آجیلی- شیرینلی خاطیره‌لریم(۱)
هاشیم ترلان
ایضاح:
گؤرکملی آذربایجان شاعری “هاشیم ترلان”ین آجیلی شیرینلی خاطیره‌لری‌نین بیرینجی جیلدی، “گوموشو پئنجک” آدیندا ۱۳۸۶ینجی ایل “فیروزان” نشریاتی طرفیندن یاییلدی. ۵۵۰ صحیفه‌لیک بو کیتابا هاشیم ترلانین ۱۳۲۶ینجی ایلین سونونادک خاطیره‌لری داخیل ائدیلمیشدیر. خاطیره‌لرین ایکینجی جیلدی‌ایسه گؤرکملی شاعریمیزین ال یازمالاری اساسیندا سون ایل‌لر حاضیرلانیردی. آنجاق تاسفله شاعریمیزین قوجالیق و یادداشت پرابلئملری‌له باغلی سونا قده‌ر داوام تاپمادی و یاریمچیق قالدی.
بئله قرارا گلدیک کی یاریمچیق قالمیش خاطیره‌لر مجموعه‌سی‌نین بعضی حصه‌لرینی سیز عزیز اوخوجولارلادا پایلاشاق. بونودا آرتیرمالی‌ییق کی هاشم ترلانین “گوموشو پئنجک” عنوانلی خاطیره‌لر کیتابی‌نین بیرینجی جیلدی‌نین PDF فورمتینده فایلینی درگیمیزین “کیتاب” بؤلوموندن الده ائتمک اولار. (ایشیق)
***
- دیدرگین‌لیک
… آذربایجان کندلرینده وضعیت داهادا آغیرلاشیردی. میللی حؤکومتین آرادان گئتمه‌سی کند اربابلاری‌نین ال- قوللارینی آچمیشدی. اونلار آج قوردلار کیمی کندلره سوخولوب، کندلی‌لری سویماغا باشلامیشدیلار. اربابلار، میللی حؤکومتین کندلیلره کئچدیگی مالکانه بهره‌سینی یئنی‌دن نئچه برابر آلماغا جان آتیردیلار. دؤولت ژاندارملاری یئنه‌ده مهربان فدایی‌لرین یئرینی توتوب، اربابلارین آرخاسیندا دایانیب، کندلی‌لری سویوردولار. سارابین آلان‌براغوش ماحالی‌نین اربابلاری: بهادری‌لر، اسکندری‌لر، حسینعلی‌خان‌لار، سردارخان‌لار، یئنه‌ده قویون، قوزو، تویوق و س وئرگی‌لرینی بیر قانون کیمی کندلیلرین بوینونا قویوردولار. احوالاتی بئله گؤره‌ن کندلیلر جانلاریندان بئزیب، شهرلره، باشلیجا اولاراق تهرانا آخیشماغا باشلامیشدیلار. ایندیه قده‌ر اؤز آلین ترلری ایله اؤلکه‌نین اکین ایشلرینی قایدایا سالان کند زحتمکشلری، اؤز یورد- یووالارینی ترک ائتمه‌یه مجبور اولموشدولار… - تهراندا
البرز سیرا داغلارینین قوینوندا یئرلش تهران شهری، بوینو چیگنینده قالمیش موفلیس دیلنچی‌لره اوخشاییردی. تهران، ایکی ایل بوندان اول ترک ائتدیگیم همان شهر ایدی. خیابانلاردا آخیب گئده‌ن انسانلار ایستکلی بیر شئیینی ایتیریمیش آداملار کیمی اویان- بویانا قاچیردیلار. اونلارین آلینلاریندا اولان قیریشیقلاردان، گؤزلرینده‌کی وحشتی، باخیشلاریندان‌ایسه بیر درده مبتلا اولدوقلارینی آنلاماق اولوردو. آمما بیر تزه‌لیک‌ده نظریمی جلب ائدیردی؛ اودا بیر فرومدا اولان مینیک ماشینلارینین خیابانلاردا آخیشماسی‌ایدی. بو ماشینلار تانیدیغیم تاکسی‌لر کیمی دئییردیلر. سونرا اؤیرندیم کی قاجار نسلیندن اولان فخرالدوله آدلی بیر خانم نئچه یوز عدد بو تزه تاکسی‌لاردان ایلک دفعه اولاراق خارجدن وارد ائتمیشدیر.
