“سونونجو صوفی” کیتابینا یؤنه‌لیک نوت‌لار
افراسیاب نورالهی
“سونونجو صوفی” کیتابینی بؤیوک هوسله اوخوماغا باشلادیم. ایلک باشدان، اؤزه‌للیکله فرقلی گیریش سؤزلرینی گؤرونجه، فرقلی بیر کیتابلا قارشیلاشدیغیمی حیس ائتدیم. او اوزدن، بیر آزدا ال آیاغیمی توپلاییب، جیددییه آلیم -دئدیم. اؤنجه اییی آنلاشیردیق. آما آز سونرا، سانکی چوخدان کی بیر تانیشیمی گؤردوم! هاچانسا گؤروب ده و نئت اولاراق خاطیرلایا بیلمه‌دییم بیر تانیشیمی! کیمدن‌سه، هاردانسا کؤمک آلاسیم گلدی. بیری اولسایدی دا، منه بونو دئسه‌یدی ده –دئیه، گؤزوم اورا بورانی گزدی!.. آما کیمسه یوخ ایدی. تکرار اوخودوم، تکرار سوزدوم. آما نه یازیق کی، بو تانیشی بیر تورلو تام اولاراق قاوراماق و خاطیرلاماق اولموردو. اصلینده کیتابی قاتلاییب قیراغا قویمالیدیم، آما اؤز عنادیم و بیر شئیلره اینانجیم اوزوندن، مقصدلی اولاراق بونو ائتمه‌دیم. ساده‌جه اولاراق، کیتابی الده قویدوم و هردن هردن شعیر شعیر اوخوماغیما قرار وئردیم. ائله ده ائتدیم و اوخودوغوم مددتده، بیر سیرا دوشوندوکلریمده اولدو. ایتمه سینلر –دئیه، نوتلارینی گؤتوردوم. سوندا ایسه، بیر فایداسی اولور -دئیه، سهمانلاییب، پایلاشماسینا قرار وئردیم. اوماریم دوغرو یئرلره چاتار….
۱-شعر کیتابی هانسیسا بیر علمی یا فلسفی کیتاب دئییلدیر کی، هانسیسا بیر چؤزومه و تفسیره احتیاج دویولسون، ان آزی شاعیرلر و ادبیاتچیلار اوچون. اولارسا اگر، بو، عادی جمعیت اوچون و عادی اوخوجو کوتله‌سی اوچوندور واودا البت کی، بیزده اولمایان تنقیدچیلریمیزین اوزه رینه دوشور.
۲-منجه، بوتای، داحا دوغروسو بو گونکو گونئی آذربایجان سربست شعری ایکی قولدا یورویور؛ بیرینجیسی- ذاتی کؤکو دوغما اولان سربستلیک(بو افاده نی ایلک دفعه سایین شاعیریمیز علی جوادپور جنابلاری منیم “نغمه‌سی ناغیل حیات” آدلی کیتابیمین اؤن سؤزونده ایشلتمیشدیر: “افراسیاب سربست‌لیینین ذاتی کؤکو وار”-دئیه …). ایکینجیسی- ذاتی کؤکو دوغما اولمایان سربستلیک.
ذاتی کؤکو دوغما اولان سربستلیک نه دئمکدیر؟
بیلدیینیز کیمی، هر شاعیرین فورمالاشما دؤورلری اولور. او دؤورلر قیدالاندیغی یئرلر، منبع‌لر اولور. داحا دوغروسو مطالعه و ماراق دایره‌سی اولور. اگر آذربایجان ادبیات و دیلی اوزره اولان قایناقلاردان و منبع‌لردن قیدالانارسا، البت کی، او دیلین و ادبیاتین روحونو و معین ادبی کدلارینی منیمسر و اؤز روحون، او بوتؤولویه قاتمیش اولار. او اوزدن ده یازدیقلاری و یاراتدیقلاری او خالقین و او جمعیتین روحونا تانیش و اونون ادبی کدلاری اوزره چؤزولمه سی ممکن اولار.
