتى بو دانشگاهین پارلاق شعالاریندان یازیردیلار. اؤز آنا دیلینى سئون جاوانلار رغبتله بو علم اوجاغینین محصلى اولدولار. او زامانلار بونا اینانمایانلار دا تاپیلیردى. “آخى نئجه اولا بیلر تشکیلى بیر ایله چاتمایان حکومت دانشگاه یارادا بیلسین؟”، دئینلر اؤز گؤزلریله گؤرندن سونرا ایناندیلار و بیلدیلر کى، خالقین اؤز ایچیندن چیخان رهبرلرین الینده ان چتین ایشلر آسان اولور. او زامان آذربایجانین گؤرکملى یازیچیسى گنجعلى صباحى ده بو دانشگاهدا آنا دیلینده ادبیّاتدان تدریس ائتمگه دعوت اولموشدو….
…. بئلهلیکله تبریز دانشگاهینین شعالارى فاسد شاهین و اونون دؤلت باشچیسى قوامین گؤزلرینه اوخ کیمى سانجیلیردى. اونلار آذربایجاندا اولان حرکتین بوتون ایرانا سرایت ائتمهسیندن قورخاراق بو قیامى تئزلیکله بوغماغا جان آتیردیلار. اونلار ملى حکومت باشچیلارینى و بو ایشده فعالیت ائدنلرى متجاسر آدلاندیریب آذربایجانى ایراندان آییرماق ایستهینلر کیمى قلمه وئریردیلر. ایکینجى طرفدن آذربایجان دمکرات فرقهسى دفعهلرله اعلان ائتمیشدى:
“بیز آذربایجاندا ایالت و ولایت انجمنلرینین قورولماسینى طلب ائدیریک. مرکزى دؤلت بیزیم طلبیمیزى قبول ائتمهسه مجبوروق بیز آذربایجانى حکومت شکلینده اؤزوموز اداره ائدک”.
بئلهلیکله مرکزى دؤلت آذربایجاندا وجودا گلن یئنیلیکلره دؤزه بیلمیردى. تبریزده ایکى گؤن کارخاناسى و ایکى کبریت کارخاناسى وار ایدى (یادیمدا قالان). آذربایجان کیمى مهم بؤیوک بیر اوستاندا بو کارخانالار اصلاً نظره چارپمیردى. جاوانلار بئکارچیلیق الیندن انگلیسلرین دستورى ایله تهران- جنوب دمیر یولوندا گونده بئش قیرانا ایشلهمگه چوخ قاباقدان یولا دؤشموشدولر. آمما ملى حکومت آز مدتین ایچینده “ظفر” آدلى توخوجولوق کارخاناسینى ایشه سالدى. بئکارچیلیقدان تنگه گلمیش فهلهلرین بیر قسمتى ایش قازاندیلار. یوزلرله عایلهلرین حیاتى نسبتاً یاخیشلاشدى. ایندى ملى حکومتین دوشمنلرى ده بو قوروجولوغا مات قالمیشدیلار.
تبریز فیلارمونیاسى اؤز ایشینه دوام ائدیردى. فیلارمونیانان اؤزونه مخصوص اورکئسترى وار ایدى. تبریزین گؤرکملى مغنى و چالیغچیلارى بو اورکئسترده فعالیّت ائدیردیلر. گونلر اؤتدوکجه فیلارمونیانین برنامهلریده تکمیللشیردى. اورکئستره رهبرلیک ائدن آذربایجانین گؤرکملى بستهکارى جهانگیر جهانگیروو ایدى. اونون آذربایجان موسیقیسینده بؤیوک رولو اولماقلا برابر جنوبى آذربایجاندا اؤزوندن موسیقى میراثلارى قویوب گئتمیشدیر. وطنیمیز آذربایجانین مشهور تارزن‌لریندن على سلیمى او زامانلار فیلارمونیانین جاوان عضولریندن بیرى اولموشدو. بئلهلیکله ایلک دفعه آذربایجاندا موسیقیمیزین دیرچلمهسى اوچون یئنى آددیملار گؤتورولدو. دوغرودان دا آذربایجاندا بو مکتبین یئرى بوش ایدى. بو مکتب نئچه ایللر بوندان قاباق تشکیل اولمالى ایدى. آمما ایرانین شووینیست ایدئیالارینى داشییان مرکزى دؤلت آذربایجان خالقینین غدار دوشمنى کیمى رفتار ائدیردى. تهراندان آذربایجانا گوندریلن والىلر بو خالقین مدنیّتى ایله دوشمن اولان آداملارین ایچیندن سئچیلیردى. اونلار آذربایجانا گلندن سونرا موسیقیمیزین، دیلیمیزین، ادبیّاتیمیزین بوتونلوکله مدنیّتیمیزین آرادان گئتمهسینه چالیشیردیلار.
آذربایجان رادیوسو ایشه باشلامیشدى. بو ایراندا ایلک دفعه اولاراق تهراندان سونرا ایران مقیاسیندا تشکیل اولان رادیو تشکیلاتى ایدى. بو رادیونون سسى اوزاقلارا یاییلاراق آذربایجان خالقینین آرزو ایستکلرینى دونیایا یاییردى. ملى حکومتین آذربایجاندا مثلى گؤرونمهمیش گؤردویو ایشلرى، هر گون وجودا گلن یئنیلیکلرى بو رادیونون وسیلهسیله اعلان ائدیردى. بو رادیونون موسیقى اورکئسترى اؤز خوانندهلرینین ملاحتلى سسینى دالغالارا یایاراق عصرلر بویو آذربایجانین بوغولموش سسینى ساوالانین، سهندین قارلى زیروهلریندن آشیریب اوزاق نقطهلره آپاریردى. تبریز و باشقا شهرلرین شاعرلرى گون-گوندن چیچکلنن شعر صنعتینین عطرینى خالقیمیزا تقدیم ائدیردى. شاعرلر هفتهده بیر گون گوندهلیک مؤضوعولارا عایدیازدیقلارى شعرلرى رادیودا اوخویوردولار. بئله بیر ادبى شعر گئجهلرینین مسئولو شاعر بالاش آذر اوغلو ایدى.
آذربایجان تئاترینین مؤجودیّتى ملى حکومتدن چوخ قاباق باشلانسا دا بو صنعتین کیفیّتى ایله مرکزى دؤلت هئچ بیر زامان ماراقلانمامیشدیر. تبریزده استعدادلى آکتیورلاریمیز وار ایدى. اونلار تئاتر صنعتینه واقف اولدوقلارى اوچون اونو هر یول ایله اولسون یاشاتماق ایستهییردیلر. امکانین و مادى وضعیّتین آغیر اولماسینا باخمایاراق تئاتریمیزین گلهجهیى اوچون وار قوهلرى ایله چالیشیردیلار. صمد صباحى، عربزاده، حاجىزاده، شفیعى، مزدورى، ولىزاده، محمدى، ساراخانم، لیلا محسنپور و ب. بو یولون یولچولارى ایدیلر. اونلار مادى باخیمدان آغیر شرایطده اولسالار دا تئاتر صنعتینى جانلى حالدا ساخلاماق ایستهییردیلر. اونلار تبریزین تئاتر صحنهسینده بیر چوخ پیئسلرى صحنهیه قویوب بؤیوک موفقیّتلر الده ائتمیشدیلر. او جملهدن “آرشین مال آلان، مشهدى عباد، آنامین کتابى و بیر چوخ درام، کمئدیالى اثرلرى صحنهیه قویموشدولار. ایندى بو پریشان حالدا فعالیت ائدن تئاتر صحنهسینى نظاما سالماق واختى چاتمیشدى. اونا گؤره ده ملى دؤلت تئاترى یارادیلدى و معین برنامهلرله ایشه باشلادى. آذربایجانین استعدادلى آکتیورلارى بو صحنهیه جلب اولوب اؤز هنرلرینى خالقین اختیاریندا قویدولار. آذربایجاندا دمکراتیک حرکت غلبه چالمیشدى. ملى حکومتین نائلیّتلرى خالقین نائلیّتى اولدوغونا گؤره اقتصادى جهتدن گئریده قالمیش، صاحبسیز و یئتیم اوشاقلارین تعلیم تربیهسى اوچون قرار قبول ائدیلدى. بو قرارین قبولو بو دئمک ایدى کى، داها یئتیم اوشاقلار کوچهلرده آوارا سرگردان اولوب دیلنچیلیکله مشغول اولماسینلار.
او زامانلار آذربایجاندا تعلیم-تربیه اوجاقلارى و مکتبلر حدیندن آرتیق آز ایدى. بو دا مرکزى دؤلتین آذربایجانا اؤگئیلیک گؤزو ایله باخماسیندان ایرهلى گلیردى. کندلرده وضعیته سون قویماق اوچون قیسا مدتده اوچ یوز اییرمی بئش ابتدائى و سکسن ایکی اورتا مکتب آچیلدى. ساوادسیزلیغى لغو ائتمک اوچون اکابرلر تاسیس اولدو. شرقین اوفوقلریندن باش قوزایان گونش آسمانا قالخدیغى هر گون یئنى مترقى قانونلارین حیاتی کئچمهسى دمکراتیک حرکتلرین میدانا چیخماسى انسان قلبینى نوازش ائدیردى.
تبریزده وطن یولوندا قزئتینین نزدیندهکى شاعرلر مجلسى اؤز ایشینه داوام ائدیردى. “شاعرلر مجلسى” کتابى چاپدان چیخمیشدى. بو کتاب نفیس ادبى کتاب اولماقلا آذربایجانین حیاتدا اولان شاعرلرینین شکیللرى، قیسا حالدا ترجمه حاللارى چاپ اولموشدو. شاعرلر مجلسینه هله ده یئنى عضولر جلب اولماقدا ایدى. محمدعلى فرزانه بو مجلسین قدیم اشتراکچیسى اولماقلا فعالیت ائدیردى. او، شاعر اولماسا دا ادبى مقالهلرله چیخیش ائدیردى. وطن یولوندا قزئتى قاباقکی‌لار کیمى چاپ اولوردو. بو قزئت دئمک اولار کى، او زامانین منظم و اطرافلى منتشر اولان قاباقجیل قزئتلریندن بیرى ایدى. اونون صحیفهلرینده دونیادا داوام ائدن محاربهدن و اونون سیاسى وضعیّتیندن گون آشیرى خبرلردن درج اولوردو. سیاسى تفسیرلر خبرلر “نظرلى” آدلى بیر نفر سیاسى یازیچینین طرفیندن انجام تاپیردى. او درین سیاسى معلوماتا مالیک ایدى.ستارخان خیابانیندا شوروینین بؤیوک بیر دفترى وار ایدى. بو دفترده بؤیوک نقشهلر اؤزهرینده محاربهنین فعالیّتى نشان وئریلیردى. هر هفته جمعه گونلرى سیاسى مفسر نظرلی‌نین معروضهسى اولاردى. بئله زاماندا دفترین ایچى و خیاباندا ازدحام اولاردى. نظرلى آذربایجان دیلینده شیرین و گؤزل بیانا مالیک ایدى. خیاباندان کئچنلرى اؤزونه جلب ائدیردى.
آذربایجاندا هر گون یئنى خارقهلر یارانیردى. اقتصادى جهتدن هئچ بیر نگرانچیلیق یوخ ایدى. امنیت ساریدان ایندیه قدر آذربایجاندا بئله بیر امن آمانلیق اولمامیشدى. قولدورلارین بعضلرى تهرانا قاچمیش، قاچمایانلار ایسه تبریزین هانسى گوشهسینده ایسه گیزلنمیشدیلر. رییس کلانتریلر ملى حکومت طرفیندن تعیین اولموشدولار. کئچمیش رییس کلانتریلرین بعضلرى تهرانا قاچیمشدیلار. قاچمایانلار ایسه ملى حکومت ایله همکارلیق ائدیردیلر. اونلار یئنى تعیین اولموش کلانترى رییسلرینین معاونى کیمى خدمت ائدیب چالیشیردیلار. بیر زامان تریاک یا شیره چکنلرین مسکنى اولان تبریزین قهوهخانالارى اونلارین وجودوندان پاک اولموشدو. نظمییهده یا کلانتریلرده خدمت ائدن آژانلارین دا بیر چوخلارى ملى حکومته خدمت ائدیردیلر. کلانترى ادارهلرى کئچمیش حالتیندن آیریلمیش خالق ایله یاخیندان رابطه ساخلایان ادارهلره دؤنموشدولر. ملى حکومتدن قاباقکى رییس کلانتریلرى ملاقات ائتمک، اونلارلا گؤروشمک، اؤز دردینى اونلارا چاتدیرماق چوخ چتین اولسا دا، ایندى کلانترى رییسلرى خالقین گؤروشونه گئدیردیلر. اونلار محلهلرى، کوچهلرى دولانیب اهالى ایله یاخیندان رابطه ساخلاییر و اونلارلا مصلحتلشیردیلر. اهالى ده اونلارى سئویردى.
