اوستاد فرزانه‌نین ادبی ایرثینه بیر باخیش
رضا همراز
یاشیمین آز اولدوغونا گؤره، من ده بیر چوخلاری کیمی انقلابدان سونرا آنا دیلیمیزه ماراقلی اولوب و بو دیلده الیمه دوشن کیتاب، قزئت، درگی و سایره‌نی ماراقلا و گاهدان زیققونا ـ زیققونا اوخویوب حظ آپاراردیم. منیم او گونلرده اوخودوغوم کیتابلاردان رحمتلی شبسترلی میرزه علی معجزون، ( بو شاعیر حاقدا آتام دؤنه ـ دؤنه تعریف ـ تمجید ائده‌ردی. او دئییردی، من گنج چاغلاریمدا معجزون شعرلرین سئوه ـ سئوه اوخوموشام، آنجاق ایندی الیمه کئچیرده بیلمیرم. شانسدان بیر گون باجیم اری اونون تیکه ـ پارچا بیر شعر دیوانین بیزه چاتدیردی… ) بی‌ریانین، باشقالاری و نهایت سؤز مولکونون شهریاری آدلانان رحمتلی اوستاد شهریارین شعرلری، خصوصی‌ایله، «حیدربابایا سلام» ایدی. شهریارین شعرلرینی اوخودوقدا بیر چوخ یئرلرینده بعضی گؤرکملی شخصیت‌لردن ایستر ـ ایسته‌مز آد آپاریلمیش‌دیر. بونلاردان بیر سیراسی منه تانیش اولموش‌سالاردا، بیر سیرالاری او گونلر تانینمامیش ایدی‌لر. اونا گؤره، بعضی عالیم‌لردن اونلارین آدلارینی سورشماق منجه چوخ یئرلی ـ یاتاقلی ایدی. هله او گون منیم اوچون تازا ـ تانیش اولان و باشقا سؤزله نابلد آدلاردان بیریسی ده «فرزانه» آدی ایدی. من بو آدلا برابر بیر سیرا باشقا آدلارا اوستاد شهریارین :
تورکو بیر چشمه ایسه من اونو دریا ائله‌دیم
بیر سویوق معرکه نـی محشر کبـرا ائله‌دیم
بیرینجی بیت‌لی شعری ایله تانیش اولدوم و داها سونرا کی بیت‌لرینده اوخودوم :
باخ کی تهراندا نه « فرزانه »لر اولموش « واله »
باخ کی تبریزده نه شاعیرلری « شیدا » ائله‌دیم
بو شعرده فرزانه کیم اولا بیلر؟
بو سورغویا چوخ چکمه‌دن جاواب تاپیب دوشوندوم کی، بو همان اوستاد محمدعلی فرزانه‌‌دیرکی، تهراندا یاشاییر و ادبیاتیمزا دوغرودان ـ دوغروسو جاندان مایا قویانلاردان اولموشدور. گنج چاغلاریندا آنا دیلیمیزی مدافعه ائتدیی خاطیره، دانلاقلار ائشیتمیش، کؤتک یئمیش، دوستاغا دوشموش، سورگون اولموش و … آمما بونلارا باخمایاراق، بئلنچی گونلرین سیناغیندان بیر باشی اوجا طلبه و مبارز‌کیمی چیخمیش، اؤز ایشینه دوام وئریب و آنلی آچیق یاشامیش‌دیر.
اوستاد فرزانه گونش ایلی ۱۳۰۲ اینجی ایلده ناییب اکبر آدلی بیر نجیب و دوزوملو آتانین و ماهروخ آدلی بیر آنانین ایلک اوغلان اوشاقلاری کیمی دونیایا گوز آچمیشدیر.