1326- ینجی ایل ایدی. ایکی ایلدن سونرا یئنه تهران کوچه‌لرینده ایش آختاریردیم. فاشیزمین دونیادا یاراتدیغی موحاریبه یئنیجه قورتارمیشدی. بیر ایل ایدی دونیادا توپ، توفنگ سسی ائشیدیلمیردی. موحاریبه‌دن ضرر گؤرموش اؤلکه‌لر یئنی‌دن قوروجولوق ایشلرینه باشلامیشدیلار. ایراندادا باشیلجا اولاراق تهراندا قدیم دایر اولان کارخانالارین چوخو قاپیلارینی باغلامیش، صادرات و وارداتین اولمادیغیندان کسادلیق و ایشسیزلیک وجودا گلمیشدی. چؤرکچی دوکانلاری‌نین اؤنونده صفلرین سایی گئتدیکجه آرتماقدا ایدی.
هر بیر آذربایجانلی تهرانا وارد اولان کیمی چیگنینه بیر صاندیق پرتقال آلیب، اونو دنه- دنه ساتماغا مشغول اولوردو. تهران دوغروسو اوستو آچیق بیر مزارا بنزه‌ییردی… - ایش آختاریشیندا
من ایش دالینجا دولانیردیم. او زامانلار تهراندا اولان “چیت‌سازی” کارخاناسی تازا تیکیلیب، ایشه باشلامیشدی. ائشیتدیگیمه گؤره اوردا کارگر قبول ائدیردیلر. اونا گؤره‌ده اؤزومو حاضیرلاییب، صاباحی گونو چیت‌سازی کارخاناسینا گئتدیم. اوردا منیم کیمی ایشسیز آداملارین سایی حددیندن آرتیق ایدی. بئله گؤردوکده بیر آز ال- آیاغیم سویودو، آمما چارم یوخ ایدی. مجبور اولوب دؤزمه‌لی اولدوم. بیر آزدان سونرا کارگرلر آراسیندا انکئت پایلادیلار؛ هامی گره‌ک اونو دولدورمالی ایدی. من انکئتی دولدوراندا «آنادان اولدوغون یئر» سوالینا جواب یازمالی‌ایدیم. سیجیللیمده “باکی” یازیلمیشدی، آمما باکی سؤزونو یازماغا الیم گلمیردی. بیلردیم کی بو سؤز اونلاری ایلدیریم کیمی چالاجاق. اونا گؤره ده باکی سؤزونون یئرینی بوش قویدوم. انکئتین آلتینی امضالاییب آماده ائتدیم. ازدهام او قده‌ر چوخالمیشدی کی نؤوبه‌نین منه چاتماغینی گومان ائتمیردیم. ائله ده اولدو. او گون ساعت ۳ کیمی گؤزله‌دیم. نؤوبه منه یئتیشمه‌دی. تصمیم توتدوم صاباح سحر تئزدن کارخانادا حاضیر اولام. ائرته‌سی گون سحر تئزدن گلیب اؤزومه یئر توتدوم. گون اورتایا یاخین دفتره وارد اولدوم. دولدوردوغوم ورقه‌نی تقدیم ائتدیم. مسئول کارمند ورقه‌نی اوخویوب، باشینی قووزادی:
– نه اوچون دوغولدوغون یئرین آدینی یازمامیسان؟
او مندن جواب گؤزله‌مه‌ییب دئدی:
– سیجیللینی وئرمنه!
من ناامید اولا- اولا دئدیم:
– بویورون.
او سیجیللینی مندن آلیب ورقله‌دی:
– سن کی بادکوبه ده آنادان اولوبسان. بیز ایرانلی ایشه قبول ائدیریک.
– من ده ایرانلی‌یام. آذربایجانلی.
او قاشلارینی دویونله‌ییب دئدی:
– سیز مهاجرسیز.
قاپیدا دایانان مامورا ایشاره ائتدی. مامور گلیب قولومدان توتوب ائشیگه چیخارتدی. بئله‌لیکله بیر دونیا اومید بسله‌دیگیم آروزلاریم هاوایا دؤندو. یئنه‌ده دوننکی موباریزه یوللاریم گؤزلریمین اؤنونده جیلوه‌لندی. یولومون حق اولدوغونا بیر داها ایمان گتیردیم. دوشونوردوم، نه قده‌ر کوروش‌لارین، دارالارین، محمدرضا کیمی تؤر- تؤکونتولری وارسا، ایران و آذربایجان خالقلارینا شن حیات، ریفاه ایمکانی اولمایاجاقدیر. یوللاری ایشیقلاندیران یالنیز موباریزه‌دیر.
