دیلیمیزی هارایا آپاریریق؟(یئنی سؤزلر یا نئولوگیزملر) / دوقتور فیروز رفاهی
یئنی سؤز یاراتماق هر دیل اوچون چوخ اؤنم داشییر. او، دیله یئنی قان وئرمک کیمی بیرشئی ساییلیر. دیلیمیزده سؤز یارادیجیلیغی پروسئسی ایکی یؤنده موشاهیده اولونور: «لئکزیک» یولو ایله، بیر ده «سینتاکتیک» یولو ایله. باشقا معنادا دئسک دیلیمیز ایکی یولدا سؤز ترکیبینی زنگین ائدیر: بیرینجیسی «صرف» یولو ایله، ایکینجیسی «نحو» یولو ایله. بو نه دئمکدیر؟
صرف یولو ایله یعنی هر بیر سؤزون قورولوشونون دئییشمهسی واسیطه‌سی ایله یئنی سؤز عمله گلیر. صرف یولو ایله و یا لئکزیک یولو ایله یئنی یارانان سؤزلرین ایکی جور معناسی اولور: بیری قراماتیک معنا، بیریسی ده سمانتیک معنا.
لئکزیک یولو ایله سؤز یاراتماق اوچون بیز شکیلچیلردن یاردیم آلیریق. شکیلچیلر اؤز-اؤزلویونده هئچ بیر معنالاری یوخدور و یا أن آزی قراماتیک پارچالاری حئساب اولورلار کی، هرگاه باشقا معنالی بیر سؤزه علاوه اولسالار اونا یئنی دون گئیدیررلر. بو دون اولا بیلسین کی، فورمال دون اولسون؛ یعنی بیز ایسمی صیفته چئویریریک و یا سمانتیک دون اولسون کی، اوندا سؤزه نه اینکی یئنی فورمال دون گئدیریریک، اونا تزه بیر معنا دا یئرلشدیریک. بونا گؤره ده ائله دیلیمیزده اصطلاح اولاراق سؤز دوزلدن و یا سؤز دئییشدیرن شکیلچی آدینی اونلارا وئریریک. بو سؤز دوزلدیجی و سؤز دئییشدیریجی شکیلچیلر بوتون تورک دیللرینده فعال اولسا دا بالاجا فرقلره ده راست گلمک اولور. مثلن بیزده -لار، -لر کمیت گؤسترن شکیلچی ساییلسا دا بو باشقا تورک دیللرینده بئله دئییل( باشقالاریندا- قازاخلار –دار، -در و تاتارلار –نار، -نر فورمالاردان یارارلانیرلار).
لئکزیک یوللا عمله گلن یئنی سؤزلر دیلیمیزی زنگینلشدیریر و گوجلندیریر. تاریخ بویو بو بئله اولوبدور. گلجکده ده شکیلچیلر یولو ایله یئنی سؤز یاراتماق دیلیمیزین داخیلی قانونو کیمی فعالیت ائده‌جکدیر. یالنیز تاریخ بویوندا شکیلچیلریمیزدن بعضیسی ضعیفلنیر و غیرفعال حالا دوشور. مثلن – ول شکیلچیسی واختی ایله بیزده فعال اولسادا آرتیق بوگون اونون ایزینی بیر نئچه سؤزده گؤروروک. مثلن یوخسول.
آنجاق ایجتیماعی گؤزله دیله باخساق هر توپلومون دیل سیاستی اولمالیدیر. دیل سیاستینین وظیفه‌لرینی دیلچیلر و دیل ایله باغلی اولان قورولوشلار تعیین ائدیرلر. اونلار قادیردیرلر فعالیتدن دوشموش و جانسیز اولان بیر دیل پارچاسینی جانلاندیرالار. بونا دیل سیاستی دییرلر. مثلن تورکیه ده بو –سول،-سال، -سل شکیلچیسینی یئنیدن فعال ائدیب اوندان بیر چوخ تزه سؤزلر یاردیبلار مثلن دئییرلر: قومسال، توپلومسال، بیلیمسل، بؤلگه‌سل، ساییسال و س. بو تیپلی سؤز یارادیجیلیغدا أن أساس پرابلئم دیلی ایشلدن قورولوشلارین اورتادا اولماسی و بو مسأله ایله یانداشماسیدیر. یعنی گرگ بیر تشکیلات اولسون، سؤز یاراتسین و یا یارانان سؤزلره قایدالار أساسیندا باخسین، اونلاری سئچسین و سونرا اونلاری رادیو، تئلویزیون، مطبوعات، تحصیل اوجاقلارینا و رسمی قورولوشلارا بیلدیرسین کی، همین یئنی سؤزلری اؤز یئرینده اوتورتسون. سونرا بیر مدت کئچمه دن او سؤزلر ائله منیمسنیب، دوغما اولورلار کی، اینانماق اولماز.
آنجاق بیز نه ائدیریک؟ اؤز باشیمیزدان سؤز یارادیریق، کی هئچ ، هله بو سؤزه اؤزوموزدن معنادا قوشوروق (معنانی دا پرانتئز آراسیندا اوخوجویا آشیلاماق ایسته ییریک). قارداش بئله اولماز. سؤز گرک ائله گوجلو معناسینی چاتدیرسین کی، جومله ده اونو معنا ائتمییه ائحتیاج قالماسین. شکیلچیلرین فعال و غیرفعال اولماسی نیسبی کاراکتئردیر. یعنی زامانلا بیر فعال شکیلچی غیرفعال و یا عکسینه غیرفعال بیر شکیلچی فعال اولا بیلر. مثلن اییرمینجی عصرین أوللرینه قدر دیلیمیزده –داش شکیلچیسی غیرفعال ایدی. او یالنیز بیر نئچه سؤزده مثلن یولداش، قارداش کیمی سؤزلرده ایشلنیردی. بوگون او فعالاشیب و دیلیمیزده آداش ، دیلداش، أمکداش، صینیفداش، چاغداش، مسلکداش، طرفداش، یوردداش، دردداش، سیلاحداش و خیلی سؤزلرده هرگون ائشیدیریک.