«آتاسی مشروطه اینقلابی‌نین ایشتراکچیلاریندان ایدی. آناسی ساوادسیز بیر قادین اولسادا، گؤزل ائل ادبیاتی بیلیجیسی‌ایدی.» گنج محمدعلی گؤزونو آچاندان دونیا مالیندان بیر شئی گؤرمه‌سه‌ده، آنجاق بؤیوک بیر شانس اونا یار اولموشدور. او دا آناسی ایدی. آخی اونون دئدیینه گوره آناسی دیلیمیزین بیر ایتگین خزینه‌لریندن و سینه دفتر‌لریندن ایدی و اوستاد فرزانه، دئمک عالیم‌لیک پایینی ائله آناسیندان آپارمیشدی. اوستادین بو یوردوقلارینین اساسیندا دئدییمیزکیمی « آناسی علم و تحصیل‌دن، مکتب دن و کیتابلاردان اوزاق بیر کند قیزی اولدوغو حالدا، سینه‌سی سانکی زنگین خزینه‌ایدی. خالق داستانلارینی، افسانه و ناغیللاری، خالق نغمه‌لرینی، لطیفه و تاپماجالاری اوره‌یه یاتان توتوملو سسله، آوازلا کؤرپه‌لرینه سؤیله‌ین بو جفاکش اینسان هئچ اؤزوده بیلمه‌دن ائولادلارینین دونیا گؤروشونو فورمالاشدیریر. اونلاری آنادیلی، فولکلورو و شیفاهی خالق اینجی‌لری روحوندا کؤکله‌ییردی … اوستاد فرزانه بو گونکو مووقعی معنویاتی، دویوم دونیاسی اوچون آناسینا مینتدارلیق دویغوسو ایله خاطیرلاییر:
«آنام آغیر یاشاییشیمیزدان چتین گون ـ گذراندان بعضاً بئزیکردی. بو اوزونتولری اوخودوغو بایاتی، آغی، خالق ماهنی‌لارینادا چکردی. بیز اونون کدرلی سسله اوخودوغو بئله نغمه و بایاتی‌لارینی کندده یاشایان قوهوم اقرباسیندان، عائله عضولریندن گوزله‌نیلمز غافیل خبرلر آلاندادا ائشیدردیک. بعضاً اوندان سوروشاردیم کی، بو قدر سؤز ـ صحبتی سن هاردان، کیمدن اؤیره‌نمیسن؟ معنالی، معنالی باخار و دئییردی:
« آچدیم آچدیم گول اولدوم
بوی آتدیم سونبول اولدوم
بیر دیل بیلمز قوش ایدیم
اوخودوم بولبول اولدوم»
اوستاد یئددی یاشا چاتارکن، مدرسه‌یه گؤندریلیر. آنجاق مدرسه نین کیلاسلارینین ظرفیتی دولدوغو اوچون اونون آدی دارالتربیه‌ده یازدیریلیر. اورادا بیر چوخ ضیالی معلیم و مدیرلر چالیشیردی‌لار. بونلاردان آذربایجانین تانینمیش آرتئستی یاخود تیاتر اوینایانی رحمتلی محمد علی رشدی‌نین ناظیم اولماسی ایدی. بئله لیکله گنج محمد علی علمین شیرین دادین حله اوشاق ایکن دویور. بیر طرفدن مدرسه‌ده باشقا طرفدن ایسه آناسینین گون اورتادان سونرا‌داکی اؤزل کیلاسالاریندان. آز یازی تاپا بیلریک‌کی، اوستاد فرزانه ترجمه حالینا اشاره ائدنده آناسیندان یازماسین. او یئنه بیر یئرده یازیر:
« منیم آنا دیلیمیزین سؤز خزینه‌سی و میللی وارلیغیمیزین هامیدان پارلاق و صاف آیناسی اولان خالق ادبیاتیمیزین گئنیش و رنگارنگ دونیاسی ایله تانیشلیغیمی آناملا اولموشدور. آنام منه تکجه دوغما دیلیمیزی اؤیرتمکده یوخ، بلکه بیر آز بویا ـ باشا چاتینجا و ایستینی ـ سویوغو قانینجا دیلیمیزین سؤز خزینه‌سینه یول ـ تاپماقدا ایلک معلیم اولموشدور»
و بئله‌لیک‌له او، گؤزون آچاندان آنادیلینی آناسیندان اؤیرنمک له برابر زامانین کیلاسلاریندا بودیلین تاپدالانماسینی دا اولدوغو کیمی گؤرور و یاخشی دا گؤرور.