(۶)….
… ۱۹۴۵-نجى ایلین ماى آیینین دوققوزوندا دونیا محاربهسى قورتاردى. فاشیزم دونیا خالقلارینین قدرتى قارشیسیندا دیز چؤکدو. بوتون دونیا خالقلارى بو گونو بایرام گونوکیمى قبول ائتدیلر. دونیانى قان دریاسیندا غرق ائدنلر محکوم اولوب رسوا اولدولار. ایندى دونیا گلهجگه بویلانیب اؤز طالعى بارهسینده دوشونوردو. خرابهزارا دونموش شهرلر، کندلر و مدنیت اوجاقلارى یئنیدن آباد اولمالى ایدى. او زامان منیم وطن یولوندا قزئتینده چاپ اولان شعریم بئله باشلانیردى:
آخان چایلار، گور بولاقلار تملیندن دورولدو
غالبیت بایرامیندا ظفر طبلى وورولدو
تسلیم اولدو قارى دوشمن ابدیلیک اؤلومه،
گلهجهیین دینج حیاتى بخش ائدیلدى عالمه.
بو قانلى محاربهدن زیان گؤرموش آذربایجان خالقى دا تبریزده و باشقا شهرلرده بو غالبیت گونونو بایرام کیمى قارشیلادیلار. بو بایرام خصوصى اولاراق وطن یولوندا قزئتینده اؤز عکسینى تاپیردى. بو قزئت او گون خصوصى شمارهده قزئتین بیرینجى صحیفهسینده استالینین رنگلى پورتیرئتینى چاپ ائلهمیشدى. محاربهنین قورتارماسى ایله بازاردا گون-گوندن باهالانان ماللارین قیمتلرى آشاغى ائنمگه باشلادى. محتکرلر آنبارلاردا اولان ماللارینى آشکارا چیخارتماغا مجبور اولدولار. بئلهلیکله محاربه نتیجهسینده وجودا گلن باهالیق فلاکتى یاواش-یاواش آرادان گئتمهیه باشلادى. محاربه قورتارماقلا ایراندا اولان آمریکا و انگلیس قوشونلارى ایرانى ترک ائتدیلر. آمما شوروى قوشونلارى هله ایراندا ایدیلر. آمریکا و انگلیس دؤلتلرى آذربایجاندا یارانان ملى حکومتین قانلى دوشمنلریندن ایدیلر. اونلار تهراندا مرکزى دؤلتین باش وزیرى قوامالسلطنهنى آذربایجانین ملى حکومتینین علیهینه تحریک ائدیردیلر. قوام اؤز آغالارینین فرمانینى اجرا ائتمک اوچون قوجا تولکولر کیمى هر گون یئنى حیلهلره ال آتیردى. آمما آذربایجاندا ملى حکومت طرفیندن گؤرولن ایشلر خالقین بو حکومتدن طرفدارلیغى مرکزى دؤلتى وادار ائتمیشدى آدربایجان خالقینین آرزو-ایستکلرینى رسمیتله تانیسین و اونون دمکراتیک حرکتلرینى تصدیق ائتسین. بونونلا بئله مرکزى دؤلتله ملى حکومت آراسیندا دانیشیقلار گئدیردى…
ایکینجى دنیا محاربهسینین قورتارماسیله دونیا خالقلارى ویران اولموش اؤلکهلرده یئنیدن آبادانلاقا باشلامیشدیلار. فاشیزم تمامیله تارومار اولموشدو. حربى توققوشمالار آزالسا دا سیاسى توققوشمالار گونو-گوندن آرتماقدا ایدى. آمریکا قرارداد اوزره شوروینین ایرانى تخلیه ائتمهسینى طلب ائدیردى. بئله بیر زاماندا آمریکا تسلیم اولماق ایستهمهین ژاپون دؤلتینین هیروشیما و ناکازاکى شهرلرینى آتوم بومباسى ایله بومباردیمان ائتدى. آمریکا دؤلتى بو آزغین عملى ایله اؤز قدرتینى دونیا خالقلارینا گؤسترمکله گلهجکده اؤز امپریالیستى سیاستینى حیاتا کئچیرمک اوچون زمین یارادیردى. بو مانورون باشلیجا طرفى شوروى دؤلتى ایدى. ایندى شوروى اؤز قوشونلارینى ایراندان آپارماغا حاضرلاشیردى. وطن یولوندا قزئتى آخیرینجى شمارهسینده اؤز اوخوجولارى ایله الوداع ائدیب حیاتینا سون وئردى. اوزون ایللر بویو دونیا محاربهسى باشلاناندان قورتارانا کیمى اؤز منظم، مرتب و دولغون انتشارى ایله آذربایجاندا سیاسى، اجتماعى، هنرى، ادبى تاثیر قویان بو قزئت ایندى تبریزى ترک ائدیردى. وطن یولوندا قزئتینین ادارهسنیده حاضرلیق ایشلرى گئدیردى. آمما بو آخشام خداخافظلیک عنوانى ایله بو قزئتین مسئوللارى طرفیندن ضیافت وئریلهجکدى. بو ضیافتده آدلى سانلى شاعرلر، ملى حکومتین معارف مسئوللارى، صنعتکارلار و وطن یولوندا قزئتینى اداره ائدن یازیچى و شاعرلر اشتراک ائدیردیلر. بو اونودولماز بیر گئجه ایدى. جعفر خندان رضا قولویئو باشقالارى صحبت ائتدیلر. شاعرلردن شعر اوخودولار. آمما مجلسى قیزدیران عاشیق حسین جاوان ایدى. عاشیق حسین جاوان سانکى اؤز هنرینین محصولدار چاغینى بو آخشاما ساخلامیشدى. اونون ملاحتلى سسى خصوصى اولاراق بو مجلسده اشتراک ائدن آذربایجانلى عالى رتبهلى افسرلرى داها دا آرتیق روحلاندیریردى. شاعرلردن على فطرت، اعتماد، صحاف، آذر اوغلو، على توده، کامیل، من و باشقالارى اشتراک ائدیردى. مشهور کرد شاعرى هیژار‌دا بو مجلسده ایدى. بئلهلیکله بو اونودولماز گئجه وطن یولوندا قزئتینین امکداشلاریله سون گؤروش اولدو…
(۷)….
… ۱۳۲۵-نجى ایلین خرداد آیینین آخیرلارى ایدى. تبریزین هاواسى عادت اوزره معتدیل اولماسینا باخمایاراق گونو-گوندن قیزماغا گئدیردى. آذربایجانین او جملهدن تبریزین اقتصادى جهتدن هئچ نگرانلیغى یوخ ایدى. تهران ایله آذربایجانین اقتصادى یوللارى باغلى اولسا دا چاتیشمامازلیق یوخ ایدى. اییرمی بیر آذر قیامیندان و اوندان قاباق ایشدن دوشموش کارگاه و کارخانالار یئنیدن ایشه دوشموشدولر. تبریز بازارى اؤز عادى حالیندا اولماقلا برابر دوکانلار آغزینا قدر مال ایله دولو ایدى. احتکارلیق ایله آمانسیز مبارزه گئدیردى.
تزه آسفالت اولموش ستارخان خیابانیندان دسته- دسته اؤتن فدائیلر آذربایجان سرودونو اوخویاندا سسلرى ارک قالاسینین باشیندان آشیب سهند و عینالىنین یاماجلاریندا عکس اولونوردو. اونلارین دالینجا یئنى تشکیل اولموش ستارخان آتلیلارى حرکت ائدیردى. اون بئش نفره یاخین بو آتلیلار ایینلرینده آغ کؤینهیین اوستوندن باغلادیقلارى کمربندلرى، باشلارینداکى قارا پاپاقلارى، قارا شالوارین اوستونه چکیلن قارا اوزون چکمهلرى. دوداقلارینین اوستونده قارا توپا بوغلارى اونلارا حدیندن آرتیق احتشام باغیشلاییردى. بونلارا ستارخان آتلیلارى آدى وئریلمیشدى. بو آتلیلار دستهسینین سرکردهسى على قهرمانى ایدى. او همیشه آتلیلارین قاباغیندا حرکت ائدیردى. باشقا آتلیلاردان قاسیم قازاق اونون آردینجا حرکت ائدیردیلر.
بونلار خیابانا چیخاندا جماعت ساغ و سول طرفدن اؤز یئرلرینده دایانیب تاماشایا دوروردولار. فدائیلرین اوخودوغو آذربایجان سرودو، آتلارین دیرناقلاریندان قوپان سسه قوشولوب اوزاقلارا یاییلیردى:
اى توپراقى لعل مرجان آذربایجان، آذربایجان
من وئرهرم اوغروندا جان آذربایجان،آذربایجان
اى وطنیم دوشمن عجب، باغرینى آل قان ائلهدى
سویدو رذالتله سنى، ظلمیله تالان ائلهدى
باغلارینى ووردو خزان، گؤر نئجه ویران ائلهدى
ظلمت کئچیب دؤندو زامان آذربایجان، آذربایجان
اى تورپاقى لعل مرجان آذربایجان، آذربایجان
(۸)….
… وطن یولوندا قزئتىنین آذربایجاندان گئتمهسى ایله شاعرلر مجلسى ده تعطیل اولموشدو. بو مجلسین یئرى بوش اولا بیلمزدى. ایندیه قدر ملى حکومتین دؤورونده هله آذربایجانین یازیچیلار تشکیلاتى تشکیل اولمامیشدى. آذربایجانین یازیچیلار جمعیتینین تشکیلى بارهسینده فرمان صادر اولدو. تبریزین و باشقا شهرلرین شاعر یازیچیلارى بو جمعیتى تشکیل وئرمکدن اؤترو دعوت اولدولار. بؤیوک بیر ییغینجاقدا شاعرلر آغاى کامیلى یازیچیلار جمعیتینه صدر سئچدیلر و آغاى فخرالدین محزون کاتب اولدو. بئلهلیکه بو جمعییت اؤز ایشینه باشلادى. بو، آذربایجاندا ایلک یازیچیلار جمعیتى ایدى. بوتون شاعر و یازیچیلارى اؤز اطرافینا آلمیشدى. بو جمعیتین اؤزونون قزئت اورقانى اولمالى ایدى. بو ایشه هله تئز اولدوغونا گؤره هلهلیک فرقهنین اورقانى اولان آذربایجان قزئتى ایله علاقهده اولماغى مصلحت گؤروندو. او گوندن سونرا شاعرلرین شعرلرى آذربایجان قزئتینین بزگى اولدو. بو قزئتین مسئولو یایچیلاردان آغاى خشکنابى ایدى. او قدرتلى یازیچیلاردان حساب اولوردو. خشکنابىنین “پولادلار نئجه سوواریلدى” رومانى سریال شکلینده آذربایجان قزئتینده چاپ اولوردو. آذربایجان یازیچیلار جمعیتینین یئنى بناسى تربیت خیابانیندا یئرلشیردى. شاعرلرین هفتهلیک اجلاسى بو بنادا تشکیل اولوردو.
بونودا قید ائتملىیم کى، من هله تهراندان تبریزه گلمهمیشدن قاباق وطن یولوندا قزئتینین ادارهسى طرفیندن اوچ مهم مسئله انجام تاپمیشدى. بونلارین بیرى سردار ملى ستارخانا یازیلاجاق شعر بارهسینده مسابقه ایدى. بو مسابقهیه جایزه ده تعیین اولموشدو. شاعرلرین چوخو بو مسابقهده اشتراک ائدیب یازدیقلارى شعرلرى وطن یولوندا قزئتینه تقدیم ائتمیشدیلر. بو شعرلره قیمت وئرمک اوچون هئیت تشکیل اولموشدو. بو هیئتین نظرى ایله جایزه‌نى شاعرلردن على فطرت بیرینجى، بالاش آذراوغلو ایکینجى یئرى توتموشدولار. شاعرلر مجلسى طرفیندن ادبى ساتیریک جهتدن مهم ساییلان میرزه على معجزون ادبى یارادیجیلیغى بارهسینده گؤرولن ایشلر ایدى. میرزهعلى معجز جنوبى آذربایجانین صابرى حساب اولوردو. اونون اؤزونه مخصوص طنز شعرلرى خالق آراسیندا مهم یئر توتموشدو. سئویله- سئویله اوخونان بو شعرلر شاعرین خالق آراسیندا اولان عیبهجرلیکلرى دریندن درک ائتمهسیندن قاباغا گلیردى. گؤزلرى اوزاق گؤرن بو شاعرین اجتماعادا حکم ائدن خرافاتین چیرکین قیافهسینى قامچیلاییر و اونلارى افشا ائدیردى. معجز خالقى اؤزونه جذب ائده بیلدیگى کیمى شاعرلر مجلسینده اولان شاعرلرى ده جذب ائتمیشدى. بونا گؤره ده بو شاعرى دریندن اؤیرنمک و اونون یارادیجیلیغى بارهده تدقیقات آپارماق اوچون آلینان قرارا گؤره شاعرلر مجلسینین عضولرى بیرلیکده معجزین یاشاییب یاراتدیغى شبستر شهرینه گئدیرلر. بو تدقیقات سفرینده وطن یولوندا قزئتینین مسئوللاریندان جعفرخندان، غلام محمدلى، قیلمان موسائیو و باشقالارى اشتراک ائتمیشدیلر. معجزون یاشادیغى ائوین حیطینده دستهجمعى حالیندا تاریخى شکیل ده چکدیرمیشدیلر. اوردا ادیبلر و شاعرلردن معجزون حیاتى و یارادیجیلیغى بارهسینده معروضه ائتمیشدیلر.