یئنی‌دن ایش دالیسینجا گئتمکدن چکینیردیم. کسب‌کارلیق ایشینه نیسبتن وارد اولدوغوم اوچون، یئنه‌ده بو ایشین دالیسینجا گئتمه‌لی‌ایدیم….
- کؤهنه پالتار آل- وئرچیسی
کندلیلریمیز شهره گئتدیگیمی ائشیتدیکده منه ۵۰ تومان سرمایه وئرمیشدیلر. ائرته‌سی گونو بازار گئدیب، بئیروت‌دان گلن ایشلنمیش کوت- شالواردان آلیب گتیردیم. من بونلاری تعمیر ائتدیریب، اوطوله‌ییب، ساتمالی‌ایدیم. اگر بو مال‌لارین زده‌لری اولسایدی، روفو اولوناردی. اگر زده‌لری بؤیوک اولوب، روفو ایله رفع اولماسایدی، اونلاری درز وورماقلا عیب‌لرینی رفع ائدردیک.
بازاردان آلدیغیم مال‌لارین ایچینده ساری آمریکایی بیر شالوار وار ایدی. بو شالوار چوخ آز ایشلنمیش، مؤحکم ایدی، امما بیر عیبی وار ایدی. او دا شالوارین بیر دیزی ایکی سانتیمتر حددینده جیریلمیش‌ایدی. بو بؤیوکلوکده جیریقی روفوایله آرادان قالدیرماق دوزگون دئییلدی. او نظره توخوندوغو اوچون شالوار گره‌ک قاییشین آلتیندان تا دوبل اولان یئره قده‌ر خیاط چرخی ایله درز اولونوردو. بئله‌ده ائله‌دیم. همان درز اولان یئردن اوطو ائدیب، قاتلانان بیر تختین اوستوندن آسیب دایانمیشدیم. بو آن دا اورتا یاشلی بیر کیشی‌نین گؤزلری شالوارا ساتاشدی. او شالواری گؤتوروب باخدی، سونرا یئرینه قویوب گئتدی. اون دقیقه‌دن سونرا بیر پولیس ایله «آژدان» گئری قاییتدی. همان شالواری پولیسه نیشان وئریب دئدی:
– نئچه گون بوندان قاباق منیم ائویمی اوغرو ووروبدور. بو شالواردا اوغورلانان شئیلرین ایچینده ایدی.
آژدان منه باخیب خبر آلدی:
– بو شالواری هاردان آلیبسان؟
– بازاردان
– بو آغا دئییر منیم ائویمدن اوغورلانیب
– او سهو ائدیر. من بو شالواری بئیروت‌دان گلن مال‌لارین ایچیندن سئچیب آلمیشام.
آژدان قانع اولماییب، منی کلانتری‌یه آپاردی. رئیسه گزارش وئردی. رئیس دئدی:
– بو شالواری هاردان آلیبسان؟
آژدانا دئدیک‌لریمی تکرار ائتدیم و دئدیم:
– آقای رئیس بو آغا سهو ائدیر. من اونون سهوینی ثابت ائده‌رم.
– نئجه ثابت ائده‌رسن؟
دئدیم:
– من بو آقادان سوال ائدیرم، آیا بو شالوارین زده‌سی، عیبی واردیرمی؟
جواب وئردی:
– خیر. هئچ بیر عیبی، زده‌سی یوخدور.
– اگر عیب تاپیلسا سهو ائتدیگینی بوینونا آلارسانمی؟
– آلارام.
من اوزومو رئیس کلانتریه توتوب دئدیم:
– اگر مومکون اولسا منه بیر تیغ وئرین!