سؤز یاراتماغین ایکینجی مئتودونا کالکا دییرلر: یعنی سؤزو باشقا دیلدن ترجمه واسیطه‌سیله آلیریق و اونو اؤز دیلیمیزده ایشله‌دیریک. بوگون موعاصیر آذربایجان دیلینده گؤی‌دلن سؤزو فعالدیر. بو سؤز انگلیس دیلینده اولان skyscrapper سؤزون ترجمه‌سی و یا فارسجادا دا اونا اوخشار اولان آسمانخراش سؤزو یارانیبدیر. کالکانین بیر یولو دا بنزتمه‌دیر. یعنی بیز یئنی بیر وارلیغی باشقا بیر شئییه بنزدیب، اونا اوخشار سؤز یارادیریق. مثلن قدیم من اوشاق اولاندا آذربایجاندا کرایه سواری ماشینلارا «قاپدی قاشدی» دییردیلر. چونکی موسافیرلری قاپیب، قاچیردیردی. أطرافیمیزدا بئله سؤزلر چوخدور؛ دیققت ائتسک، اونلاری تاپاریق. مثلن: ایت بورنو، ایلان اوتو، اینک أمجیی.
یئنی سؤزلرین یارانماسیندا سینتکتیک مئتود دیلیمیزده قدیمدن فعالدیر. بورادا سؤز بیرلشمه‌لرین ثابیت بیرلشمه‌یه دؤنمه‌سی و ایکی و یا آرتیق سؤزون بیرلشمه‌سیندن یارانان مورکب سؤزلری داخیل ائدیرلر. مورکب سؤزلرین یئنی معناسی اونون ترکیبینده اولان سؤزلرین أصیل و یا حقیقی معناسیندان اوزاقلاشماسی یولو ایله مئیدانا گلیر. بئله بیرلشملرده ایکی طرفین هانسی قراماتیک نووعدن اولماسی أهمیتسیزدیر. بو او دئمکدیر کی، بئله بیرلشمه‌لره هر تیپلی سؤز قاریشا بیلر. بورادا ایسیم+ایسیم، ایسیم+صیفت، صیفت+ ایسیم و سایر تیپلری گؤرمک مومکوندور. بئله بیرلشمه‌لرین واجیب مسأله‌سی اونلارین آییری یازیلماماسیدیر. ایلدؤنومو، ایلدیریم اؤتورن، آصلان اؤرکلی، شؤهرتباز، اوزاقگؤرن و س.
دیلین سؤز گؤجونون آرتیرماسینین بیر یولو دا آلینما سؤزلر حئسابینا باش وئریر. بئله سؤزلر أساسن علم و تئکنیکانین گونو-گوندن گلیشمه‌سی ایله باغلیدیر. بو تیپلی سؤزلری سونرالار یارانان اؤزدیلی سؤزلر ایله دئییشمک اولار.
من ایشیق سایتیندا اولان یازیلاردان بیرینده اولان یئنی سؤزلری میثال اوچون بورایا گتیرمیشم و چوخ خواهیش ائدیرم اونو ایشلدنلر همین سؤزلرین قورولوش ائتیمولوژیسینی اوخوجولارا آچسینلار، بلکه بیزه بو یولدا یاردیمجی اولدو.
نئجه اولور کی، بو سؤزلر بئله معنانی آلیرلار؟
اونون قولوروش ائتیمولوژیسی نئجه دیر؟
بو سؤزلر دیلیمیزده یوخدورلامی؟
ایلکه‌لر (پیرینسیپلر)، قورامچی (نظریه پرداز)، ایمگه (ایماژ)، شعرسل‌لیک (؟)، سوژئتلیک (؟)، یاتیمینا (افقی)، صحنه آراییشینی (؟)، شاقولی جیزیق (؟)، گله‌نکسل (سنتی)، یاتیمینا اوخدا (محور افقی)، قاپساماق (؟)، اؤزنل (ذهنی)، باخیش آچیسیندان (زاویه دید)، دولنیشیق (؟)، آدلیم (؟)، قاوراملار (؟)، آخیم (؟).
یک پاسخ
دؤکتورون یازی سیندان درس آلدیم. یاشاسینلار. آنجاق اتکده وئردیکلری اؤرنکلرین بیرینی شبسترده خالق آرا ایشله درلر. اونا گؤره “قاپاساماق” سؤزو دوزلتمه سؤز یوخ و خالق دیلینده اولان سؤزلردن دیر. آنلامی دا بئله دیر: بیر کیمسه باشا دوشنه دک، ال-آیاق ائدیب چنگه گتیرمک. / “قومسال” شبسترده ایشلنیر / آدلیم: مشهور و ائل آرا ایشله نیر و منیم بو سؤز شبستر لهجه سییله ” آدلوم” شکلینده قولاغیما دییبدیر.( شبستر شهرینده قالین “ی” یوخدور، اونا گؤره سس اویوشومو قانونونون سینماسینا مئیدان آچیر. آؤرنکلر: صاندوخ، قاتوخ، یانوخ و آدلوم