۱۹۴۵-نجى ایلین آپرئل آیینین اییرمی سککیزینده شیمالى آذربایجانین اییرمی بئش ایللیگى مناسبتیله ایراندان دا بؤیوک بیر هیئت دعوت اولموشدو. بو هیئت ایرانین مشهور شاعرلریندن ملکالشعرا بهارین باشچیلیغى ایله باکى شهرینه گئتمیشدیلر. آذربایجانداندا شاعرلر مجلسینین عضولریندن على فطرت، میرمهدى اعتماد، بالاش آذراوغلو، مهدى چاووشى و باشقالارى دعوت اولموشدولار. او زامان دونیا محاربهسینین یئنى قورتارماسینا باخمایاراق بو بایرام گونو چوخ شانلى کئچمیش و ایران و آذربایجاندان گئدن نمایندهلر بؤیوک روح یوکسکلیگى ایله گئرى قاییتمیشدیلار. اونلار باکىدا گؤردوکلرى بارهده مقالهلرله چیخیش ائتمیشدیلر. تبریزدن گئدن نمایندهلر ده وطنه قاییداندان سونرا بایرام گونونه شعرلر یازمیشدیلار. بالاش آذراوغلو “باکى سفرى” آدلى مشهور شعرینى یازیب تبریزده چاپ ائتدیرمیشدى.
(۹)….
… مرکزى دؤلت ایله آذربایجانین ملى حکومتى آراسیندا چکیشمهلر داوام ائدیردى. آذربایجاندان تهرانا گئدن نمایندهلر هئچ بیر راضیلیق الده ائتمهدن تبریزه قایتمیشدیلار. مرکزى دؤلت آذربایجانین الده ائتدیگى موفقیتلرى قبول ائتمک ایستهمیردى. نخست وزیر قوام‌السلطنه بو مسئلهنى اون بئشینجى مجلسین سرانجامینا وئرمیشدى. خرداد آییندا ایکینجى نماینده هیئتى آذربایجانین ملى حکومتى طرفیندن تهرانا گئتملى اولدو. بو هیئتین رهبرلیگى آغاى پیشهورینین عهدسینده ایدى. هله نئچه گون قاباقدان آذربایجانین هر نقطهسیندن تبریزه نامهلر، تئلقراملار گؤندریلمکده ایدى. بونلارین هامیسى آذربایجان قزئتینده چاپ اولوردو. بو نامه و تئلقراملار بوتون آذربایجان خالقینین ملى دؤلتین آرخاسیندا دایاندیقلاریندان خبر وئریردى. اونلار یازیردیلار کى، بیز قانیمیز باهاسینا الده ائتدیگیمیز موفقیّتلرى حفظ ائدیب ایرانداخلینده یاشاماقلا اؤز داخلى ایشلریمیزى اؤزوموز حیاتا کئچیرملىییک. آغاى پیشه ورینى و اونون رهبرلیگیى آلتیندا تهرانا گئدن هیئتى یولا سالماق اوچون تبریزلیلر طیّاره میدانینا طرف آخیشماقدا ایدى. میداندا بؤیوک ازدحام وار ایدى. اونلار اؤز صداقتلرینى اؤز نمایندهلرینه بیلدیرمک اوچون بورا گلمیشدیلر. بو تاریخى بیر گون ایدى. من اؤزوم ده اوردا ایدیم. عینالى داغینین اتهگینده، آجى چایین کناریندا یئرلهشن بو طیاره میدانیندا حاضر اولانلار اؤز طالعلرینین حلى اوچون تهرانا گؤندردیکلرى نمایندهلرى یولا سالیردیلار. آغاى پیشه‌‌ورى قیسا بیاناتدان سونرا طیاره ایله تهرانا اوچدو. تهراندا گئدن بیر چوخ دانیشیقلاردان سونرا مرکزى دؤلت ایله آذربایجان ملى حکومتى آراسیندا مقاوله باغلاندى. بو مقاولهنین اساسیندا آذربایجان ملى حکومتینین آدى آذربایجان ایالت و ولایت انجمنینه چئوریلدى. مرکزى دؤلت آذربایجاندا ایندیه قدر حیاتا کئچمیش دمکراتیک اصلاحاتلارین هامیسینى رسمیتله تانیدى. ایراندا مجلس شورانین تئزلیکله باشلانماسى قرارا آلیندى. مجلس شورادا آذربایجان نمایندهلرینین آز اولدوغونا گؤره اونلارین تعدادلارینین آرتماسى نظره آلیندى. آذربایجانین داخلى وزارتى اوستاندار آدى ایله عوض اولدو. فدائیلرین آذربایجانین نظامى قوهلرى ترکیبینده فعالیت گؤسترمهسى تصدیق اولدو. بونونلا برابر ایالت و ولایت انجمنلرینین سئچگیلرى اوچون تهراندان آذربایجانا تامینیه قوهلرى آدى ایله حربى قوهلرین گلمهسى بارهده قرار قبول ائدیلدى. بونونلا بئله ملى حکومتین آرزولارى تامین اولوندو. آذربایجان دمکرات فرقهسینین یارادیلماسى دا بو آرزولارین اساسیندا قورولموشدو.
(۱۰)….
آذربایجان دمکرات فرقهسى گونو-گوندن اؤز سیرالارینى گئنیشلندیریر و محکملندیریردى. حومهلرین سایى آرتماقلا، حوزهلرین عضولرى ده آرتیردى. تبریزین منجم خیابانیندا یئنى بیر حومه ده تاسیس اولدو. بو حومه آخیرینجى حومه ایدى. تبریزین جنوبوندا لاله آدلى بیر کند وار ایدى. بو کندین حوزهسى ده آلتینجى حومهیه قوشولدو. مرکزى دؤلتله آذربایجان آراسیندا باغلانان قرارداددان سونرا فرقهنین سیرالارینا یئنى عضولر جلب اولماقدا ایدى. مرکزى دؤلت و بعضى بدخواه آداملار بئله شایعه یایمیشدیلار کى، گویا آذربایجانین ملى رهبرلرى آذربایجانى ایراندان آییرماق ایستهییرلر. آمما آغاى پیشهورینین بیر هیئتله تهرانا گئتمهسى و مرکزى دؤلت ایله باغلادیغى مقاویله شایعهلرین اؤز قیمتینى ایتیرمهسینه سبب اولدو. ایندى مسئله آیدین اولموشدو. تردید و گماندا اولانلار فرقهیه طرف گلمکده ایدیلر. تبریزین دمیر یولو واغزالیندا اولان گمرک ادارهسینده ایکى حوزه تشکیل وئرملى ایدیک. بو حوزهلرین تشکیلینده من و تشکیلات مسئولو انور مسگرزاده اشتراک ائتملى ایدیک. دوغروسو من بو اشتراکیمدان چکینیردیم. ائشیتدیگیمه گؤره گمرک ایشچیلرى عالى ساوادلى آداملار ایدیلر. “بو عالى رتبهلى ایشچیلرین بیزه وئردیگى سواللارین عهدهسیندن گله بیلهجهییمى؟”، دئیه اؤز-اؤزومه فیکیرلهشیردیم. بو فیکیرلرله گمرکدهکى ایکى حوزهنى تشکیل وئردیک. هر حوزهیه بیر صدر و مالى بیر مسئول سئچیلدى. بو حوزهلرى حومه ایله علاقهلندیرمک اوچون باش مسئول دا سئچیلدى. باش مسئول دئییلدیگینه گؤره مشروطهده اشتراک ائدنلردن ایدى. یاشى یئتمیش یاخین اولاردى. بو آدام قاباقجادان حومهنین عضوى ایدى. ایندى حومهدن واغزال حوزهلرینه منتقل اولموشدو. حومهده بؤیوک احترامى وار ایدى. معلوم اولدوغو کیمى بو حوزهلرده سوال جاوابلار اولدو. آمما من بو سواللارین عهدهسیندن لایقینجه چیخدیم. اصلینده بو ایشچیلر عالى ساوادلى اولسالار دا هله سیاسى، اجتماعى معلومات بارهسینده گئریده ایدیلر.
آلتینجى حومهنین یئرلشدیگى بنا ملى حکومتدن قاباق کلانترى ایدى. بو حومهنین یئرى کیچیک اولدوغونا گؤره مجبور ایدیک عمومى بؤیوک موسسهلرده حوزهلرى اؤز اولدوقلارى مکاندا تشکیل وئرک. بئله موسسهلردن بیرى ملى حکومتین نقلیّات گاراژى، بیرى ده ایران گؤن کارخانهسى. نقلیّات گاراژى بؤیوک بیر گاراژ ایدى. ملى حکومتین آذربایجان مقیاسیندا بوتون یوک داشییان ماشینلارى بوردا یئرلشیردى. بورانین اکثر آداملارینى سوروجولر تشکیل وئریردى. بو گاراژین بؤیوک بیر سالونو وار ایدى. نیمکت دوزولموش بو سالون ایکى حوزهنى اؤزونده یئر وئره بیلیردى. بو گاراژین مدیرى ستارخان آتلیلارینین باشچیسى على قهرمانى ایدى. او فرقهنین آدلى سانلى آداملاریندان ساییلیردى. بئلهلیکله بو موسسهلرین حوزهلرى اؤزونده تشکیل اولوردو. بئله حوزهلرین اجلاسلاریندا اؤزوم ده اشتراک ائدیردیم.
(۱۱)….
…دونیا فهله سندیکالارینین رهبرى لوىسایان و معاونى مصطفى الریش تهرانا گلمیشدیلر. اونلار ایران فهلهلرینین تشکیلاتیندان، سندیکالارین وضعیتى بارهسینده اولان معلوماتلارى تکمیل ائتمکدن اؤترو ایرانا گلمیشدیلر. اونلارین بو گلیشى آذربایجاندا قورولان یئنى حیاتین مبارزهسینه تصادف ائتمیشدى. لوى سایان آذربایجان فهلهلرى و اونلارین تشکیلاتلارى ایله یاخیندان تانیش اولماق اوچون تبریزه گلمیشدى. قزئتلرین یازدیغینا گؤره تبریزده بؤیوک میتینگ اولاجاقدى. بو میتینگ گولوستان باغینین شیمالیندا، آچیق میداندا یئرلشهجکدى. بو میتینگده لوى سایان و معاونى مصطفى الریش آتشین نطقلر سؤیلهدیلر. اونلار یئنى قورولان گنجلر تشکیلاتینین عضولرینى گؤرنده بیر آزدا هیجانا گلیب اونلارى آلقیشلادیلار. لوى سایان اؤز نطقینده دونیا فهلهلرینین آذربایجانین مبارز فهلهلرینین آرخاسیندا اولوب، اونلارا اؤز وطنینده یئنى حیات قورماقدا و اؤز صنفى حقوقلارینى قوروماقدا یاردیم ائدهجکلرینه سؤز وئردى. سونرا آذربایجان فهلهلر اتحادیهسینین صدرى و فهلهلردن بیر نئچهسى دانیشدیلار. دونیا فهله اتحادیهلرینین رهبرلرى آذربایجان فهلهلر اتحادیهسینین قوناقلارى ایدیلر. بونا گؤره ده بو میتینگین آذربایجانا بؤیوک اهمیتى وار ایدى. اونلار آذربایجان خالقینین اؤز حقوقلارى بارهسینده آپاردیقلارى مبارزهنى تصدیق ائدیردیلر…
آذربایجانلیلار حیلهگر قوامین و متفقلر ایراندان گئدندن سونرا اؤز یئرینى محکملندیرن خایین محمدرضانین و آذربایجان نمایندهلرینین آراسیندا باغلانان قراردادا اینانیردیلار. بونا گؤره ده فرقه آرخایین اولاراق اؤز داخلى ایشلرینه مشغول ایدى.
(۱۲)….