بیلگین ادیبین عائله معیشتی چتین کئچدیینه اساس بیر مدت ده بیر چوخلو آذربایجانین گول بالالاری تک گوندوزلر فرش کرخانالاریندا ایشله‌ییب گئجه‌لر ایسه درس اوخوموش و نهایت بیر معلیم‌کیمی توپلوموموزدا اولدوز سایاغی پارلامیشدیر. اونون آتادان، آنادان، دوست ـ تانیشدان ائشیدیب توپلادیغی ناغیل‌لار، بایاتیلار، مثللر، تاپماجالار و آتماجالار آذربایجان فولکلور گنجینه‌سینی زنگینلشدیرمیشدیر. او، اورتا مکتب تحصیلاتینی رضا شاهین قارا استبدادی زمانیندا اوخویوب تبریزده عالی دانشسرانی باشا وئریب و ۱۸ یاشار بیر معلیم‌کیمی تبریز مدرسه‌لرینده درس وئرمه‌یه مشغول اولور. اوستادین معلیم‌لیک‌له یاناشی تربیت کیتابخاناسیندا ایشله‌مه‌یی سبب اولور بیر داها دیل و ادبیاتا علاقه‌لنمه‌سی قیزغینلاشیب و ساده چالیشماغا باشلاییب و یاواش یاواش تبریزده یاییلان گونده‌لیک‌لره یازی ـ پوزو وئرسین. او بیر گون کیتابخانادا تصادوف اوزه رینده باطیل کیتابلار یازیلمیش بیر باغلی گؤرور. اوراداکی کیتابلاردان بیری، عصریمیزین اوّللرینده گیلیسلی رفعت‌ین تورکیه‌ده نشر ائتدیردیکی دده قورقود، اوندا بؤیوک ماراق دوغورور. او ایللرده تورک خالقینین ان بؤیوک آبیده‌سی اولان دده قورقود داستانلارینا هم سووتلرده همده ایراندا قاداغا قویولموشدور. اثرله تانیش اولدوقدان سونرا آوروپا، تورکیه‌یه و آذربایجاندا دده قورقود داستانلاری حاقیندا یازیلاری و کیتابلاری توپلاییر. اونلارین اوزه‌رینده آراشدیرمالار آپاریر. ۲۵-۱۳۲۴ ـ ینجی ایللرده تبریزده نشر اولان آذربایجان قزئتینده م. ع. فرزانه طرفیندن توپلانمیش دده قورقود داستانلاری و بایاتیلارین ایلک اؤرنکلری چاپ ائدیلیر. باشدا م. ع. فرزانه اولماقلا قزئتین امکداشلاری، اوخوجولاری دا، فولکلور اؤرنکلری توپلاماغا جلب ائدیر. دیل اؤز للیکلری ساخلانماقلا چاپ اولونان بو اؤرنکلری خالق آراسیندا ماراقلا قارشیلانیر، اونلاری روحاً اؤز سویونا کؤکله‌ییردی.