رئیس میزین کشوونی آچیب کؤهنه بیر تیغ پارچاسی منه طرف اوزاتدی. من شالوارین یوخاری طرفینی تیغ‌له یواشجا سؤکمه‌یه باشلادیم. شالوارین دیزینه چاتاندا بؤیوک بیر چیریق، زده گؤروندو. من اوزومو آدین بیلمه‌دیگیم کیشی‌یه توتوب دئدیم:
– بس دئییردین شالوارین هئچ بیر عیبی یوخدور؟ بس بو زده نه‌دیر؟
کیشی اؤزونو ایتیرمیشدی. بیلمیردی نه دئسین. من اوزومو رئیسه دوتوب دئدیم:
– آقای رئیس! ایندی بو آغانین سهو ائتدیگینی ثابت ائده بیلدیم‌می؟
هامی بیر- بیرینین اوزونه باخیردی. من سؤزومو دوام ائدیب دئدیم:
– ایندی بو آغا منی آوارا ائدیب و بو شالوارین تعمیرینه خرج ائتدیگیم پولو دالی قایتارمالی‌دیر…
- یئنه تحقیر، یئنه اذیت
آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین غروبوندان سونرا ایراندا خصوصاً تهراندا سیاسی، اجتماعی وضعیت آغیر و دؤزولمز اولموشدو. فارس شوونیستلری تورکلری گؤرنده اونلاری آجی گولوشلرله قارشیلاییردیلار. آذربایجانین شهر و کندلریندن آخیب گلنلر تهرانین جنوبونو -جوادیه‌نی، نازی‌آبادی- دولدورموشدولار. باشقا دیلله دئسک آذربایجانلی‌لارین دیوارلاری آشاغی گلدیکده، شوونیستلرین دیوارلاری یوخاری قالخیب اوجالیردی. دربارین هاوادارلاری کؤنوللری ایسته‌مه‌دیگی آداملاری “متجاسر” آدی ایله تحقیر ائدیردیلر.
هله یوز ایل بوندان اول اورتا شرقده، میثلی اولمایان مشروطه قیامینی یارادان، آذربایجانین قهرمان اوغلو ستارخانین قالدیردیغی بایراغین آلتیندا لیاقتسیز قاجار شاهلارینین تخت- تاجینی لرزیه سالان، شیخ محمد خیابانی‌نین آزادستان شعارینین آلتیندا آپاریلان موباریزه نتیجه‌سینده ایران ارتجاع حکمرانلیغینین آیاغینی بیرایل تمام آذربایجاندان کسن، ۱۳۲۴- جی ایلین ۲۱ آذرینده س. ج پیشه‌وری‌نین رهبرلیکی ایله یاراتدیغی میللی حؤکومت، آزادلیغین، اصلاحاتین نه اولدوغونو نه اینکی آذربایجانا، حتی بوتون دونیایا بیلدیرن بیر قهرمان خالقین ائولادلاری، ایندی تهران شوونیستلری طرفیندن مختلیف شکیللرده تحقیرلره، اذیت‌لره معروض قالیردیلار.
آذربایجان نهضتیندن سونرا رضاخانین اوغلو محمدرضا آمریکادان آلدیغی غالبیت نیشانین سینه‌سینه تاخاراق اؤزونو اسکندرکیمی فاتح حساب ائدیردی. یالتاق مطبوعاتچیلار «آریامهر» آدینی بیر مدال کیمی شاهین یاخاسینا یاپیشدیرماغا حاضیرلاشیردیلار. دربارین دؤره‌سینده قارینلارینی پی باسمیش لقب صاحیبلری، سلطنتین پایه‌لرینی مؤحکملتمکده‌ایدیلر. آمما صاباحکی باشلارینا گه‌له‌جک قضا- قدردن خبرلری یوخ ایدی. ایران و آذربایجان خالقی‌نین دؤزومو اولسادا، کؤهنه شاهلیق اصولونون عیبجرلیکلرینه قارشی نیفرتینی اؤز قلبینده یاشادیردی…
- شاهین ترورو
۱۳۲۷- جی ایلین بهمن آیی ایدی. داغلارین باشین قار آلمیش، اوردان آخیب گلن سازاقلار تهرانین باشینین اوستونو آلمیشدی. خیابانلاین کناریندا اکیلن، یاشیللیغینی ایتیرمیش لوت آغاجلار قیش یوخوسونا گئتمیشدی. هاوا آچیق صاف اولسادا، گونش اؤز نازیک ساری تئللری ایله تهرانداکی ایشسیز بئکار آداملاری قیزدیرا بیلمیردی. یانا- یانا دوزولموش دوکانلار آچیلیب، صاحیبلری مشتری گؤزله‌یه-گؤزله‌یه گؤزلرینی دویوردولر. بئله بیر مقامدا من تهرانین قزوین مئیدانیندا اؤز بساطیمی آچماقدا ایدیم. ناگهان سسی هامیییا تانیش اولان روزنامه ساتان جوان اوغلانین صداسی مئیدانین هر طرفینه یاییلماغا باشلادی:
– ترور شاه، سؤ قصد به جان اعلاحضرت همایونی. فوق‌العاده.