… تبریز شهر کمیتهسینده آذرباىجان دیلینین تدریسى اوچون کلاس آچیلمیشدى. بو کلاسدا فرقه مسئوللارى اشتراک ائده بیلردى. حومه مسئولاریندان توتموش شهر کمیتهسى مسئولارینا قدر آذربایجان دیلینده یاخشى اوخویوب یازا بیلمهینلر بو کلاسدا آد یازدیرمیشدیلار. شاهین شووینیزم سیاستى دؤرونده بوتون درسلر فارس دیلینده اولدوغونا گؤره آذربایجانلى ضیالیلارین چوخو اؤز آنا دیلینده اوخویوب یازا بیلمیردیلر. بو دوغرودان دا اورک سیخیجى بیر حال ایدى. هر حالدا ملى حکومت زامانیندا بو آغیر درده سون قویولمالى ایدى. بونو نظره آلاراق هلهلیک ده اولسا آنا دیلینه واقف اولوب اونو اؤیرنمک لازیم ایدى. من ده بو کلاسدا اشتراک ائدیردیم. تدریس ائدن آغاى گنجعلى صیاحى ایدى. من اونو بیرینجى دفعه ایدى گؤروردوم. آغاى صباحى اوشاقلیق زامانیندا اؤز عمیسى ایله باکىیا گئتمیشدى. اوردا مکتبه گئدیر. درسه کتابا علاقهسى آرتیق اولان صباحى اؤز جاوانلیق دؤورونو آرخادا قویوب مکتب یوللارینى آخیرا کیمى اؤتوب معلم اولور و سونرالار “گنجه” شهرینده ادبیّاتدان درس وئرمگه باشلاییر. صباحى ایرانلى اولدوغونا گؤره ۱۹۳۸-نجى ایلده اونو عائلهسى ایله قازاخیستانا سورگون ائدیرلر.
گنجعلى صباحى او زامانلار آذربایجاندا ادبى دیلیمیزى منیمسهمیش اولان یگانه معلملردن ایدى. او وطنیمیزده یئنى تاسیس اولموش دانشگاهدا استاد عنوانى ایله ادبیّاتدان درس وئرمهیه جلب اولونموشدو. تبریز رادیوسو ایشه باشلایاندان سونرا رادیونون ادبى شعبهسینده فعالیته باشلامیشدى. تبریزده تشکیل اولان یازیچیلار و شاعرلر جمعیتینده بیز اونونلا یاخیندان تانیش اولدوق. صباحى عؤمرو بویو اؤز ادبى فعالیتیندن گئرى قالمادى! و بیر چوخ ادبى اثرلر یاراتدى. اونون یازدیغى حکایهلر قزئتلرده و سونرا کتاب شکلینده چاپ اولدو. صباحى حقیقى انسان ایدى.
(۱۳)….
… آذربایجاندا امن آممانلیق و فراوانلیق حکم سوروردو. ملى حکومتین بختیندن اکینچیلرین زحمتى هدره گئتمهمیشدى. ایلین خوش، یاغیشین بول اولماسیندان کندلیلر گؤتوردوکلرى محصولو یئربهیئر ائده بیلمیردیلر. اونلار اؤز روزیلریندن آرتیغینى دؤلته ساتیردیلار. ملى حکومت کندلیلردن آلینان تاخیلدان اؤترو فرقهچیلرى سفر بر ائدیب اطراف ماحاللارا یوللاییردى. بو مهم مسئله اولدوغونا گؤره ملى حکومتین برنامهسینده قرار توتموشدو. چونکى شهرلرده چؤرکچیلره لازیم اولان تاخیلى تأمین ائتمک لازیم ایدى. عصرلر بویو آذربایجانین تاخیل و تام کند محصولاتى تهرادا حمل اولونوردو. ایلک دفعه اولاراق آذربایجانین کند محصولاتى اؤز ائوینده قالیردى. بو دا تمام اهالینین سئوینجینه باعث اولموشدو. سهند داغینین قوزئیینده یئرلهشن “قیرخ بولاقلارین” سولارى آرتمیشدى. سارابى، اردبیلى، مشکین شهرى، اهرى، آلانبیراغوش ماحالینى اؤز بالالارى کیمى اطرافینا آلان آنامیز ساوالان داغى باشینین اوستوندهکى آغلى، قارالى بولودلاردان امدیگى سودو، اؤز بالالارینا سخاوتله تقدیم ائدیردى. ساوالان دئدیم، داغلاریمیزین داغى اولان بو داغ اورمیا گؤلوندهکى یئنیلیکلرى مشتولوق پیغامى کیمى خزره یئتیرنده او دا باشینین اوستوندهکى بولودلارین گؤز یاشلارینى اؤز اطرافینا نثار ائدیردى. آستارادان سالماسا، ماکودان زنگانا اوزانان یوللار آذربایجانین قلبى اولان تبریزده بیرلهشیب، اوردان کیچیک قان دامارلارى وسیلهسیله وطنیمیزین هر طرفینه یاییلماقدا ایدى. ایرانین قانون اساسیندا قید اولان، هئچ بیر زامان حیات اوزو گؤرمهین “انجمنهاى آیالتى و ولایتى” ایندى ایلک دفعه اولاراق آذربایجاندا حقیقت اوزو گؤرموشدو. آذربایجانین گئجهلرى آیلى، اولدوزلو، گوندوزلرى ایسه شفاف بولاق کیمى قایناییردى. تهراندا سلطنتین قان چاناغینا تکیه وئرن، چیگینلرینده “ماردوش” ضحّاکین پاقونلارینى داشییان شاه و اونون دؤلت باشچیسى حیلهگر قوام ایلان کیمى قیوریلماقدا ایدیلر. آذربایجانین گؤیلرینده پاریلدایان آل شفقلر بیچاق کیمى اونلارین گؤزلرینه سانجیلیرى. هله گلهجکده نهلر باش وئرهجهگینى هئچ کیم بیلمیردى. فعلاً آذربایجان بؤیوک آددیملارلا ایرهلى گئدیردى.
اییرمی بیر آذر قیامیندا اؤزوندن فداکارلیق گؤسترمهسینه و ملى حکومتین قورولماسیندا ائتدیگى خدمتلرینه گؤره ملى تئاتر صحنهسینده بؤیوک ییغینجاق وار ایدى. بو ییغینجاقدا اونلارا اییرمی بیر آذر مئدالى وئریلهجکدى. آغاى پیشه‌‌ورى باشدا اولماقلا بوتون دؤلت و فرقه مسئوللارى گلمیشدیلر. ییغینجاق آغاى پیشهورینین نطقى ایله باشلاندى. اونون صحبتینین اساسینى آذربایجان ایله تهران آراسیندا گئدن دانیشیقلار تشکیل ائدیردى. او دئییردى:
“تهران دؤلتینین بیزه قارشى آپاردیغى سیاسته باخمایاراق، توتدوغوموز یول ایله گئدهجهییک. چونکى توتدوغوموز یول قانونى و مقدسدیر.”
اییرمی بیر آذر مئدالى وئریلن گون تشکیل اولان بو ییغینجاق اؤز تاریخى اعتبارینا گؤره بؤیوک اهمییته مالیک ایدى. خصوصاً آغاى پیشهورینین و فرقه مسئوللارینین اشتراکى بونو ثابت ائدیردى. بو ییغینجاقدا یوزلرله اییرمی بیر آذر مئدالى ایله تلطیف ائدیلدى. بو مئدال بیر ایللیک دؤرده بیرینجى و آخرینجى مدال ایدى. من ایندى ده جسارتله دئیه بیلهرم کى، بو مئدال ایله تلطیف اولانلار ایندى ده او مئدالى اؤزلرى ایله ساخلاییرلار. او گوندن سونرا تبریز خیابانلاریندا سینهسى مئداللى آداملارا چوخ راست گلمک اولوردو. اونلار سینهلرینى قاباغا وئرهرک فخر ایله آددیملاییردیلار. اییرمی بیر آذر مئدالى فقط تبریزه عاید دئییل، بوتون آذربایجاندا ملى حکومتین قورولماسیندا فعال اشتراک ائدنلره حصر اولونموشدو. فدائى دستهلرینده خدمت ائدنلر و اونلارین باشچیلارى اییرمی بیر آذر مئدالى تلطیفینده هامیدان ایرهلیده گئدیردیلر. چونکى ملى حکومت فدائیلرین قدرتیندن وجودا گلمیشدى.
(۱۴)….
… تبریزین سرو آغاجلارى هله یام- یاشیل ایدى. سهندین قارلى باشیندان اسن کولکلر آدامین روحونو اوخشاییردى. شهرین اطرافینداکى ایدهلیکلرین عطرى هر طرفى بوروموشدو. هر چنار باشیندا یووا سالان یئرلى قوشلارین نواسى اوغورلو بشریت سیمفونیاسینى ترنم ائتمکده ایدى. تبریزین باشى اوستوندن اؤتن دورنالار آزادلیق نامینه اؤز لله‌کلرینى بو قوجامان شهره نثار ائدیردیلر. عینالى داغى بیر مورخ کیمى اؤز بالاسى اولان بو قهرمان شهرین دفعهلرله پروازلاندیغین و قانسیز اووچولارین آمانسیز اوخو ایله یارالاندیغین تاریخ دفترینه یازماقدا ایدى:
یئنه تازهلندى کهنه دردلریم،
شاعرین دوشوبدور یادینا تبریز.
هر سؤز باغچاسیندان بیر چیچک دریب،
بو شعرى باغلادیم آدینا تبریز.
ایندى ستارخانلارین، باغیرخانلارین، حیدر عماوغلولارین، على مسیولارین، حسین باغبانلارین، شیخ خیابانیلرین یاریمچیق قالان قیاملارینین سکانىنى ائل اوغلو پیشه‌‌ورى اؤز الینه آلمیشدى. تبریزین قلبى دؤیونوردو. دونیا خالقلارى گؤزلرینى بو شهره دیکمیشدى. اونلار بیلیردیلر کى، تبریزین کؤهلن آتى شاهه قالخاندا هئچ بیر قدرت اونون قاباغینى آلا بیلمز. او دؤرد نالا چاپیردى.
(۱۵)….
… ۱۳۲۵-نجى ایلین آخیرلاریندا آذربایجان اؤز شیرین رؤیالاریندا غرق اولموشدو. مرکزى دؤلت ایله آذربایجان آراسیندا باغلانان قراردادا باخمایاراق حیات اؤز منوالیله حرکتینه داوام ائدیردى. هئچ بیر نگرانچیلیق نظره گلمیردى. عینالى داغینین و سهندین باشیندان اسیب گلن کولک ارک قالاسینین کللهسینده بیرلشیب اؤز عطرینى تبریزه یایماقلا اونون جمالینى اوخشاییردى. آمما تهراندا حیلهگر قوامالسلطنهنین دؤرد دیوارلار آراسیندا گیزلى خیانت پلانلارینین چکیلمهسیندن هئچ کیمین خبرى یوخ ایدى. نهایت مرکزى دؤلت بئله بیر زاماندا اؤز قارا قوشونلارینى زنگانا یئریتمکله ایرانین خصوصى اولاراق آذربایجانین حیرتینه سبب اولدو. اول بئله گمان اولوردو کى، گویا آذربایجاندا انتخابات اولماق اوچون قرارداد اؤزره نظرده توتولان تأمینیه قوهلرى زنگانا گلمیشدیر. آمما تئزلیکله زنگاندا گئدن جریانلاردان معلوم اولدو کى، مرکزى دؤلتین بو حربى عملیاتدان باشقا مقصدى واردیر. زنگانین باشینین اوستونو قارا بولودلار آلمیشدى. بو قارا بولودلار اؤز اتکلرینى نارین- نارین آذربایجانین هر طرفینه یایماقدا ایدى. تبریز غضبلى ایدى. اونون گؤزلریندن اود یاغیردى. اونا آرخادان آتیلان اوخون آغریسیندان قیوریلیردى. اونون بوغازیندان چیخان نعرهلرین سسیندن نه اینکى ساوالان، سهند حتى دماوند ده تیترهمیه باشلامیشدى. تبریزین کؤکسوندهکى آغریلارى اونون کوچه خیابانلارداکى آداملاریندا دا گؤرمک اولوردو. اؤزلرینى آشکارا وئرمهین، دالدالاردا دولانان مخالفلرین تبسملرینى ده سئزمک اولوردو.
آذربایجانین باشقا شهر و کندلرینده اولان هیجانلار داها آرتیق ایدى. مرکزى دؤلتین زنگانا اولان هجوموندان بیر گون سونرا اونلار اؤز تلقراملارى ایله تبریز قزئتلرینین صحیفهلرینى دولدورموشدولار. تبریز رادیوسونون برنامهلرى ده بئله تلگراملارلا دولو ایدى. تبریز گئتدیکجه اؤزونه حربى گؤرکم آلیردى. ایندیه قدر یارادیجیلیق ایشلرینه باخان فرقهنین گؤزلرى تهرانا زیللنمیشدى. تهران خیانت دامغاسى ایله دامغالانیردى. آذربایجان دمکرات فرقهسینین عضولرى روشنفیکرلردن، کندلیلردن، فهلهلردن و خالقین آشاغى طبقهسیندن عبارت اولدوغو اوچون تهران شوینیستلرینه دئییردیلر:
– سیز اؤز آرزولارینیزا چاتماق اوچون بیزیم نعشیمیزین اوستوندن کئچمهلى اولاجاقسینیز.