بو گونکو گونئی آذربایجان دوروموندان دولایی، بو، بعضا اولور و بعضا اولمور. یعنی بعضی شاعر و یازارلاردا بو باش وئرمیش اولور و بعضیلرینده ایسه عکسینه، فارس دیلی و ادبیاتی اوزره و او آچیداندا، دونیا ادبیاتیندان ترجمه‌لر اوزره فورمالاشمیش اولور. اونا گؤره‌ده بو گون، بو تایدا بو ایکی سربستلیک له قارشی قارشییاییق. آرتیرمالییام کی، من فارس دیلی و ادبیاتینی و یا هانسیسا بیر یابانجی ادبیاتین اوخونماسینین علیهینه اولان بیریسی دئییلم، فقط گؤردویونوز کیمی گنج شاعیرلریمیزین و یازارلاریمیزن فورمالاشما دؤورلرینی تاکید ائتمیش اولدوم.
بیرده بورادا بیر ادبی کدلاردان صحبت گئتدی! بیلدیینیز کیمی، هر خالقین صیرف دیلینی اؤیرنمک، او خالقین ادبیاتینی اؤیرنمک آنلامیندا دئییلدیر. بیر خالقین ادبیاتینی اؤیرنمک داحا چتین بیر ایشدیر و بونوندا ندنی، همن او دئدییمیز ادبی کدلارا یا همن ادبی دیلینه دؤنور. بیزیم بو تیپلی بعضی گنج یازارلاریمیز نه یازیق کی، مثلا شهریاری، شعرلرینده فلسفی دوشونجه لر یوخدور -دئیه اوخومورلار و یا هانسیسا باشقا بیر کلاسیک شاعیریمیزی. بودا، همن او ادبی دیلین و ادبی کدلارین بو نسلیمیزه کئچه بیلمه‌مه سینی راحاتجاسینا ساغلیر.سونوج ایسه معلوم! یازدیقلاری یاراتدیقلاری اثرلر یالنیزجا کلمه لر و جمله لر آچیسیندان بیزیم اولور، البت بؤیوک اکثریتی. حله اوسته‌لیک یابانجی دیل و ادبیاتی اوزره فورمالاشدیقلاریندان دویغولارینیدا او کدلارا سویکنرک افاده ائدیرلر. بودا ایشی ایکی قات چتین ائدیر.
بونو، یعنی بو ادبی کدلار قونوسونو، بیر ایکی تانیش میثاللادا دئمک ایستردیم: مثلا فارس دیلی و ادبیاتیندا “نرگس” سؤزو وار. بیلدیینیز کیمی بو سؤز “گؤز”دن استعاره‌دی. ایندی هانسیسا یابانجی بیر آدام یعنی فارس دیلی و ادبیاتینی بیلمه‌ین بیر آدام “نرگس” سؤزو اولان بیر شعری مثلا نظامیدن، نه قدر اوخوسادا یئنه بیر شئی یاریم قالاجاق و شعر تام اولاراق قاورانیلمایاجاق. و یا “چرشنبه” سؤزو بیزده معین آنلاملاردا داحا دوغروسو ادبی آنلاملاردا گلیر؛ بیری عاشیق العسگرین مشهور “چرشنبه گونونده چئشمه باشیندا” کدلاشمیش اولان شعرینی آنیمساتیر و دیگری ایسه، البت کی بیزیم بایرام چرشنبه‌میزدن بیر شئیلری آنیمساتمیش اولور. و یا معاصیر “بالاجا قارابالیق” و “صمد” و ” سارای” سؤزلری اولان بیر شعری، بیر فارس و یا بیر انگیلیز ادبیاتچیسی، ها اوخوسون، یئنه‌ده بیر شئی آنلاماز.اؤرنه‌یین بو میصراعلار:
“آراز،
صمد!
هارای سیز های.
آراز،
سارای!