فرزانه معلمین بو چالیشملارینین نتیجه‌سینده، کی او دؤور بئلنچی ایشلر بیر سیاسی ایش کیمی فرض اولونوردو ۱۳۲۹ دا توتولوب و نئچه ایل حبسه معروض قالاندان سونرا ۱۳۳۲ ده بیر آیاغی گله بیر آیاغی گلمه یه ـ ایستر ـ ایسته‌مز تهرانا کؤچور و یئنه اورادا، اوتورمادان ایشله‌ییر و ۱۳۴۲ ده تهراندا اونون همتی ایله بیر یئکه و بؤیوک ایشلرین بیریسی اولان، بایاتیلار نئجه دئییر‌لر، نئچه فیلترلردن کئچدیکده ایشیق اوزو گؤرور. بایاتیلار کیتابی چاپ اولاندان ایکی ایل سونرا، اونون « مبانی دستورزبان آذربایجانی » کیتابی دا چاپ اولور. بو دؤنه داها ایش پیشیر و اوستادی بیر سیرا یابانچیلار گیلی ـ گیلی له له گیریان آختاریرلار. کیتابین اله گلن نوسخه‌لری توقوف اولور. چاپخاناچی داناق ائشیدیر و اوستاد ایسه تؤهمته معروض قالیر. آلمانیادا، کولن اونیورسیته‌سی‌نین پروفسورو مشهور شرق شوناس عالیم دؤرفر بو کیتابلار تانیشلیقدان سونرا اونا مثبت رای وئره‌رک آلمانجایا چئویردی. بو گون همین کیتاب کولن اونیورسیته‌سی‌نین شرق‌شوناسلیق فاکولته‌سینده درس وساییطی کیمی ایشلنیر. حجمجه چوخ بؤیوک اولمایان بو ایکی جیلدلیک کیتابین ده‌یری اونون اؤزوندن سونرا آذربایجان دیلچی‌لیگینه عاید اونلارلا علمی کیتابین یازیلماسینا اؤرنگ اولا بیلمه‌سینده‌دیر. »
مبانی دستور زبان آذربایجانی کیتابی شاهین یاراتدیغی اختناقدا آذربایجان دیل و ادبیاتی‌نین اعتلاسیندا چوخ ماراقلی و گؤرکملی بیر قدم کیمی اولموشدور. « فداکار عالیمین اؤزونون نئچه ـ نئچه کیتابلاری ـ نین چاپا احتیاجی اولدوغو حالدا دیگر مولفلرین کیتابلاری‌نین چاپینی اؤن پلانا چکمه‌سی فاکتی اونون خالقی قارشیسیندا نجیب بیر حرکت نومونه سیدیر. » دئدییمیزکیمی اوستاد سونرالار آذربایجانین شومال حیصه‌سینده یاشایان شاعیر و یازیچی‌لارلا بو تایدا اولان شاعیر و یازیچی‌لارین شعرلرینی، حئکایه‌لرینی و … چاپ اولماسیندا بؤیوک ـ بؤیوک قدم‌لر آتمیش، جلیل محمد قولوزاده‌نین بیر سیرا اثرلرینی فارسجایا چئویرمیش، هوپ ـ هوپ نامه‌نی رنگلی کاریکاتورلارلا گؤزل کیفیت ده نشر ائتمیش، دده قورقودو ایراندا بیرینجی دفعه اولاراق، قاچا ـ قاچدا چاپ ائتمیشلر.
دوکتور فرزانه انقلابدان قاباق و سونرالار م. ع. فرزانه ـ م.ع. قوسی ـ م.ع. یاشار ـ م.ع. روشن کیمی ایمضالارلا مطبوعاتدا چیخیش ائتمیش و بو گونه قدر اونلار علمی، آکادمیک مقاله‌لری، کیتاب تانیتمالاری، تنقیدلری و سایره موضوعلاردا یازیلاری دونیا اوزه‌رینده چیخان تورکجه یا فارسجا ژورنال و قزئت‌لرده ماراقلا باسیلمیشدیر. اونون مقاله‌لرینین اساس موضوعلارینی فولکلور احتوا ائدیر. نییه‌کی، اونجه دئدییمیز کیمی، او اینانیرکی، « بیر خالقی دریندن تانیماق و اونون مادی ـ معنوی وارلیغینی