تبریزین خیابانلاریندا فدائیلر دستهسینین آددیملارى گئتدیکجه آرتیق سسله‌نیردى. نظام-انتظاما اهمیت وئریلیردى. ستارخان آتلیلارى خیاباندا رئژه گئدیردیلر. فرقهنین امرى ایله حربى وضعیت یارانمیشدى. تبریز حومهلرینین عهدهسینه دوشن وظیفه داها دا آغیر ایدى. توتولان تصمیمه گؤره تمام عضولر سیلاحلانمالى ایدیلر. بونا گؤره ده اوّلجه سیلاحین قورولوشونا و اوندان استفاده ائتمک اصولونا وارد اولماق اوچون حاضرلیق لازیم ایدى. ایکى گوندن سونرا حیدر تکیهسى اولان بیر محلهده بؤیوک بنا نظرده توتولدو. بو بنا تبریزین قدیم بنالاریندان ایدى. اورانین بؤیوک هیئتى، چوخلو اوتاقلارى وار ایدى. هر گون تبریزده اولان حومهلردن هرهسیندن یوز نفر بوردا تعلیمات گؤرمهیه باشلامیشدیلار. آلتینجى حومهده معین تاپشیریق ایله هر آخشام یوز نفر حاضر اولوردولار. اونلارى حومه قاباغیندا سیرایا دوزوب حومه مسئوللارینین بیرینین رهبرلیگى آلتیندا ستارخان خیابانى ایله حیدر تکیهسینه طرف حرکت ائدیردیلر. اوردا اولان کارشناسلارین وسیلهسیله عضولره سیلاحین نئجه آچیلیب-باغلانماسى، نئجه تمیزلنمهسى و هدفى نشان آلماق اصوللارینى اؤیردیردیلر. بو عمل هر آخشام انجام تاپیردى. اوردا تعلیم گؤرن عضولر ائرتهسى گون کامیون ایله تبریزین اطرافینداکى چؤللره گئدیب، اوردا نشانهگیرلیک ائدیب حقیقى گوللهلرله هدفه آتیردیلار. بو دستهلره رهبرلیک ائدن تعلیماتى تهران افسرلریندن سلیمى آدلى بیر سرگرد ایدى. او تهراندان قاچیب ملى حکومته پناه گتیرمیش، سفربر افسرلردن ساییلیردى. سلیمى فارس اولسا دا آذربایجانین ملى قوشونو ایله یاخیندان و جدیّتله امکداشلیق ائدیردى. بئله تعلیماتى ایشلر تکجه آلتینجى حومهنى یوخ، تمام تبریز حومهلرینى احاطه ائدیردى. سیلاحا یییهلنمک، اونو اطرافلى شکیلده اؤیرهنیب دؤیوشه حاضر اولماق مسئلهسى فرقهچیلرى روحلاندیریردى. اونلار بؤیوک روح یوکسکلیگى ایله بئله تعلیماتچیلیق عملیّاتینى قارشیلاییردیلار. حتى نشانهیه گولله آتیب هدفى وورماقدا قادینلار دا اشتراک ائدیردیلر. قادینلارین بعضیلرى گولله آتماقدا کیشیلردن دالى قالمیردى. اونلار زینب پاشا، قاچاقنبىنین هجرى کیمى اؤز هنرلرینى گؤستریردیلر.
(۱۶)….
زنگاندان هر گون تبریزه دهشتلى خبرلر یئتیشیردى. مرکزى دؤلتین قوشونلارى زنگانا تأمینیه قوه‌لری آدى ایله یوخ، زنگان اهالیسیندن انتقام آلماق اوچون او دیارا سوخولموشدى. اونلارین گلیشى ایله کهنه‌کار ظالم فئودال باشچیلارى ذوالفقاریلر ده زنگاندا و اونون اطراف کندلرینده وئرهچیلره فدائیلره دیوان توتماغا باشلامیشدیلار. ذوالفقاریلر ملى حکومتین دوشمنى اولوب اونونلا مبارزهلرى خاطرینه اونلارین حدیندن آرتیق کندلرینى، باغلارینى غصب ائدیب کندلیلر آراسیندا تقسیم ائتمیشدى. ذوالفقاریلر بیر ایلدن چوخ ایدى قاچاق اولوب اؤز املاکلاریندان آیرى دوشموشدولر. ایندى قودوز حیوانلار کیمى کندلیلرین جانینا دوشوب انتقام حسّى ایله اونلارى سویوب، جانلارینى دا بئله اللریندن آلیردیلار. دؤلت قوشونلارى اوباشلارین میدانینى آچیق قویوب مرتکیب اولدوقلارى قتل و جنایته گؤز یوموردولار. زنگان قانلى بیر میدانا دؤنموشدو. وئره عضولرینه، فدائیلره، مهاجرلره رحم ائتمک یوخ ایدى. اونلارى داملارین اوستوندن یئره آتیردیلار. زور ایله ائولرینى اودلایب ماللارینى غارت ائدیردیلر. ذوالفقاریلرین آداملارى هر کس ایله کهنه خیردا حسابى وار ایدیسه اونلارى دا فدائى آدیله دامغالاییب محو ائدیردیلر. زنگاندا بیر ایلین مدتینده وجودا گلن آزادلیغین شیرینلیکلرینى اللریندن آلیب عوضینده اونلارا زهر ایچیردیردیلر. حتى زنگاندا بیر نفر عالم روحانى وئرهچیلرله برابر ظلم و ستم علیهینه مبارزه آپاریردى. اونو دا متجاسر آدیله آرادان آپاردیلار. بو مهلکهدن جان قورتاریب تبریزه گلنلر مرکزى دؤلتین، ذوالفقارى و باشقا فئودال عنصرلرین زنگاندا و اونون اطراف کندلرینده تؤرتدیکلرى جنایتلردن دانیشاندا قولاق آسانلارین توکلرى بیز- بیز اولوردو. جان قورتاریب گلنلرین بیرى ده آغاى قنبرى ایدى. او بیر آى قاباق تبریزدن زنگانا مأموریته گئتمیشدى. او حیات یولداشى شاعره حؤکومه بللورى ایله بو معرکهدن جان قورتارا بیلمیشدى. اونلار تبریزه گلن گونون ائرتهسى تبریزده ساعات قاباغى میدانیندا تشکیل اولان بؤیوک میتینگده نطق ائلهدیلر. اونلار زنگاندا دؤلت و اونلارین اوباشلارى طرفیندن عمله گلن جنایتلردن و تؤکدوکلرى قانلاردان دانیشدیقجا میتینگده اشتراک ائدن اهالى هیجانا گلیردى.
زنگاندان گلن قارا خبرلر نه اینکى تبریزى، بوتون آذربایجانى هیجانا گتیرمیشدى. شهر و کندلردن گلن تلگرام و خبرلر آذربایجان قزئتینده درج اولور و تبریز رادیوسوندان سسلنیردى. اونلارین آرزو و ایستکلرى بو ایدى: “ملى حکومت بیزه اجازه وئرسین بیز زنگانلى قارداشلاریمیزین کمگینه گئدک”. مرکزى دؤلت ایسه بو فاجعهلردن آد آپارماییب دئیردى: “بیز زنگانى متجاسرلرین الیندن آلدیق”. خائن شاه و حیلهگر قوام‌السلطنه شادلیقلاریندان سئوینیب اؤزلرینه گووهنیردیلر. مرکزى دؤلتین طرفدارلارى اولان قزئتلر اؤز یالان خبرلرى ایله ایران و دونیا خالقلارینى گمراه ائدیب یازیردیلار: شاهنشاهین غیور قوشونلارى زنگانى، آذربایجانى ایراندان آییرانلارلاردان خلاص ائتدى. اونلار بو آغ یالانلارى ایله ایران خالقینى آلداتماق ایستهییردیلر. آمما حقیقتى آختارسان آذربایجان دمکرات وئرهسىنین مرامى دفعهلر دئدیگى کیمى ایرانین قانون اساسیسى موجبینجه ایالتى و ولایتى انجمنلرینین یارادیلماسى ایدى. مرکزى دؤلت ملى حکومتله باغلادیغى قراردادین مرکبى قورومامیش زنگانا قوشون پیاده ائدیب بو منطقهنى قانا چکیردى. آذربایجانین قاشلارى چاتیلمیش و غضبلى آسلانا بنزهییردى. اونون قلبى دؤیوندوکجه عصبلرى دارتیر، کؤکرهمیش کؤهلنلر کیمى شاهه قالخیردى. اؤزونو مهارلانمیش گؤرنده چارهسیز قالیب گؤزلرى زنگانا دیکیلى قالیردى. گونلر آغیر-آغیر کئچیردى. وئرهچیلر تبریزده “حیدر تکیهسنیده” سیلاحى اؤیرنمک، اونون دوزگون استفاده ائتمک یولونو بیلمک تعلیمینى هر گون داوام ائدیردیلر. یئنه ده هر گون تبریز چؤللرینده تیراندازلیق اصولونا ییه‌لنمک اوچون اللرینده توفنگ آتش میدانلاریندا تعلیم گؤروردولر. هامى دؤلت قوشونلارینین زنگاندان میانایا، اوردان آذربایجانین بوتون نقطهلرینه هجوم ائتمکلرینى گمان ائدیردى. بونا گؤره بو هجومون قارشیسینى آلماق اوچون فدائى قوشونلارى میانادا قافلانتى داغلارینین شرق اتکلرینده “قیز کورپوسو” کنارلاریندا استحکاماتا مشغول ایدیلر. قدیم قیز کؤرپوسو قیزیل اؤزهن چایینین اوستونده قرار توتموشدو. فدائى قوشونلارینین فرمانده‌لیگى قولامیحیى دانشیانین عهدهسینه قویولموشدو. اونون اختیاریندا اولان فدائى قوشونلارینین سایى آز اولسا دا تبریزدن کمک قوهلرینین گؤندریلمهسى وعدهسى وئریلمیشدى. فدائیلر دوشمن قاباغینى کسمک اوچون اؤزلرینه سنگر قازیب قافلانتى داغلارینى باسیلماز بیر قالایا دؤندرمیشدیلر. بورا مقاومت گؤسترمک اوچون الوئریشلى بیر مکان اولماقلا استراتژیک نقطه ساییلیردى. آذربایجانین هر گؤشهسیندن میانایا گلن فدائیلرین مقصدلرى بو استراتژیک نقطهنى مدافعه ائتمک ایدى. میانا فدائیلر شهرى اولسا دا اونلارین سایىنین آز اولماغى قولامیحیى دانشیانى ناراحات ائدیردى. اونون هر گون یولونو گؤزله‌دیگى یئنى فدائى قوه‌لری یوبانیردى.
(۱۷)….
… آذر آیینین اون دوققوزو ایدى. حومهده ایشلر اؤز قایداسیندا گئدیردى. من ناهارى حومهده قالدیم. ساعات دؤردده ایران گؤن کارخاناسینا گئتملى ایدیم. بو کارخانادا بیزیم ایکى حوزهمیز واردى. بیر گون قاباقدان آلینمیش قرارا گؤره بو حوزهلرین ایکیسى بیر یئرده اجلاس کئچیرمهلى و من ده اوردا اشتراک ائتملى ایدیم. ساعات اوچ یاریمدا حومهدن حرکت ائتدیم. ساعات دؤردده کارگرلر ایشدن چیخمیش، بؤیوک بیر سالوندا جمع اولموشدولار. حوزه صدرلرینین بیرى صحبته مشغول ایدى. بیر آزدان سونرا صحبت منیم ایدى. دانیشیقلارین هامیسى دؤلت قوشونلارینین زنگانا هجوموندان، تؤرتدیکلرى جنایتلردن و آذربایجان خالقینین اؤز آرزولارینین اوستونده محکم دایانماسیندان گئدیردى. بئله بیر آندا بیر نفر منه یاخینلاشیب دئدى:
– سیزى تلفوندا ایستهییرلر.
من “چوخ گؤزل، ایندى گلیرم”، دئییب صحبته مشغول اولدوم. یئنه همین آدام گلیب یئنه همین سؤزلرى تکرار ائتدى. من سؤزلریمى یاریمچیق قویوب دفتره گئدیب تلفونلا دانیشماغا باشلادیم. خطین او طرفینده حومهنین تشکیلات مسئولو انور مسگرى ایدى. او دئییردى:
– تئز اول قاییت حومهیه!
– نه اولوب؟
– تلفوندا دئیه بیلمیرم، تئز اول گل حومهیه.
