قاریش- قاریش وطنیمیزین مین ایللیک ائل عادت و عنعنه‌لریندن ساییلان چیلله گئجه‌سی ائل ایچره بیر بایرام کیمی مرسومدور. بو مراسیم هر شهرده موختلیف شکیلده باشلانیب بیتیلیر. بئله دئمک اولار کی بوشنلیکلی گئجه‌نین داها آرتیق گؤزل توتولماغی هر شهرین اؤز ائلینین عادت و کولتورونه باغلیلیغی چوخدور. اورنگ اولاراق خراساندا چیلله گئجه‌سینین آدی “چیلله زری”یه معروف اولوبدور و اؤزونه گوره باشقا مراسیمی ایله توتولور. آیری شهرلرده چئشیدلی آد قویوب بو گئجه‌نی شنلیکله باشلارلار. بو گئجه ده ایستر اسکی تورکلرین شامانلیق اینانجلاریندا، ایسترسه ده زرتشت دینینده، اود و اوجاق موقددس و قودسالدیر. بونلارین هر ایکیسینده ایشیق و ایستی و گوندوز خئیر؛ قارانلیق، سویوق، قیش و گئجه ایسه شَر ساییلیر.ن ئجه کی آتالاریمیز ” قورخ گئجه شَریندن” دئمیشلر.
چیلله گئجه‌سی هم ایلین اَن اوزون گئجه‌سیدیر، هم ده قیشین ایلک گئجه‌سی. کندلیلر بویله دئییرلر: قاباق قیشدیر، کیم نه بیلیر نه قدر مال- داوار پیَه‌لرده قیریلاجاقمیش؟ نئچه سود اَمر کؤرپه‌لر بَله‌گینده دوناجاقمیش؟ کیم بیلیر بو ایل قیشی نه ته‌هر باشدان سوواجاییق؟
قیشین قره قئییدی هر کسین جانین آلدیغینا گوره طبیعیدیر کی بیر شادلیق مراسیمی توتماقلا بو گئجه‌نین شررینی بیر ته‌هر باشدان آشیریب و قارا قیشین قارشیسینا گوجلو روحیه ایله چیخماق لازیمدیر. چیلله گئجی‌سی مراسیمی ده ائله بو اؤزدن یارانمیشدیر. ایل تقویمینده، اساس قیش یئتمیش گوندن عیبارتدیر: ۴۰گون بؤیوک چیلله‌دیر (دی آیی نین اوللیندن بهمنین اونونا کیمی)، ۲۰گون کیچیک چیلله‌دیر (بهمنین اون بیریندن سونونا کیمی)، ۱۰ گون ده قاری ننه چیلله‌سی، (اودا ایسفندین بیریندن اونونا کیمی‌دیر.) قاری ننه چیلله‌سینده هم قارینین ده‌وه‌سی قیزار، هم ده جیتدادان۱ گلر و دییر:
جیتدادان- جیت
چیلله چیخیب بایرام اوچ گون قالیر
پینتی آروادلار قوورمانی قورتاریب
گؤزون تیکیب گؤدولده یارماسینه یارماسینه
آذربایجان نیسبتا سویوق اؤلکه‌دیر. قارلارا وئریلن آدلاردان دا همین مسئله آیدین اولور. آذربایجاندا قارا وئریلن آدلار بؤیله‌دی: قار، قیروو، سولو قار، آلاچلپوو، قوش باشی، بئچه باشی، کئچی قیران، داناقیران، ائشک قیران و…..ایسفند آیی‌نین قارلارینادا قار یئین دئیرلر، چونکو بو آیداکی قارلار بیر ایکی گوندن چوخ داوام گتیرمز و اَرییر، گئدر و اریدیکجه ده اؤزوندن قاباق یاغان قارلاری اریدر. قار یئین قارلارین دا هره‌سینین بیر آدی وار. موشتولوقچو قار، بیلدیرچین قاری، قاراقا قاری، سئرچه قاری، چرشنبه قاری. محض بو قدر قارلی قیشلار گؤرن آذربایجانیمیزدا طبیعیدیر کی بیر چوخ قیش مراسیملری‌ده اولسون. داها دوغروسو قیش کولتور باشلیغی آلتیندا دانیشاجاغیمیز چوخلو سؤزلروار. بو مسئله‌نی آیدینلاشدیرماق اوچون خالق ادبیاتیمزدان بیر نئچه میثال وورورام:
اوچــو بیزه یاغیــدی
اوچو جننت باغیـدی
اوچــو ییغــار گتیـرر
اوچـو وورار داغیــدی
تاپماجادا قیش فصلی بیزه یاغی و دوشمن کیمی و یاز جننت باغی کیمی گؤستریلمیشدی.