اؤیرنمک اوچون هر شئیدن اول او خالقین فولکلورونو و خالق یارادیجیلیغینی منیمسه‌مک و اؤیرنمک لازیمدیر» ائله اونا گؤره ده آذربایجانین بیر چوخ یئرلرینی قاریش ـ قاریش گزیب، بو شهردن او شهره، او کنددن بو کنده گئدیب فولکلوریک ماتیریاللاری ( ناغیل‌لار، ماهنی‌لار، لایلالار، بایاتیلار، لطیفه‌لر، نازلامالار، اوخشامالار، قوشماجالار، آتماجالار و …) توپلاییب یئکونلاشدیریب و کلاسه ائتمیشدیر « عالیمین فولکلورلا باغلی یازیلاری بیر نئچه جهتدن اؤزونه مخصوص کیفیت کسب ائدیر. بو یازیلاردا درین موشاهیده‌چیلیک قابلیتی، میللی بدیعی تفکور، درین بلدلیک دویولور. بونون نتیجه‌سینده اونون یازیلاریندا علمیلیکله بدیعیلیک،خاطیره دوزومو ایله پوبلیسیتیک چالار بیر ـ بیر ینی تاماملاییر»
آغیر خاطیر ـ حؤرمته مالیک اولان آغ ساققال اوستادیمیز ۱۳۵۵ ینجی ایل بیر حیات قورور و بیر ادیبه ایله قونوشوب، یئنی یاشاییش باشلاییرلار. اونون حیات یولداشی، ان یاخین کؤمکچیسی، قلمداشی، وفالی عؤمور گون یولداشی و ایش‌بیرداشی‌دیر. بو یاشایشین حاصیل‌لاری ایکی اوشاق بیریسی نیما آدلی اوغلان اوشاغی، ایکینجیسی ایسه ندا آدلی قیز اوشاغی اولور.
فرزانه معلیم انقلابدان بیر ایل سونرا ۱۳۵۸ ده تقاعد مقامینا ال چاتیب تهراندا علمی ـ ادبی ایشلری ایله مشغول اولور. آنجاق ۱۳۷۷ ینجی ایلدن اوره‌ک خسته‌لیینه گؤره سوئد اؤلکه‌سینین گوتنبرگ شهرینده معالجه و مداوا آلتیندا و اورادا داوا ـ درمان اولا، اولا بیر سیرا اونیورسیته‌لرده آنا دیلینین اینجه‌لیک‌لری حاقیندا معروضه‌لر وئرمه یی ده بوینونا آلمیشدیر.
اوستاد فرزانه نین قوجاق ـ قوجاق علمی و ده‌یرلی ایشلرینی گؤرن باکی دانیشگاهی اونا ۱۳۷۱ ینجی ایلده فخری دوکتورا تقدیم ائدیب و اونو لایق بیر اوستاد کیمی قبول ائتمیشدیر. دوکتور فرازنه نین بو گونه قدر ایشیق اوزو گؤرن کیتابلاریندان بونلاری گؤسترمک اولار.
۱ ـ «بایاتیلار» دفعه‌لر چاپ اولوب، یئنی آرتیرمالار و تورکجه باشلانیش‌لا یئنی‌دن باسیلاجاق.
۲ ـ «مبانی دستور زبان آذربایجان» اونجه بیر جیلده‌ده داها سونرالار ایکی جیلده چاپ اولموشدور.
۳ ـ «گزیده‌هایی از ترانه‌های روستایی فارسی» بو کیتاب سونرالار ایران یئرلی ترانه‌لریندن سئچمه‌لر، آذربایجانجا تورکجه سینه منظوم ترجمه‌لرله بیرلیکده ۱۲۰ صحیفه‌ده سوئد اؤلکه سینده چاپ و یئنی ده‌ن یایینلانمیش دیر.
۴ ـ «کجایی دوست کجا» ـ ترجمه
۵ ـ «چنین بود اما چنین نخواهد بود» ـ ترجمه
۶ ـ «گوشه هایی از خاطرات و چند داستان از جلیل محمد قلی زاده»
۷ ـ «شهریار و حیدربابا» ـ مکتوبلار ونظیره‌لر
۸ ـ «سازیمین سؤزو دده مین کیتابی» ب. ق سهندین اثری ( کامیل متن ) بو کتاب ایکی الیفا
( لاتین و عرب الفباسی ایله) سوئدده چاپ اولوب.