او تلفونو کسدى. من ناچار قالیب حومهیه قاییتمالى اولدوم. یولدا درین فیکره گئتمیشدیم. حومهده نه خبر واردیر کى، بئله تأکید ائدیرلر. خیالیمدان چوخ فیکیرلر اؤتدو. آممابو خیاللارین هامیسى یئسیز ایدى. حومهیه وارد اولاندا اول میرحسین منى قارشیلادى. او یاواشجادان دئدى:
– خبرین وار؟
– هانسى خبردن؟
– رهبرلر تبریزى ترک ائدیبلر.
– نه دانیشیرسان!؟
– بلى، آغاى پیشه‌‌ورى و باشقالارى.
من یئریمده قورویوب قالمیشدیم. یئنه خبر آلدیم:
– هارا دوغرو ترک ائدیبلر؟
– بیلمیرم، دئییب سونرا علاوه ائتدى: یقین کى، او تایا.
منیم داها اونا دئملى سؤزوم یوخ ایدى. حومهنین دفترینه گیردیم. انور مسگرى منه یاخینلاشیب دئدى:
– ائشیتدین نه خبر اولوب؟
حومهده سکوت حکم سوروردو. هامینین باشى آشاغى أییلیب فیکره گئتمیشدیلر. عضولر حومهنین کتابخاناسینا ییغیشسالار دا نه کتاب اوخویان وار ایدى، ن ده بیر تفریح ائدن. هامى وئرهنین و اؤزونون گلهجگینى دوشونوردو. حومه ائله بیل دوننکى حومه دئییلدى. سونرا معلوم اولدو کى، وئره و حکومت رهبرلرى مرکزى دؤلت قوشونلارینین زنگاندان میانایا و بوتون آذربایجانا هجوم ائتمک ایستهدیگینى بیلیب. اونا گؤره ده همین گون سحر تصمیم توتماق اوچون اجلاس تشکیل وئریرلر. بو اجلاسدا آغاى پیشه‌‌ورى مرکزى دؤلتین قوشونلارینین قارشیسیندا دایانماق، آذربایجان خالقینا وئریلن وعدهنى یئرینه یئتیرمک، بیر ایلین مدتینده گؤرولن اصلاحاتى داوام ائتدیرمک، خالقیمیزین، وئرهمیزین قدرتینى مرکزى دؤلته گؤسترمک و عهدهمیزه گؤتوردویوموز وظیفهلرى لایقینجه یئرینه یئتیرمک مسئلهسینى ایرهلى سورور. بو اجلاسدا معلوم اولور کى، وئره و حکومت باشچیلارى تام بیر فیکرین صاحبى دئییللر. آغاى پیشهورینین ایرهلى سوردویو فیکیرلرین قارشیسیندا دایانانلار دا واردیر. مخالفلر دئییرلر: بیز مرکزى دؤلتین قوشونلارینین قارشیسیندا دایانا بیلمهریک. اونلارین حربى قدرتى بیزدن چوخ چوخ آرتیقدیر. بو دا قارداش قانىنین تؤکولمهسینه سبب اولاجاق. نه ایسه چوخ دانیشیقدان سونرا قرار بو اولور، مرکزى دؤلت قوشونلارینین قارشیسیندا دایانیب مقاومت گؤستریلسین، یا یوخ، بارهسینده رأى آلینسین. رأى آلیناندان سونرا معلوم اولور کى، آغاى پیشهورینین ایرهلى سوردویو تدبیرلر اقلیتدهدیر. البته آغاى پیشه‌‌ورى تک قالمامیشدى. من بیلدیگیمه گؤره اونون اؤزوندن سونرا بئش نفر طرفدارى وار ایدى. اونلار دا مرکزى دؤلتین قوشونلارینین قارشیسیندا مقاومت فیکرینده ایدیلر. آمما عدم مقاومت طرفدارلارینین تعدادى آرتیق ایدى. وضعییتى بئله گؤرن آغاى پیشه‌‌ورى دئییر:
– منیم فیکریم تصدیق اولماسا استعفا وئریرم.
آغاى پیشه‌‌ورى بو تاریخى اجلاسدا استعفا وئریر. اونون طرفدارلارى دا استعفا وئریب پیشهورینین کناریندا دورورلار و معارف وزیرى آغاى محمد بىریانى وئرهنین رهبرى سئچیرلر. همین گون، گون اورتادان سونرا اونلار تبریزى ترک ائدیرلر. بو خبر بوتون آذربایجانى او جملهدن تبریزى سارسیتدى. اوگونه قدر وئرهنین وئدیگى،”اؤلدو واردیر دؤندو یوخ” شعارین اؤزو آرتیق سؤالا دؤنموشدو.
(۱۸)….
تبریزین گؤیلرینى قارا دومانلار بوروموشدو. ارک قالاسى، عینالى داغى کدرلى گؤرونوردو. آسماندا هر گئجه تبریزه گؤز ووران اولدوزلار چیسگین دومانلارین آراسیندا گؤزدن ایتمیشدیلر. میشو و دند داغلاریندان اسن کولکلر اؤز طراوتینى الدن وئرمیشدى. پاییزین سون چاغلارى اولدوغونا باخمایاراق شهرین کناریندان آخان آجى چاى اؤز کؤپوکلو سولارینى ساحللره چیرپاراق صاباحین بیلینمهین آجى روزگاریندان نهلر باش وئرهجهگینى دوشونوردو. ستارخان خیابانیندا نئچه گون قاباقکى اؤتن آداملارین گؤزلرینده فرحلى گولوشلردن اثر یوخ ایدى. آمما هله تبریزده ساکتلیک حس اولونوردو. پوزغونلوق نشانهسى گؤرونموردو.
من ستارخان خیابانى ایله اوزو یوخارى اؤز منزیلیمه طرف حرکت ائدیردیم. مرکزى کمیتهنین بناسى قاباغیندا بیر آز دایانیب تاماشا ائتمگه باشلادیم. مرکزى کمیتهنین بناسى قارشیسیندا بیر خبر یوخ ایدى. هر گون گلیشلى -گئدیشلى اولان بو بنا ایندى سؤنوک گؤرونوردو. یولوما داوام ائدیب منزیلیمه گلدیم. داغینیق فیکیرلر منى اؤز قوینونا آلمیشدى. بو فیکیرلرى باشیمدان آتماق اوچون هر بیر ایشه ال آتدیم، ینئه خیاللاردان یاخا قورتارا بیلمهدیم. ساعات اون ایکی اولاردى کى، قاپى دؤیولدو. قاپینى آچاندا قونشومو گؤردوم. بو جاوان افسر سارابین قیزیل کئچى آدلى کندیندن ایدى. او منى شهردهکى وضعیتدن آگاه ائتدى. او دئیردى:
– من ایندیه قدر نظمییهده کشیگیم ایدى. بوتون پاسبانلار، عسگرلر انتظامات مأمورلارى سیلاحلارینى نظمیّهیه تحویل وئریب گئدیردیلر. نظمیّه سیلاح ایله دولودور. من مسئول افسرلرین ده غیب اولدوقلارینى گؤروب اؤز پستومو ترک ائدیب ائوه گلدیم.
او سؤزلرینى قورتارمامیشدى کى، مسلسلدن رگبار آچیلدى. او یئنه دئدى:
– گؤردونمو!؟
بو گولله سسلرى بیرینجى گولله سسى ایدى تبریزده ائشیدیلیردى. افسر تأکیدله دئدى: – من ایستهییرم تبریزى ترک ائدم، منیمله گلیر سنمى؟
من اونون گؤزلرینه باخیب دئدیم:
– یوخ دوستوم من تبریزى ترک ائده بیلمرم. چونکى بو بارهده منه هئچ بیر امر یوخدور.
او منه باخا-باخا دئدى:
– اؤزون بیلرسن، آمما من گئدیرم.
او بو سؤزلرى دئییب اؤز اوتاغینا گئتدى. یاریم ساعاتدان سونرا قاپینى دؤیوب ساغوللاشدى و گؤزدن ایتدى. من یئنه پوزغون خیاللاریملا تک قالدیم. یوخوم گلمیردى.
من عمومیّتله نیکبین اولدوغوما گؤره صاباحکى وضعیتى چوخ آغیر گؤرموردوم. فیکر ائدیردیم، مرکزى کمیته اؤز یئریندهدیر. نهایت تأمینیه قوه‌لری گلینجه نظم برقرار اولار. بو فیکیرلرین قوینوندا اولارکن سحره یاخین منى یوخو آپاریب آزار ائدیجى خیاللاردان آزاد ائتدى. ساعات سککیزده یوخودان اویاندیم. صبحانه اوچون پئندیر آلمالى ایدیم. پالتار گئیینیب بازارا چیخدیم. باققال دوکانینین قاباغیندا ایکى نفر صحبت ائدیردى. اونلارین بیرى دئییردى:
– من بیر ساعات بوندان قاباق قونقا باشیندان گلیردیم. ایکى نفر سیلاحلى فدائى یول ایله گئدیردیلر. بیر آزدان سونرا اون یا اون بئش نفرین فدائیلرى تعقیب ائتدیگینى گؤردوم. اونلارین بعضیلرینین الینده سیلاح وار ایدى. خیاللارى فدائیلرى ترک سیلاح ائتمک ایدى. فدائیلر بونو دوشونوب سیلاحا ال آتدیلار، آتیشما باشلاندى. فدائیلر هر یئرى مناسب گؤرنده اورانى اؤزلرینه سنگر ائدیردیلر. نهایت بو آتیشمالار ستارخان خیابانینن اولینده اولان فردوسى مدرسهسینین قاباغینا قدر داوام ائتدى.
من بو صحبتلرى ائشیدن کیمى خوشبینلیک عالمیندن آیریلدیم. ایندى بدبینلیک عالمینده ایدیم. بوندان سونرا نهلر باش وئرهجگینى بیلیردیم. ایندى بیلیردیم کى، آذربایجانین باشینین اوستونو آلان قارا بولودلاردان رحمت یوخ دؤلت اوباشلارینین اللرى ایله قیزیل قانلار یاغاجاق. من باققال دوکانینین قاباغیندان بیر شئى آلمامیش ائوه قاییتدیم. جیبیمده اولان شناسنامه و باشقا مدرکلرى ائوده قویوب خیابانا چیخدیم. ساعات میدانیندان کئچیب تربیت خیابانى ایله فردوسى خیابانینین آراسیندا اولان قهوهخانایا گیردیم. بو قهوهخانا اؤزکندلىمیزین ایدى. بوش واختلاریم بوردا کئچیردى. بورا وئره چیلرین، فدائیلرین مرکزى اولسا دا ایندى اونلاردان اثر یوخ ایدى. من صبحانه یئمهیه مشغول ایدیم. خیاباندا سس-کوى اوجالدى. ائشیگه چیخدیم. بیر آز آشاغیدا ایکى ماشین دایانمیش و اطرافینى ازدحام آلمیشدى. من اورا یاخینلاشاندا آغ سوارى ماشیندان بىریا ایله میررحیم ولاینین چیخدیغینى گؤردوم. او بیرى ماشین ایسه حربى جیب ماشینى ایدى. اوندان دا استاندار دوکتور جاوید پیاده اولدو. اونلارى گؤرن کیمى بیر آز اوره‌گیم توختادى. اؤز اؤزومه دئدیم:
– دئیهسن ایشلر اؤز قایداسیندادیر.
بو زامان میررحیم ولایىنین گؤزلرى منه ساتاشدى. ولایى، ناخوش سویوق وورموش آداملارا اوخشاییردى. اونون دوداقلارى اوچوقلامیش و یارالى ایدى. منى گؤرن کیمى دئدى:
– بوردا نه اوچون دایانیبسان؟ گئت حومهیه عضولرى سیرایا دؤزوب مرکزى کمیتهنین قاباغینا گتیرین، اوردا کئشیک چکسینلر.
میررحیم ولایىنین میر فاضل آدلى کیچیک قارداشى وار ایدى. او بیر اولدوزلو افسر ایدى. بوینوندان بیر آفتومات آسمیشدى. او بیردن-بیره اورا ییغیلان آداملارین بیرینه آفتاماتلا هجوم ائتدى. او آدام جاوان ایدى. پنجهگینین آلتیندا ایکى قاتار گولله گؤرونوردو. میرفاضل اونون پئنجهیین کنارا چکیب سوروشدو:
– بونلارى هارادان اله گتیریبسن؟
جاوان آدامین رنگى آغارمیشدى. دیلى توتار-توتماز دئدى:
– من مارالاندان گلیردیم. سربازخانانین قاباغیندان کئچنده گؤردوم اورانى غارت ائدیرلر. منیم ده الیمه بونلار کئچدى.
میرفاضل او جاوانین سؤزلرینه اینانماییر هدهلهدى. دوکتور جاوید بو زامان دئدى: – سیلاحلا یوخ، سیللى ایله وور، قاتارلارى اوندان آلین.