بیر نئچه میثال دا آتالار سوزوندن:
قیش گلدی، قیلیش گلدی (قیش سازاغی‌نین قیلینج کیمی کسدیگینه ایشارتدیر).
قیش گلر گئدر اوزو قارالیق کؤموره قالار. بیر آیریسی دا: قیشدان سوروشدولار هاردا قیشلادین؟ دئدی: اوشاقلارین جانیندا، چون قیشدا اولن اوشاق چوخ اولار. گؤروندوگو کیمی بوتون بو آتا سؤزلرینده قیش گوجلی بیر شر و اینسانلارین دوشمنی کیمی گؤستریلمیشدیر.
بعضی قیش عادتلری
قیشا گیرمزدن اول قیش تداروکی گؤرمک لازیمدیر. بیر چوخ یئرلرده بوتون پاییز آیلاری قادینلارین اساس فعالیتلری قیش زومارینا کئچیریلر. قوورما، تورشو، لاواشا، دن- دوش، یئرآلما- سوغان، قورو گؤی، روب و…. بو کیمی یئمکلری حاضیرلاییب، قیش زوماری ائدرلر. بونلارین ایچینده بیرده چیلله قارپیزی اولمالیدیر. بؤیوک چیلله باشلانان گئجه یعنی چیلله گئجه‌سی هامی بیر- بیرینین ائوینه توپلانار و بیر چوخلو قورو یئمیشلر، قوورغا، گیرده‌کان، بادام، پاخلا، لب لبی، پشمک، میلاخ، آلما، آرمید، هیوا، اییده، قووت، بعضاده نار و بو کیمی یاش میوه‌لردن قوناقلار اوچون گتیررلر. اَن سوندادا چیلله قارپیزینی دیلیم- دیلیم کسیب هامییا پایلارلار. چیلله قارپیزینی هامی یئمه‌لیدیر. بیریسی ائوده اولماسادا پایینی ساخلارلار و بئله اینانارلار کی چیلله قارپیزینی یئسه‌لر اونلارا سویوق دیمیه‌جک. مثلن سربازین آناسی کی بالاسی یانیندا دئییل بؤیله سؤیلر:
قوچــاق بـالام گلمه‌دیــن
حســرتیمــی بیلمـه‌دیــن
چیلله‌م ایشیق گؤرمـه‌دی
قارپیــزدان یینمــه‌دیــن
چیلله گئجه‌سیندن بیر گون قاباق گلین گئدن قیزلارادا دده ائویندن خونچا آپارارلار. آداخلی قیزلارادا بیرگون قاباق، چیلله خونچاسی اَر ائویندن گلر. هر مئیوه کی بو گئجه یئییلر اونلارادا گؤندررلر.
هر مئیوه کی بو گئجه یئییلر بیر سمبولیک معناسی واردیر. مثلن چیلله قارپیزینین اوستونون گؤی اولدوغونا گوره بولودلارا بنزه‌ییشی واردیر و ایچینین قیرمیزیلیغی گونشه بنزه‌ییشیدیر، توخوملاری دا بار وئرمک، یارانیشین چوخالماغی و حایاتین داوامی دیر. ناردا هم بیرلیک و هم ده یارانیش گؤستریر(نار دانالارینا گوره) قیرمیزیلیغی دا گونشه بنزه‌ییش‌دیر، چون تام قیرمیزی‌لار گونشدن آیریلیبدیر.
چیلله گئجه‌سینده فالادا باخارلار. آذربایجان کندلرینده و ائلات ایچینده اَن یایغین فال، بایاتی فالیدیر. بو گئجه هر حالدا خوش دئییب خوش دانیشماق لازیمدیر تا گله‌جک آیدین اولسون.