های‌سیز هارای.”
ایندی “صمد” کیمدی، ندی، آرازلا نه ایگیسی وار و یا نه احوالاتدیر؟ بونلار یالنیز بیزیم ادبیاتیمیز اوچون آنلام داشییر. عینی حالدا “سارای” دا. و هر یابانجی بیرینین بیزیم ادبیاتی اؤیرنمه سی، بونلاری، بو کدلاری بیلمه سی و اؤیرنمه سی گرکیر.
و یا شهریارین اؤزونون ادبی دیلیمیزه قاتدیغی او قدر ادبی کدلار وارکی، بو گون بونو گؤرمزدن گلمک، هم ادبی دیلیمیزه، هم جمعیتیمیزه بؤیوک جفادیر. آرتیرمالییام کی، بورادا یالنیز ادبی دیلیمیزدن و ادبی کدلاریمیزدان صحبت گئدیر. شعرلرین داشیدیغی دوشونجه‌لر، البت کی، اگر بو گونون طلب‌لری و اویغونلوقلاری اساسیندا اولارسا نه موتلو بیزه و نه موتلو بئله گنج یازارلاریمیزا.
دومان اردم ین شعرلرینین چوخ فایزینی دئمک اولار کی بو تیپلی شعرلر تشکیل ائدیر! یعنی ذاتی کؤکو دوغما اولمایان و آلینماسی اوچون هانسیسا بیر یابانجی دیلین و ادبیاتین کدلاشمیش اولان آنلاملارینی بیلمک لازیم‌دیر. و من بونو بیر پتانسیل کیمی دئییل عکسینه بیر ضعف کیمی دیرلندیریرم. مثلا سیزه لاپ بو گون گوند‌مده اولان “او سس ترکیه” یاریشماسینی مثال ووروروام. معاصیر و دونیا استانداردلارینا اویغون بیر یاریشمادی بیلدییینیز کیمی. باخسانیز اورادا بیر مرحله‌لردن سونرا دینله‌ییجی اساس رولو اویناییر. و دینله‌ییجی مئساژلاریلا غالب طرف سونوجدا معین اولور. حتی کئچن ایل من بونون شخصا شاهیدی اولدوم، لاپ او آخیرلاردا یعنی او دؤرد نفر آراسیندا بعضا اولوردو کی، ژوری هیاتینین وئردییی قرارین عکسینه، جمعیت قرار وئریردی. و بونون اؤزونون ده دوشوندوروجو یؤنلری وار ایدی. مثلا بئله نتیجه چیخارماق اولار کی، اولا بیلر بیر اوخو، اثر و یا چیخیش، هنر اصوللارینا گؤره و یا سس تکنیک‌لرینه گؤره ژوری هیاتی طرفیندن او بیریلریندن یاخشی دیرلندیریلسین. آما او جمعیتین، او دینله‌ییجی کوتله‌سینین روحونو، اگر اوخشامیرسا، او روحدان خاریج وورورسا، اوندا جمعیت طرفیندن آلینمیر و دیرلندیریرمیر. بونو داحا دوغروسو بو فاکتی من بورادادا تعمیم وئرمک ایستردیم. اولا بیلسین دومانین شعرلری لاپ بو گونکو دونیا سربست شعری استاندارلارینادا اویغون اولسون(هرچند من بو ادعادا بولونمام و بونو بیر فرضیه کیمی اورتایا قویورام) آما اگر او یاشادیغی جمعییتن روحوندان خاریج وورورسا، او جمعتین دیلینده اوتورمورسا، بو جمعیت اوچون هئچ بیر آنلامی یوخدور دئمک دیرو نه یازیق کی، اگر بو اثر بو جمعیت داخیلینده آلینمازسا، باشقا هئچ بیر یئرده آلینمایاجاق… و بو بیرتهر بورداندا اولماق اورداندا اولماق کیمی بیر شئی اولور سونوجدا.
