«عاشیق» و «قوپوز» سؤزلرینه دایر
اکبرصالحی(قاداش)
عاشیق، باخشی، یانشاق و …:
تورک دونیاسیندا یئددی یوز ایله یاخین بوندان اؤنجه، عاشیق پاشا، یونوس امره و آذربایجاندا ایسه آغ قویونلو- قارا قویونلو و آردینجا شاه ایسماییل ختایی دان بو اله عاشیق آدی ایله تانینمیش اینسانلاری نئجه دوشونوروک؟ بونلاری یالنیز چالیب- اوخویان، لیریک و حیماسی حئکایه‌لر سؤیله‌ین می تانیریق؟ اونلارین سؤزلرینده گئدن اخلاق، پئسیکولوژیک، دین- آیین یؤن(جهت)لرینه دیققت ائتمیشیک می؟
آراشدیریجیلارین الده ائتدیکلرینه گؤره، اسکی دؤورلرده، قام – شامان اینانجلاری، اؤلکه‌میزده یاشایان اینسانلارین اینانجی‌ایدی. دین باشچیلاری اولان قاملار و شامانلار، موقدس قوپوزو دؤشلرینه آلیب، خالقین دویغو، دیلکلرینی شعره چکیب، اوخویاردیلار. اوسطوره‌لری، اوزاق کئچمیشده باش وئرمیش، افسانه‌لشمیش اولای(واقیعه)لاری جانلاندیراردیلار. او دین آداملاری، بیر سورج(روند، گئدیش) ده اؤز یئرلرینی اوزانلارا وئریرلر. اوزانلار، بیر باشا دؤشلرینده قوپوز، سینه دولو سؤز، اوزاق گؤرن، مصلحتچی، هابئله دین حاقدا بیلگین، اؤیود- خئییر دوعا وئرن، عادت- عنعنه لری بیلیب یئرینه یئتیرن و ائل آرا ان سایین(حؤرمتلی) اینساندیرلار. عاشیقلاردا اوزانلارین آردینجا گلیب، آیاقلارینی اوزانلارین آیاق یئرلرینه قویوب، زامان ایسته‌یی ایله ایره‌لی‌له‌ییب‌لر. عاشیقلارین ان یوکسک مقاما چاتانلاری، دده عونوانی آلمیشلار. آرتیق آراشدیریجی لارین چوخو اوزان لا ععاشیغی بیر گؤرورلر و قونشو تورک خالقلاریندا گئدن باخشی، یانشاق آدلاری ایله سینونیم(یاخین آنلاملی سؤزلر) سایا گتیریرلر.
تورکلر ایسلام دینینی قبول ائتدیکدن سونرا، دین آداملاری، اسکی دینلرین، دیش دوروملارینی(ظاهیرلرینی) آرخادا قویوب، ایسلام بویاسینی توتسالاردا، آلیشدیقلاری، اسکی اینانجلارین تملینی (کؤکونو) یاشادیرلار. دده قورقوت کیتابی بو حاقدا دانیلماز بیر نومونه‌دیر. آرتیق شاه ایسماییل ختایی، قوربانی، خسته قاسیم، ساری عاشیق و بونلار کیمی عاشیقلارین اثرلرینده آرا- سیرا بو مسئله ایله توشلاشیریق. اؤرنک اولاراق دده قوربانی دئییر:
وزیر سنی قارغاییرام،
حاق دیله‌یین یئتیرمه‌سین!
گؤیدن مین بیر بلا یاغسا،
بیری سنی اؤتورمه‌سین!
بو پارچایا باخاندا دده قوربانی‌نین قارغیشی، سئمانتیک(معنا تانیتیمی)باخیمدان، دده قورقوت کیتابیندا گئدن قارغیشلارلا یاناشا بیلیر. اؤرنک اولاراق:
قازان آیدیر(دئدی): آغزین قوروسون، چوبان! دیلین چوروسون، چوبان! قادیر سنین آلنینا قادا یازسین، چوبان!
قازان به‌ی بؤیله دئگچ(دئجک)، چوبان آیدر: نه قارقیرسان(قارغاییرسان) …
ایسلامدان سونرا اوزانلار روحانی کیمی آنجاق موسیقی آلتلریندن یارارلاناراق، شعر، داستان و کؤنول اوخشایان سسلری ایله ایسلام جارچیسی رولوندا دا تظاهور ائده بیلیرلر. اونلار، خالقین اینانجینا گؤره، آغام منه باده وئردی -دئیه، مولی علی(ع) نین الیندن باده ایچمکلرینه اینانیرلار.اؤرنکلر:
خسته قاسیم:
خسته قاسیم دئییر: دست-ی دست اولدوم
شاه الیندن باده ایچیب مست اولدوم…
عاشیق قشم:
… مؤولامین الیندن باده ایچمیشم.
…رؤویاده درسیمی وئریبدی مؤولام
ایسلام دینینین اؤزل(اؤزونه عایید) روحانییتی فورمالاشدیقجا، عاشیقلار آرتیق، دینی مرجع کیمی یوخ، توی- دویون، ایلنجه(تفریح)، اینجه صنعت و یاشام چئوره سینده چئشیتلی قوشوق(پوئزییا- شعر)لارلا چیخیش ائدنلر کیمی گؤرونه بیلیرلر. یارامازلار و یارامازلیقلارلا دؤیوشورلر و بو یولدا، جانلاریندان دا مایا قویماغی لاییقینجه یئرینه یئتیریرلر. حتتا یئنی فورمالاشمیش روحانیلرین بیر سیراسی، آرا- سیرا عاشیقلارین، ساز (قوپوز)لارینی دا یاساقلاییرلار. آنجاق قوپوزو باجاریقلی اوزگونچو کیمی هردن سویون اوزونه چیخیب نفس آلماقلا یاشادان عاشیقلاردیر. بو عاشیقلارین ان گؤزل، آدلیم، اینسانلیق اؤزللیکلرینی داشییانلاردان بیری ده اولو عاشیق قشم جعفری اولموشدور. قشم دئییر:
دوز گئتمیشم دینیم دئیه‌ن یوللاری
یاندیرمازلار بو ساز توتان اللری
قوپوز، ساز و…:
عاشیقین ان تانینمیش گؤستریجیسی قوپوزدور. دئمک عاشیقی قوپوزسوز گؤسترمک اولماز. آراشدیریجیلارین باخیشینجا قوپوز نئچه مین ایللیک تاریخین یییه‌سیدیر. آنجاق داها یایغین گؤرونه‌رک، دده قورقوت کیتابیندا قوپوز آدی ایله توش گلیریک. دده قورقودون قوپوزو، آغاج، سولئیی قاباق، دوه بؤیره‌یینین دریسی و آت قویروغونون تئللریندن دوزلمیشدیر. “آقایار شوکوروف”–ون باخیشیجا سایدیغیمیز عونصورلرین میتولوژی باخیمدان آچیقلامالارینین ماراقلی یئری واردیر. آنجاق قوپوز سؤزجویو، ائتیمولوژی آچیدان:
قوپوز = قو + پوز
قو(سس) – قولاق، اؤرنک: قو ورورسان قولاق توتولور.(منجه فارسجا “گوش” سؤزجویوده، قولاق لا اورتاق کؤک داشیییر. )
پوز(پوزماق مصدرینین کؤکو) ، داغیت، یای و بیری بیرینه وور آنلامیندا؛ قوپوز سؤز بیلشمه سینه گلنده، سس یایان، سس داغیدان آنلامیندا گئدیر.