خیاباندا حرکت ائده‌نلر، دوکاندارلار اللرینده اولان ایشینی یئره قویوب، نظرلرینی فوق‌العاده ساتان اوغلانا تیکمیشدیلر. هامی ایشین نه یئرده اولدوغونو بیلمک اوچون اونا طرف گئتمکده‌ایدیلر. بعضی‌لری نیگران اولسادا، بعضیلری‌نین گؤزلری گولوردو. فوق‌العاده‌نین بیری ۱۰ شاهی‌ایدی. مشتریلر ایشین نه یئرده اولماغینی، بیلمک اوچون تله‌سیردیلر.
آخشام اوستو چیخان روزنامه‌لر بؤیوک تیترلر ایله جریانی اطرافلی صورتده آچیقلادیلار. معلوم اولدو کی شاه بؤیوک دبدبه ایله دؤره‌سینده اولان اعیان- اشرافلار ایله بیرلیکده “دانشگاه افسری”یه گئتمک برنامه‌لری وار ایمیش. اونلار دانشگاها وارد اولاندا بیر اسلحه‌دن گولله آچیلیر. بو اثناده شاه سارسیلیر. همهمه دوشور. شاهین دؤوره‌سینده اولانلار اؤزلرینی ایتیریرلر. “رئیس کل شهربانی” سرتیپ صفاری ده شاهین بادیگاردی کیمی بو تشریفاتین ایچینده ایمیش. سرتیپ صفاری ایشی فوته وئرمیر، در حال سیلاحینی چیخاریب سو قصد ائده‌نی هدفه آلیب، اؤلدورور.
سوقصد ائده‌نین آدی ناصر فخرآرایی ایدی. اونون شاها آتدیغی گولله دوزگون هدفه ده‌یمیر. گولله شاهین یالنیز دوداغینی یارالاییر. بو خبر ایلدیریم سرعتی ایله نه اینکی ایراندا، حتی دونیانین باشقا یئرلرینده ده مهم بیر خبر کیمی یاییلیر. نئچه گوندن سونرا دربارین آرتیق قالان تیکه‌لرینی یئین شاعرلر ده قویروقلارینی بولایاراق شاها مداحلیق ائدیب، اوره‌ک یاندیریردیلار:
نـاصـر فخـر آرایی
خائن وطن‌فـروش
خون هزار ملتو
آورده‌ای تو به جوش
بوتون کاسا- کوزه‌لری حزب توده‌نین باشیندا سیندیردیلار. گویا ناصر فخرآرایی حزب توده‌نین تحریکی ایله بو ترورچولوقا اقدام ائتمیشدیر. یعنی ناصر فخر آرایی بیر توده‌ای‌ایمیش. آمما اونون توده‌ای اولماغی او دؤوراندان بیر بئله ایل کئچدیکده هله‌ده ثبوت اولماییبدیر. چونکی حزب تروریزمین دوشمنی ایدی. حزبین مطبوعات اورگانلاریندا دفعه‌لرله یازیلمیشدی کی: تروریزم هئچ بیر دویونو آچا بیلمز. ترور اولان آدامین یئرینه اوندان غدارین دا گتیره بیلرلر.
آنجاق دربارین تحریکلری دوام ائدیردی. ایکنیجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا فعالیته باشلایان حزب توده ایندی تهلوکه قارشیسیندا قرار توتموشدو. ایندییه قده‌ر آزاد صورتده چیخیش ائتسه‌ده، ایندی ایکینجی بیر دؤورانا قدم قویماقدا ایدی. دربار دمکراتیک قووه‌لری محو ائتمک تصمیمینی توتموشدو.
بیر گون فردوسی خیابانی‌نین جنوبوندا بو حزبین دفترینه هجوم ائدیب، اورانی داغیدیب، قاپیسینی باغلاییب، اؤزونوده منحل اعلان ائتدیلر. دربار سئوینجیندن بیلمیردی نه ائتسین. بو بؤیوک بیر رقیبین اوستونده چالدیقی غلبه اونو مست ائتمیشدی. بعضی یالتاق روزنامه‌لر شاهین سوءقصددن سالم جان قورتارماسینی آللاهین، شاهین باشینین اوستونده اولان سایه‌سیندن بیلیردی. اصلینده ایسه آللاهی تانیمایان، خالقین ایچینده پایگاهی اولمایان غدار بیر شاهی شیشیردیردیلر…. داوامی وار