و بو یالنیزجا دوماندا دئییل، باشقا شاعیرلریمیزده ده وار. حتی من او گون بیریسینی لاپ بئله یاخیندان توتوب و من سنین بو شعریندن هئچ آنلامادیم –دئیه، صمیمیتله آچیقلاماسینی ایسته‌دیم. ایلک ایکراه‌لا یاناشدی. آما سونرا باشلادی ایضاح ائتمه‌یه و نه دئییم کی، آنلاتدی دا منه. آرتیق او ایضاحلاردان سونرا، اونا حاق دا وئردیم. یعنی عبث یئره یازمادیغینی‌دا گؤردوم داحا دوغروسو. آما بیر اعترافدادا بولوندو صحبت اثناسیندا؛ دئدی، من اؤزوم بئله یازسامدا، چوخ بو تیپلی سربست‌دن ده آنلامام و بو منیم دوشوندوکلریمی سانکی بیر داحا تصدیق ائتمیش اولدو. و من امینم کی، چوخلاری بئله‌دیر. لاپ چوخلاری. آما آچیب آغاردانمیرلار. دئمیرم بیر شئیلر یوخدو او تام اولاراق آنلامادیغیمیز شعرلرده. یوخ! واردی. بعضا ائله ناب میصراعلار وارکی، آدام حئیران قالیر. آما صحبت اونلاردان دئییل، شعرین بوتؤووندن و آلینمادیغیندان گئدیر. و بونو اگر بیر اوخوجو کیمی گیزله‌درسک یالنیزجا دومانا و دومانلاریمیزا دئییل، بلکه شعریمیزه ده، اؤزوموزه ده، جمعیتیمیزه ده خیانت ائتمیش اولوروق.
۳-بئله بیر سؤز وار، دئییر؛ بو گون، جمعیت، آرتیق، اؤیرنمه‌یی دئییل، ایلنمه‌یی سئویر. اصلینده، بو چوخ دوغرو! و بونو، بو گونون یعنی معاصیر دؤورون طلبی کیمی دیرلندیرمک اولار. و بونو هر کس اؤزوندن سوردوقدا و اؤزونه دؤندوکده آپ آچیق گؤره بیلر. مثلا کیلو وئرمک بو گون شیشمان جمعیت اوچون ان اؤنملی مساله‌لردن بیریسیدیر. و یئگانه یولودا ایدمان‌دیر. ایندی او کیلو وئرمک ایسته‌ین شخص، هر کیم اولور اولسون صیرف کیلو وئریم –دئیه، چوخ آغرینار دوروب ائله بئله منظم بیر شکیلده تک باشینا ایدمانا باشلاسین. باشلاسادا البت یاریم قالار. آما همن شخص مثلا ایلنجه‌لی بیر ایدمان نوعینی سئچسین، گؤره جک کی، سئوه سئوه داوام ائدیر و آرتیق نتیجه ده الده اولور. من معللیمم همده ابتدایی معللیمی. بو ایلنجه‌لی اؤیرنمه نه دئمکدیر هر گون گؤرورم. دئملی اگر اؤیرنمک وارسا ایلنه ایلنه اولونجا آرتیق اولا بیلیر. ایندی بئله بیر دورومدا، اوتوروب مثلا ائگوئیزمی دئنه‌مک و یا سانتی مانتاللیق یاپماق یالنیشین ان دوغروسو کیمی بیر شئیدیر و باشقا هئچ نه.