بئلهلیکله قاتارلارى اوندان آلیب اؤزونو بوراخدیلار. مسئله قورتاراندان سونرا بىریا، ولایى، میرفاضل سوارى ماشینا مینیب اوزو آشاغى گولوستان باغینا طرف حرکت ائتدیلر. استاندار دوکتور جاوید ایسه ساعات میدانى طرفینه گئتدى. من ولایىنین ماشینین آردینجا یولا دؤشدوم. ستارخان خیابانى ساکتلیک ایدى. بى نظملیک گؤزه گؤرنموردو. ماغازالارین بعضیلرى باغلى ایدى. آذر آیینین اییرمیسى اولدوغونا باخمایاراق گونش اؤز ملاییم شعالارینى تبریزدن اسیرگهمیردى. فردوسى خیابانینى رد اولاندان سونرا آشاغیدا بیر عدّه آداملارین ازدحامینى گؤردوم. بیر آزدان سونرا اورا یاخینلاشدیم. هله نه اتّفاق دوشدویونو بیلمیردیم. بو زامان آداملارین آراسیندا آغ سوارى ماشین گؤروندو. بیر عده اوباش ماشینین اوتاغینین اوستونه چیخیب اونو آیاقلاییردیلار. ماشینین اوتاغى ایچهرى باتمیشدى. بیر نفردن خبر آلدیم: – بوردا نه اولوب؟
او جاواب وئردى:
– بىریا ایله میررحیم ولایى بوردان اؤتنده اونلارین ماشینینا گولله آتدیلار. گولله بىریانین آیاغینى یارالادى. اونلار اؤزلرینى گوجله شورویلرین مریضیخاناسینا یئتیردیلر. داها بو آجیناجاقلى منظرهیه دؤزه بیلمهییب حومهیه طرف یولا دوشدوم. احتیاطى نظره آلیب گولوستان باغینین شیمالیندان گئتملى اولدوم. ایندى حومهنى گؤروردوم. اونون قاپیسى باغلى ایدى. بو ایلک دفعه ایدى کى، حومهنى باغلى گؤروردوم. واغزالا گئدن خیابانا طرف باخاندا بیر دسته اوباشین حومهیه طرف گلدیگینى گؤردوم. اونلار اون بئش نفره یاخین اولاردى. قاباقداکى سیرادا اولانلارین اللرینده توفنگ وار ایدى. اونلار بؤیوک آددیملارلا حومهیه طرف گلیردیلر. قاپییا چاتان کیمى اونو توفنگ قونداغى ایله وورماغا باشلادیلار. بیر دقیقهدن سونرا قاپى آچیلهى. اوباشلار ایچهرى وارد اولان کیمى ایکى گولله سسى ائشیتدیم. بو زامان حومهنین سرایدارى قولو قاوالچى یادیما دوشدو. گوللهلرین اونا دهیدیگینى گمان ائتدیم. گومانیم دوغرو ایدى. سونرالار تحقیق نتیجهسینده اؤیرهندیم کى، قولو قاوالچینى اوباشلار ایکى گولله ایله اؤلدورموشدولر. داها اوردا دایانا بیلمهییب گئرى قاییتدیم. ستارخان خیابانى ایله ساعات میدانىنا طرف یئرییردیم. خیابانلاردا بیر نفر ده اولسون فدائى، وئرهچى یا خود مهاجر گؤزه گؤرونموردو. اونلارین بعضیلرى تبریزى ترک ائتمیش، بعضیلرى ایسه هاردا اولسالار دا گؤزه گؤرونموردولر. میدان بیر ایل تمام ملى حکومت زامانیندا نفس چکه بیلمهین اوباشلارین الینه کئچمیشدى. اونلار وئرهچیلرى، فدائیلرى و اونلارین طرفدارلارینى آختارماق اوچون هر ائوه اجازهسیز سوخولوب خالقین ناموسونا توخونوب امواللارینى غارت ائدیردیلر. من ساعات قاباغیندان کئچیب او زامانلار کهنه خیابان آدلانان ملى حکومت زامانیندا بو آد عوض اولوب فدائى آدلانان خیابانا گیردیم.گؤى مسجیدین قاباغیندان باشلانان بازار بوردا قورتاریردى. بو خیاباندا بیر قهوهخانا وار ایدى. بو قهوهخانادان منى آدیملا سسلهدیلر. سس صاحبلرى بیزیم اؤز کندلریمیزدن ایدى. اونلار اون گون قاباق وئرهنین چاغیریشى ایله سفربر اولاراق تبریزده فدائى دستهلرینه قوشولموشدولار. ایندى آوارا سرگردان بو قهوهخانادا اوتورموشدولار. گون اورتایا آز قالیردى. من اؤز کندلیلریمیزله قهوهخانادا صحبت ائدیردیم. بو آندا خیاباندا سس-کوى قوپدو. بیر نفرى آلتی نفر آیاقلارینین آلتینا سالیب تهپیک، یومروق ایله دؤیوردولر. بو بیر فدائى اولسا دا سیلاحسیز ایدى. اوزو اوسته یئره اوزانمیشدى. اوباشلار آمانسیز شکیلده اونون باشینى آیاقلارى ایله ازیشدیریردیلر. فدائى قان ایچینده بوغولوردو. آمما اونلار ال چکمک ایستهمیردیلر. اوباشلار گؤزلهییردیلر هر کس فدائىیه طرفدار چیخسا، اونو دا فدائى آدیله اؤلهنه قدر وورسونلار. بیر آزدان سونرا فدائى حرکتدن دوشموشدو. من بو عیبهجر حالا دؤزه بیلمهییب اؤز کندلیلریمیزله بیزیم منزیله گلدیک. ناهاردان سونرا استراحت ائدیردیک. ساعات بئش اولاردى. کندلیلریمیز کنده قایتماغا حاضرلاشیردیلار. اونلار مصلحت گؤروردولر، من ده اونلارلا کنده قاییدیم. آمما من تبریزده قالیب بو آجى وضعیتى آخیرا قدر ایزلهمک ایستهییردیم.
(۱۹)….
… تبریز عادى حالدا دئییلدى. اکثر آداملار ائولرینده قالیب قاپینى دالدان باغلامیشدیلار. فقط دربارین قیرینتى هدیّهسى ایله دولانان اوباشلار اللرینده توفنگ کوچه خیابانلاردا ملى حکومت ایله همکارلیق ائدنلرى اولاییب یوخ ائدیردیلر.
کریمخان میدانیندا هامى بلندگودان اخبارا قولاق آسیردى. بو آز آداملارین ایچینده ابراهیم خلیلى ایتیرمیشدیم. من اونو آختاران زامان مهربان کندینین قدیم کندخداسینى گؤردوم. او سیلاحلى ایدى. ابراهیم خلیلین یاخاسیندان توتوب سیلکهلهییب دئییردى:
– سیزین کیمى وئرهچیلر بیر ایل تمام منى کنددن قاچاق سالیبلار. ایندى یاخشى منیم الیمه دوشوبسن. مهربانین کندخداسینین آدى محسنآغا ایدى. او منى یاخشى تانییردى. منه راست گلسیدى، ایشیم یاش اولاجاقدى. بونا گؤره ده ساعات میدانینا طرف یولا دوشدوم. هله اورا چاتمامیش سول طرفده یئنى ساختمان عملیّاتى گئدن خرابه بیر یئرده نئچه نفرین صحبتینى ائشیتدیم. اونلارین بیرى دئییردى:
– بوستانآبادین صدرى علىاکبر فردىنى ووروبلار هله اؤلمهییب جان وئریر. من علىاکبر فردىنین آدین ائشیدن کیمى قورویوب قالدیم. اونو یاخشى تانییردیم. مهربان حومهسى او زامانلار بوستانآبادا باغلى اولدوغو اوچون اونو مهرباندا چوخ گؤرموشدوم. ایندى اونو بوردا اوباشلار تانییب اؤلدورموشدولر. آرتیق یوخارى چیخیب اونون قانلى جنازهسینى گؤرمک ایستهمهدیم. چونکى هیجان منى بوروموشدو. اورادان قاییدیب گؤى مسجیدین کوچهسیندن کهنه بازارا گیردیم. یاشادیغیم مسافرخانا بو بازارین اوّلینده ایدى. مسافرخانادا نهلر باش وئردیگینى بیلمک ایستهییردیم. بازارین دوکانلارى باغلى ایدى. فقط چؤرک ساتان و باققاللار آچیق گؤرونوردو. مسافرخانانین قاباغیندان اؤتنده سیلاحلى اوباشلارین هله ده اورادا اولدوغونو حسّ ائتدیم. اؤزومو لاقید گؤستریب بازارى اوزو آشاغى یئریدیم. بورانین آخیرى کهنه خیابانا چیخیردى. بازار آغزیندا آداملار چوخ ایدى. من اونلارا یئتیشنده سیلاحلى اولدوقلارینى گؤردوم. اونا گؤره ده بورا گلدیگیمه پشیمان اولدوم. نهایت ایش ایشدن کئچمیشدى. من بورادان آیریلمالى ایدیم. هله اونلار منى گؤرمهمیشدیلر. آمما کهنه خیابان خلوت ایدى. بیر نفر ده اولسا خیاباندا گؤرونموردو. اونلارین ائتدیگى صحبتلره گؤره بازارلا روبرو ائوین دامیندا ایکى مهاجر آتا، اوغول سنگر توتموشدولار. سیلاحلى اوباشلار جسارت ائدیب خیابانا باش اوزادا بیلمیردیلر. بئله دئییردیلر کى، مهاجر فدائیلرین دامین اوستونده مسلسل قویوب اؤزلرینى مدافعه ائدیردیلر.
(۲۰)….
بازار باغلى اولدوغونا گؤره خلوت ایدى. مال ساتاندان مال آلاندان خبر یوخ ایدى. من وضعیّتى بئله گؤروب گئرى قاییتماق قرارینا گلدیم. ائلهجه ده گلدیگیم یوللا گئرىیه دوغرو یئریدیم. هله اونلاردان اوتوز آددیم آرالانمامیشدیم کى، ایست سسى بازارین دیوارلارینى سارسیتدى. من دایانیب اونلارا باخدیم. بازار آغزیندا جمع اولان اوباشلارین هامیسى منه طرف قاچیردیلار. اونلارین آتدیقلارى هاوایى گوللهلر بازارین سقفلرینه توخونوب توزاناق سالمیشدى. بیر آزدان سونرا اونلار منى احاطه ائتمیشدیلر. قاپیسى باغلى بیر دوکانا دایانمیشدیم. اونلار منه امر ائدیردیلر:
– اللرینى یوخارى قالدیر!
اونلاردان سوروشوردوم:
– مندن نه ایستهییرسینیز؟
بیرى، “سن فدائىسن”، او بیرى “سن وئرهچىسن”، بیر باشقاسى ایسه “سن مهاجرسن”، دئییردى.
من اونلارا دئییردیم:
– سیز دئیینلرین هئچ بیریسى دئییلم. کنددن گلمیشم، تبریزده ایشیم وار ایدى.
منى احاطه ائدنلرین بیرى یانینداکى بیر نفره دئدى:
– احمدآغا سن اونون بدنینى، جیبلرینى آختار!
احمدآغا دا باشقاسینا امر ائتدى. بئلهلیکله اونلارین بیرى سیلاحینى باشقاسینا وئریب منیم بدنیمى، جیبلریمى آختارماغا باشلادى. شالوار جیبیمده اییرمی اوچ تومن پول وار ایدى. منى آختاران آدام پوللارى اؤز جیبینه قویاندا او بیرى اوباشلارین حسدى توتدو. آخى اییرمی اوچ تومن پولو اؤز آرالاریندا تقسیم ائتسهیدیلر هرهسینه بیر تومن ده یئتیشمزدى. اونا گؤره ده پولو جیبیمه قویدولار. آختاریش قورتاراندان سونرا دئدیلر:
– دوش قاباغا!