خالق ایچینده بؤیله روایت واردیرکی بؤیوک چیلله ایله کیچیک چیلله ایکی باجیدیلار. بیر گون بونلار اییده آغاجینین آلتیندا اوتوروب دانیشیردیلار. کیچیک باجی بؤیوک باجیدان سوروشار کی سن گئتدین نئیله‌دین؟ بؤیوک باجی دئیر:من گئتدیم هامی‌نین اَللرین تندیرین اوستونه سالدیم، دوندوردوم، اوشوتدوم و ناخوشلاتدیم گلدیم. کیچیک باجی دئیر: بونلار بیر ایش دئییل کی، من گئتسم قاریلاری کورکدن، لولئیین‌لری لولوکدن، گلینلری بیلکدن، کؤرپه‌لری بَلکدن ائله‌رم. بؤیوک باجی دئیر سنده بیر ایش گؤره بیلمزسن چونکو قاباغین یازدی، عؤمورون آزدی.
چیلله گئجه‌سی اوزون اولدوغونا گوره هم جاماعات یئییب ایچیب آییق قالار، همده اوجاقلاردان پنجه‌ره‌لردن نور پارلاماقلا گئجه‌نی کور ائدیب گله‌جه‌یی ایشیقلاندیرارلار. آرزوم بودور ایللر بویو اوجاغیز اودونسوز و چیراغیز نورسوز اولماسین.. بو گئجه خاطیرینه بیر نئچه بایاتی سونورام.
چیلله‌نین خونچاسیندا
پـاییزیـن بوقچـاسینـدا
آنام یئمیش ساخلایـیب
ائومیزین تاخجاسینــدا
قیزیل گول قونچاسیندا
شِه دوندو قونچاسینــدا
سئوگیمه نار گؤندردیـم
چیلله‌نین خونچاسیندا
اوغــورلاییــب اولـــــدوزو
آنــامیــن گــؤزل قیـــزی
گؤی، گؤی‌دن گونش آلیب
چیــلله‌میزیــن قــارپیزی
دیــل ده قوبار اولماسیـن
گول آچیلیب سولماسیـن
شنلیک بایــراملارینــدا
سوفره دَنسیز اولماسین
نارلارین دانالاری
گؤستریر بالالاری
حایاتا نفس وئریر
یوردومون آنالاری
هر یئر دوندو، سرینـدی
قار کؤوشـنه سریلـــدی
چیلله‌نین خونچاسینـی
دؤشه‌میشم گل ایندی!
میـلاخلار شیرین‌لشیب
شنلیک دئییب بیرلشیب
هیـم بیر اولـوب پَشمگه
اوتـوروم شیرین‌لشیب
بـاشلادی قــار بـولودلار
سسله‌دی های بـولودلار
دئیین یـاریما گلسیــن
چوخ سوزوم وار بولودلار
اوجاق‌لار گور-گور یانیر
آلــوان آلــو قــوزانیــر
قـارا بولـــود دالینــدان
شَـن گــونشیم بویلانیر
اللــریـن سـازا بنـزر
بویون گول نازا بنـزر
بیرکره سنی گؤرسم
چیلله‌م ده یازا بنزر
گؤزومـده تـام آرزیـلار
گیزله‌نیب تام آرزیـلار
هـامی شنلیــک اِدنـده
نــه اِدر تـــامـــارزیلار
پاییز گئتدی قیش گلدی
سونا گئتدی قوش گلدی
بیلمه‌دیم نه دانیشدیــم
سؤزوم سنه خوش‌گلـدی
اوجا داغــلار هــره‌سـی
قالدی کهلیـک فره‌سـی
سئوگیـم بیــزه گلئیـدی
قیشین اوزون گئجه‌سی
دئـدیم دور گل بئله‌سی
آی گؤزومون گیله‌سـی
سنله بیرگه اولایدیم
قیشین اوزون گئجه‌سی
بؤیوک چـیللــه گلنــده
شـاختـا سومــوک دلنــده
یوخسولون جانی چیخـدی
کــولـک قــاپـی دؤینــده
چیلله گلسین خوش گلسین
قـــار تــارلایا توش گلسین
آغـــیر قـــاردان بــرکــت
یوردوموزا خـوش گلسین
چیلله‌نین نـوبـارلاری
آغــاج دولو بــارلاری
قارا گئجه‌نیـن اوزون
آغ ائیله‌دی قـارلاری
داغلار آشسین دوز اولسون
قـــار اریسین بوز اولسـون
ائلیمیــن شــنلیـکلـــری
ایللـــر بویــو یوز اولسـون
گلیــن اوجــاقلار قـوراق
کـَـدرلــری یــانــدیـراق
گئجه‌لر گونـدوز اولسـون
گــونــشی هــارایلییــاق
۲۷/۹/۹۳
۱ – بیر قوش آدی‌دیر
یک پاسخ
چوخ گوزل، اللریزه ساغلیک