۹- «دده قورقود»
اوستاد فرزانه نین آذربایجان دیل فولکلور، بدیعی ادبیات،گرامر، خالقیمیزین کیملییی، میللی وارلیغینی آراییب، داراییب چاپ و نشر کئشیینده اولان بعضی اثرلرینی بئله قئید ائتمک اولار.
۱ ـ میرزه باغیر حاجی زاده دن چاپ اولمامیش خاطیره‌لر
۲ ـ آذربایجانین ائل ماهنی‌لاری
۳ ـ آذربایجان اوشاق فولکلورو ـ اختر خانیم بدوستانی ایله بیرگه
۴ ـ آذربایجان فولکلورونون توپلانماسی آراشدیریلماسی و نشری تاریخیندن فولکلور اؤرنکلری ایله بیرلیکده
۵ ـ ملانصرالدین لطیفه‌لری، آذربایجان دیلینده فارسجایا ترجمه‌سی ایله
۶ ـ آذربایجان ائل سؤزلری ( آتالار سؤزو ) عرب و لاتین الفباسی و آچیقلامالار ایله بیرلیکده
۷ ـ آذربایجان ائل سؤزلری ایکینجی جیلد ـ ( دئییملر، دویوملار عرب و لاتین الیفباسی و مجازی آنلاملارلا بیرلیکده )
۸ ـ تمثیل‌لر و مثللر
۹ ـ آذربایجان عاشیق شعری آنتولوژوسو
۱۰ ـ مقاله‌لر ـ فارسجا چاپ اولانلار ۲ جیلده
۱۱ ـ مقاله‌لر ـ فارسجا چاپ اولمایانلار ۲ جیلده
۱۲ ـ مقاله‌لر ـ تورکجه ۴ جیلده چاپ اولانلار و چاپ اولمایانلار
۱۳ ـ سؤز اینجی‌لری آذربایجان کلاسیک و چاغداش شعری، ان قدیم دؤرلردن بو گونه قدر ۵ جیلدده
۱۴ ـ ناظیم حکمتین شعرلری فارسجایا ترجمه‌سی ایله
۱۵ ـ رسول رضانین شعرلری فارسجایا ترجمه‌سی ایله (بو اثرده استادا عمران صلاحی یاردیمچی اولموشدور)
۱۶ ـ ترکان پارسی‌گو ـ فارس دیلینده شئعر یازان آذربایجانلی شاعیرلرینین آنتولوژوسو
۱۷ـ صمد بهرنگی نین آذربایجان ناغیللاری آذربایجان دیلینده صمدین اؤز خطی ایله
۱۸ ـ آذربایجان دیلینین قرامری لاتین و عرب گرافیکاسی ایله
۱۹ ـ واژه نامه آوایی (صوتی) زبان ادبی آذربایجان موارد و شواهدله
۲۰ـ آنا دیلیمیز و میللی وارلیغیمیز اوغروندا خاطیره‌لر (بو خاطیره‌لرین بیر سیراسی وارلیقدا چاپ اولموشدور)
۲۱ ـ او بیر زاماندا اوردوبادلی محمد سعیدین آن تانینمیش و دئمک شاه اثری اولان دومانلی تبریزی علی قولو کاتبی ایله بیرگه فارسجایا چئویریردی‌لرکی، «کیهان شب جمعه» ده یا‌ییلیردی. آنجاق اوراداکی، صحیفه‌لر باغلاناندان سونرا، بو آردیجیل رومان بلکه ده یار ـ یاریمچیلیق قالدی.
۲۲ ـ درام دلقک سیرک ـ ترجمه
۲۳ ـ بلینسکی‌نین مقاله‌لری ـ فرزانه معلیم بو اثری فرانسیزدن فارسجایا چئویرمیش و امید ایران درگیسینده سیرا ایله چاپ ائتدیرمیشدیر.
۲۴ ـ فرهنگ لغات آذربایجان
اوستاد فرزانه‌دن بونلاردان علاوه یوزلر مقاله ایستر فارسجا ایسترسه ده تورکجه ایران و ایراندان خارجده دؤورو مطبوعاتدا ماراقلا باسیلمیشلار.