۴-توتالیم بو دئدیکلریمیز دومانا و دومانلاریمیزا وارددیر. بو یئنه ده، سئوگیلی شاعیرلریمیزین اوستونه اوستونه گئتمه‌ییمیز آنلامیندا دئییلدیر. ساده‌جه اولاراق، بیر جیددی اوخوجو کیمی، بو کیتابی اوخورکن دوشوندوکلریمیزی اورتایا قویوروق. حله بیر آزدا، سایین دومان بی‌یی بهانه ائدرک، باشقا گنج شاعیرلریمیزه ده یؤنه‌لیک سؤزلر دئییریک و یئنه ده ساده‌جه اولاراق هامی شعرلرینین آنلاشیلیر بیر دورومدا اولدوغونو ایستیر و آرزو ائدیریک. یوخسا ائله بو کیتابین اؤزونده شعرلر وارکی، حالا ازبریمیدیر. اؤرنه‌یین، “اوغلومون رؤیالاری” شعری یا “مزار اینسان” شعری و … مزار اینسان شعری، بو گونه‌دک ائشیتمه دییم ان بؤیوک تاپینتیلارداندیر منجه!
اولجه من قوش ایدیم، اولجه من بالیق
گؤی اوزونده‌کی طیاره‌لر
اوقیانوسداکی گمیلر
ان بویوک خاطیره‌دیرلر
سونرا قووولاندا؛
یعنی اینسان کیمی دوغولاندا
ایچیمده بیر مزار وئردیلر
هر کسین ایچینده بیر مزار وئردیلر
داشی دئدیلر
واحتی گلنده کونوللوجه
مزاری یئره سر دئدیلر
اوزان و اول دئدیلر
مزارلیقدا قوجا بیر ایته سوردوم:
آی ایت من نه‌یم
مزارسان دئدی مزار…
اینسان نه یین مزاری اولا بیلر؟! نلرین مزاری! ندن شاعیر اینسانا مزار دئمیشدیر! باخسانیز، حتی بنزتمه ده دئییلدیر، بنزتمه میشدیرده، عینی توتموشدور! یعنی تشبیه‌دن دئییل، مئتافورادان یارارلانمیشدیر. اینسان=مزار! مزار اینسان دئمیشدیر! چوخ دوشوندوروجودور! اساس دا بودور؛ دوشونمک و دوشوندورمک…
اینسان نه یین مزاریدیر؟! حسرت لرینین مزاریدیر. آرزولارینین مزاریدیر. فیکیرلرینین مزاریدیر. ایده و ایدیالارنین مزاریدیر. ایده آللارینین مزاریدیر. بوتون چاتیشمادیقلارینین مزاریدیر. بوتون چاتیشدیقلارینین مزاریدیر. نییه بئشییی دئییل، مزاریدیر اینسان بوتون بونلارین؟! نییه بئشییی دئمیر، مزاری دئییر شاعیر؟! اونا گوره کی، بوتون بونلارین هامیسی عومروندن گونوندن آپاریر اینسانین. قانیندان، جانیندان آپاریر اینسانین. بیر داحا مزارینا یاخینلاشدیریر اونو. قبیر آدلی تانیدیغی مزارینا. بیر حالدا کی، اوزوده مزاردیر. جانلی مزار. اتلی قانلی مزار. آزار مزار. بئزار مزار. ان دهشتلی یئری بوراسی کی، حتی مزارلیقدا گزن قوجا ایتده اونون مزار اولدوغونو ن فرقینده دیر، بیر حالداکی، اوزو فرقینده دئییلدیر بونون. بلکه ده فرقینده دیر، ساده جه فرقینده اولدغونون فرقینده دئییلدیر!
یئری گلمیشکن دئییم کی، اینسانی مزار آدلاندیرماغین بیر آنلامیدا داحا اولا بیلر! اودا اینسانلاردا سئوگینین اولماماسی، اصیل اومانیست لیین اولماماسیدیر. یوخسا اینسان اوغلو هر شئییه مزار اولسادا، یالنیز سئوگینین مزاری اولاماز. سئوگینین بئشییی دیر هرزامان. نییه کی، یالنیز سئوگی، اینسانی اوزاقلارا، سورالارا، قلبلره، سئوگیسیز مزار قلبلره، مزار اینسانلارا گوتوره بیلر و آزجادا اولسا اونا مزار اولدوغونو اونوتدورار واونوتدورا بیلر….
۱۳۹۳
قیش آیلاری