بو زامان بیرینجى توفنگ قونداغى کورهگیمه دهیدى. باشقالارى دا تپیک و توفنگ قونداغى ایله وورماغا باشلادیلار. من یئره یخیلاندا اونلار تپیک ایله ووروب منى آیاق اوسته قالدیریب ایرهلیه طرف ایتهلهییردیلر. بازار خلوت ایدى. گل-گئت چوخ آز ایدى. فقط اوباشلارین سسى بازارى بوروموشدو. اونلار منه ووردوقلارى توفنگ قونداغیندان لذت آپاریردیلار. شاققلتى گولوش سسلرى خلوت بازارى باشینا گؤتورموشدو. من ایسه اؤزومو ضربهلردن قوروماق اوچون هر تشبّوثه ال آتیردیم. اونلار منیم اعتراض سسلریمى ائشیتمک ایستهمیردیلر. اونلار منیم کیملیگیمى، هانسى یووانین قوشو و هارالى اولدوغومو بیلمیردیلر. یوخسا اؤزلرینه زحمت وئرمزدیلر. آمما اللرینده مدرک اولمادیغى اوچون ایندى قاباقلارینا قاتیلمیش بیر اسیر ایدیم. توفنگ، تهپیک ضربهلرینین آلتیندا فیرفیرا کیمى ساغا-سولا فیرلانیردیم. اوباشلار منى اولدوغوم مسافرخانایا طرف آپاریردیلار. بو آرالاردا منى تانییان فقط بیر نفر اولا بیلردى، او دا مسافرخانا صاحبى ایدى. اونون ملى حکومته میلى وار ایدى و منه احترام بسلهییردى. منیم راحاتلیغیم اوچون الیندن گلنى اسیرگهمزدى. قارشیدا سنگکچى وار ایدى. اونون قاپیسیندا پئندیر، کره، قایماق و بعضى گؤیرتیلر ساتان جاوان بیر اوغلان تاباق اوستونده آل-وئر ائدیردى. منى اوزاقدان-اوزاغا تانیسا دا کیم و نه کاره اولدوغومو بیلمیردى. آرامیز ساز ایدى. اونون ساتدیغى شئیلردن آلاردیم. ایندى اوباشلار منى چؤرکچى دوکانینا طرف آپاریردیلار. امیدیم همین جاوان اوغلانا گلیردى. اؤز-اؤزومه دوشونوردوم کى، بلکه ده تانیش اولدوغوم جاوان اوغلان منى بو ظالملارین الیندن قورتارا بیلدى. او منى اوباشلارین الینده اسیر گؤرنده نه اینکى کمک‌لیک ائتمه‌دى، اوستهلیک اؤزو اولارا قوشولوب کؤتک وورماغا باشلادى. ضربهلر او قدر شدّتلى ایدى کى، اؤزومو ایتیریب جاوان اوغلانین چهارپایى اوستونده قویدوغو تاباغین اوستونه ییخیلدیم. تاباق یئره آشدى. ساتیشا قویدوغو کره، پئندیر، قایماق و باشقا ساتدیغى شئیلر آیاق آلتیندا قالدى. چؤرکچیده اولان مشتریلرین هامیسى تاماشا ائدیردیلر. اونلارین منیم ظالملارین الینده اسیر اولماغیما اورکلرى یانیردى. من بونو اونلارین گؤزلریندن اوخویوردوم. آمما هئچ کیم بو اوباشلارا اعتراض ائده بیلمیردى. اونلار اللریندهکى سیلاحا گووهنیب هر بیر شقاوته ال آتیردیلار. گؤزلرى قیزاریب حدقهسنیدن چیخمیشدى. بیر ایل ملى حکومتین زامانیندا عربده چکیب باج آلماقدان محروم قالانلار ایندى انتقام آلماغا جان آتیردیلار. هله منى هارا آپارماقلارینى بیلمیردیم. چؤرکچینین قاباغیندان کئچیب یاشادیغیم مسافرخانایا طرف گئدیردیک. اونلار آرخادان توفنگ قونداغى ایله ووروب ایرهلیه دوغرو ایتهلییردیلر. مسافرخانایا آز قالیردیق. هر گون اونونلا سالاملاشیب و خرید ائلهدیگیم قوجا باققال کیشى دوکانین آغزیندا گؤروندو. بیر ایل تمام ایدى سحر چاغلارى اونونلا اوز به اوز اولوردوم. یوخاریدا یازدیغیم کیمى بیر دفعه بیر کندلیدن کره آلاندا کندلینین اونا ائتدیگى اعتراض منى وادار ائتمیشدى قوجا باققالا “بوندان سونرا سنین رسمى چکى داشلارین اولمالیدیر. بو دؤلتین قانونودور. یوخسا منیمله طرفسن”، دئییم. ایندى اونون دوکانینین قاباغیندان منى دؤیه-دویه، سؤیه-سؤیه، اوستو باشى قانلى معلوم اولمایان بیر نقطهیه دوغرو آپاریردیلار. اونون بیر نئچه کلمه سؤزو حیاتیمدا دگیشیکلیکلر عمله گتیره بیلردى. قوجا باققال منى گؤرن کیمى تانیدى. آمما اؤزونو گؤرمهمزلیگه ووروب دوکانا قاییتدى. من اونو چؤرکچى قاباغیندا پئندیر کره ساتان جاوان اوغلان ایله اؤز فیکریمده مقایسه ائدیردیم. ایندى مسافرخانانین قاباغیندان اؤتوردوق. گؤز آلتى اورا باخا-باخا مسافرخانانى آرخادا قویدوق. من یاشادیغیم یئرین دالانداریندان احتیاط ائدیردیم. بئلهلیکله بورانى خطرسیز آرخادا قویدوق. گؤى مسجیدین قارشیسیندان اؤتنده ایکى نفر اؤز کندلیلریمیزله اوز به اوز اولدوق. اونلارین تبریزده اولماقلارینى سونرادان بیلدیم. اونلار تهران قوشونلارى ایله مبارزه ائتمک اوچون وئرهنین چاغیریشى ایله کؤنوللو فدائى دستهلرینه قوشولموشدولار. ایندى ایسه آوارا، سرگردان تبریز کوچهلرینده دولانیردیلار. من اونلارى گؤرن کیمى آز اولسا دا یئریمده دایاندیم. بوینومون آردیندان دهین توفنگ قونداغیندان یئره سریلدیم. اونلار کنده قاییداندان سونرا منیمله نه شکیلده رفتار اولوب و منى اوباشلار نئجه آپاردیقلارینى دانیشمیشدیلار. عائلهمیز و کندلیلریمیز مندن داها ال اؤزموشدولر. بیزیم حرکت ائتدیگیمیز خیابان او زامانلار دمیرچى و نعلبندلرین مکانى ایدى. باشقا گونلر بوردا چکیج، سندان سسیندن قولاق باتاردى. ایندى بوتون دوکانلار باغلى اولدوغونا گؤره ساکتلیک ایدى. خیابانین آخیرى کریمخان میدانینا چیخیردى. اوباش دستهسى منى قاباقلارینا سالیب بو میدانا طرف سوروکلهییردیلر.
(۲۱)….
تبریزین هر طرفیندن گولله سسى ائشیدیلیردى. آرا-سیرا مسلسللردن آچیلان رگبار شهرى تیترهدیردى. بو گون آذر آیینین اییرمی بیر ایدى. قلبینده یاشادیغیم تبریز اؤز آغیر گونلرینى کئچیریردى. بیز کریمخان میدانینا آز قالمیشدیق. اگنیمده‌کى پالتارلاریم پالچیقلى، توزلو-تورپاقلى ایدى. پیس وضعیتده کریمخان میدانینا یئتیشدیک. میداندا ازدحام وار ایدى. هامى بیر یئره توپلاشمیشدى. اونلار منى گتیرن اوباشلارى گؤرن کیمى هورا چکدیلر. بو آندا جمعیت آرالاندى. اورتادا بیر جنازه گؤروندو. اونو تازه شکار ائدیب اؤلدورموشدولر. جنازه قان ایچینده ایدى. یانینا دوشموش کئپىسیندن مهاجره اوخشاییردى. منى جنازهنین یانینا ایتهلهدیلر. جنازه آدلاندیردیغیم آدام هله اؤلمهمیشدى. من اونون قیرمیزى قانلار آراسیندا بدنىنین تیترهمهسینى گؤروردوم. اطرافینا جمع اولموش اوباشلار ایسه اؤز داش قلبى و قان چاناغینا دؤنموش گؤزلرى ایله بو مدحش جان وئرمک منظرهسینه اشتیاق ایله تاماشا ائدیردیلر. دؤرهیه ییغیلمیش آداملارین اکثریّتى سیلاحلى ایدى. من جنازهنین یانیندا آیاق اوسته دایانمیشدیم. ایندى عؤمرومده ایللر، آیلار، گونلر، دقیقهلر، یوخ، ثانیهلر حساب اولونمالى ایدى. قلبیم نفرتله دولو ایدى. مشروطه زامانى شجاع الدولهنین قوشونلارى، شیخ محمدخیابانى دؤرهسینده رضاخانین و روس قازاقلارینین قوشونلارى، ایندى ایسه منفور محمدرضانین اوباشلارى آزادلیق سئون آذربایجان خالقینا دیوان توتاراق، اونلارى بیگانه کیمى یئرله یکسان ائدیردیلر. دؤورهمى آلمیش اوباشلار اللریندهکى توفنگین گلن گئدهنینى چکیب لولهسینى منه طرف توشلامیشدیلار. من داها اؤلومومو گؤزومون قاباغیندا گؤروردوم. بو آندا اؤز-اؤزومه فیکیرلشدیم: “من اؤلهجهیم. هئچ اولمازسا اؤز نفرتیمى بونلارا بیلدیرمک اوچون قلبیمدهکى سؤزلرى بو اوباشلارا دئمهلىیم”. بو فیکرین ایچینده ایدیم، دؤورهمدهکى آداملاردان بیر سس گلدى:
– آند اولسون حضرت ابوالفضلین دوشن قوللارینا هر کس اونو وورسا من ده اونو ووراجاغام دئییب، الیندهکى توفنگین چاخماغینى چکدى. سس گلن طرفه باخدیم. او اورتا یاشلى بیر کیشى ایدى. اگنینده قیریشیقلى قدیمکى پاسبانلارین پالتارلارى وار ایدى. بو ملى حکومتدن قاباق خدمت ائدن پاسبانلارا اوخشاییردى. پالتارلارین قیریشیقلى اولماغى دا بونو ثابت ائدیردى. او منه طرف گلیب بیر قولونو بوینوما سالدى. او بیرى ایله توفنگى اوباشلارین اوستونه توتوب” هئچ کسین بونو (منى) وورماغا حاققى یوخدور، بو آدام گناهکاردیرسا اونو کلانتریه تحویل وئرملىییک، بیز بونو قانونا تاپشیرمالىییق”، دئدى. پاسبان منى قوجاقلامیشدى. او منه باخیب دئییردى:
– قورخما، سنى گولله ایله وورسالار گرک منى ده وورسونلار.
او منى اوباشلارین ایچیندن چیخاریب کلانتریه آپارماق ایستهییردى. آمما پاسبانین قاباغین کسمیشدیلر. من اونو تانیمیردیم. او دا منى تانیمیردى. قانون پرستلیک هاردان اونون قلبینه قونموشدوسا بیلمیردیم. بو، اوباشلارین ایچینده نادر بیر آداما اوخشاییردى. منى آرادان چیخارتماق ایستهییردى. باشقالارى ایسه بیر الیمدن توتوب پاسبانین الیندن آلماق ایستهییردیلر. بو آندا او عصبانى اولوب منیم الیمدن توتوب گئرییه چکنلرین اوستونه قیشقیردى:
– من گرک بو آدامى کلانتریه تحویل وئریم، دئییب توفنگینى اونلارا طرف توتدو.
نه ایسه منیم خلاصکاریم غالب چیخدى. کلانترى ایله یوز آددیم فاصلهمیز وار ایدى. منى کلانتریه آپاریردى. میدانداکى آداملارین یاریسى دالیمیزجا گلیردى. بورا تبریزین بیرینجى کلانتریسى ایدى. اورانین قاپیسیندا آدام چوخ ایدى. پاسبان دئدیگیم بو آدام منى کلانترى مسئوللارینا تاپشیردى. بئلهلیکله او دهشتلى منظرهدن، او دونیانین سون پیللهسیندن گئرى قاییتدیم. کلانتریده منى بوش قورو کیچیک بیر اوتاغا سالیب قاپیسینى باغلادیلار. ایندیه قدر توفنگ، تپیک، یومروق ضربهلرینین آغریسینى حسّ ائتمهین جانیمین ایندى هر طرفى آغریماغا باشلامیشدى. بوینومون آردینا وورولان توفنگ قونداغینین آغریسى منى الدن سالمیشدى. بوینوم هر طرفه دؤنوردوسه سانجیسى آمانیمى قیریردى. یاواش-یاواش بو سلولون دیوارینا سؤیکنیب قورو یئرده اوزاندیم. فیکر ائدیردیم. واختیندا اؤز جانیمى بو معرکهدن قورتارمادیغیم اوچون پئشمان دئییلدیم. او زامان منیم اییرمی اوچ یاشیم اولسا دا مبارزه یوللارینى یاخشى تانییردیم. اؤزومو بئله گونلره حاضرلامیشدیم. بو منیم بیرینجى امتحانیم ایدى….
×××
منبع: گوموشو پئنجک(خاطره‌لی رومان) – هاشم ترلان – نشر فیروزان – ۱۳۸۶
دقت: اوستاد هاشم ترلانین بو کیتابینی “ایشیق” سایتی‌نین “کیتابخانا” بؤلوموندن دانلود ائتمک اولار.
