فلسفی دوشونجه‌لر- ۷
کؤچورن: حمید بخشمند
فروید، پسیخوآنالیز، اینجه‌صنعت…فرویدون پسیخوآنالیزی

بیر نفر یازمیشدی: ۲۰- جی یوزایلین نئجه‌لی‌یینه اوچ یهودی ال قویوب- مارکس، فروید، ائینشتئین. ائینشتئین ایسه فرویدا مکتوبوندا اونون یاپدیقلارینی اؤزونون تاپدیقلاریندان قات- قات آرتیق ساییردی. بلکه ده اونا گؤره کی، ائینشتئینین فیکرینجه انسانین ایچ دونیاسینا باخاندا دیشاری دونیانی اؤیرنمک خئیلی آساندیر.
فروید ایسه، ایده‌یالارینی اورتایا آتاندا، آوستریا (اونون وطنی‌دیر) جاماعاتی‌نین چوخو اونو اخلاقسیزلیق گتیرن، پوزقونلوقلارا باش ووران عالیم سایمیشدی. ایندی‌نین اؤزونده ده اوجوندان- قولاغیندان ائشیتدیکلری اساسیندا فرویدی اخلاقسیزلیقلا باغلایانلار آز دئییل. منطیق بئله‌دیر: ایندی کی غربدن سئکسوال دئوریم فرویددان دا اولماسا، اونون داوامچیلاریندان باشلاییر، ایندی کی فروید انسان حاقّیندا بئله عاییب- عاییب شئیلر دانیشیر، دئمه‌لی، اخلاقی جهتدن او اؤزو «یؤن‌نو بیر آدام اولامماز».
فروید ایسه انسانلاری اخلاقی بلالاردان، پسیخی دردلردن قورتاماق اوچون چالیشیردی، مورشودلیک ائدیردی. او ایسته‌ییردی کی، اخلاقسیزلیغا، نئوروزا[nevroz] (پسیخی ساپینتی‌لارا) گتیریب چیخاران سببلری گؤسترسین و سونراسا دئسین کی، اونلاردان فلان جور ساغالماق اولار.
بس دئدیکلری نه اولدو؟ دئدیکلری‌نین، دوغرودان دا، باشینا چوخ ایشلر گلدی. سئویملی طلبه‌سی کارل یونگ اوندان آیریلیب خئیلی باشقا نظریّه‌نی حاضیرلادی. فروید اؤز نظریّه‌سینی پسیخوآنالیز آدلاندیرمیشدی، یونگ ایسه قصداً بو آدی ترسینه چئویردی و اؤز اؤیره‌تیسینی آنالیتیک پسیخولوگیا آدلاندیردی.
پسیخوآنالیز انسانین ایچ دونیاسینی، پسیخولوژیسینی اینجه‌له‌یه- اینجه‌له‌یه اؤیرنمک دئمکدیر. آنجاق علم کیمی پسیخوآنالیز تمیز پسیخولوگیا علمی ده دئییل. فرویدون پسیخوآنالیزی انسانی و مدنیّتی اؤیره‌نیردی و بونا گؤره ده اونا مدنیّت فلسفه‌سی کیمی ده باخماق اولار. فروید اؤزو فلسفه‌نی، اؤزللیکله ۱۹- جو یوزایل آلمان فلسفه‌سینی سئومیردی، برک شوبهه‌له‌نیردی کی، بورادا بیلیک آدی آلتیندا بوش و دولاشیق دوشونجه‌لری سوخوشدورورلار.
ایشده فرویدون یازی طرزی ده کانت‌دان، شلینگ‌دن، هگل‌دن، شوپئنهاور- دان فرقله‌نیر. بو فیلوسوفلاری بیر آز دا اولسا، آنلاماق اوچون گرک فلسفه‌نین تاریخینی یاخشیجا منیمسه‌میش اولاسان. فرویدی ایسه پسیخولوگیا حاقّیندا ایلکین سوراقلار اساسیندا دا آنلاماق اولار.
آنجاق بو «آسانلیغا» باخمایاراق محض فرویدون سایه‌سینده انسان حاقّیندا علمی دوشونجه‌لر گؤرونمه‌میش، درینلیکلره چاتا بیلمیشدیر. تکجه علمی دوشونجه‌لر یوخ، ائله بدیعی اثرلر ده فرویدون سایه‌سینده انسانین خئیلی درین قاتلارینا گؤزلریمیزی آچیب.
علمی کتابلار، عادتاً، تئز کؤهنه‌لیر. تاپینتی‌لاری اولان علمی آراشدیرمانین اساس ایده‌یالاری گؤرورسن کی، باشقا کتابلاردا تئز- تئز تکرار اولونور و هامی بو ایده‌یالارا اؤیره‌شیر. نتیجه‌ده سونراکی نسیللر بو ایده‌یالارا اؤیرشدیکلری اوچون همین ایده‌یالاری ایلک دفه اورتایا آتمیش کتابی اوخویاندا، آرتیق، ایده‌یانین ته‌زه‌لی‌یینی دویمور، اونا گؤره ده اوخودان بؤیوک حظّ آلمیر. چوخ غریبه‌دیر، بو حال فروید اثرلری‌نین اوخوسوندا اؤزونو گؤسترمیر، اونون یازیلارینی داریخا- داریخا اوخوماق مومکون دئییل.
فرویدو قانان آدام (بو سؤزدن دیکسینمه‌یک، یاخشی سؤزدور) اوخویاندا اونا اینانمایا بیلمیر. راضی اولماق ایستمه‌سه، گرک اونون آچدیقلارینا قارشی باشقا نظریّه‌لرین آچیملارینی قویسون، بلکه اوندا اینانماسین.
ایندیسه فرویدون نظریّه‌سینه کئچک. زیگموند فروید، انسان پسیخولوژیسینی اوچ یئره آییریر: «من»، «اوست من» و «او». «من» پسیخولوژی‌نین اوست طرفی‌دیر، باشقا انسانلارا چوخ و یا آز گؤرونن طرفی‌دیر. «او» انسان شوعورونون آلتی‌دیر، بونا بیلینج‌آلتی دا دئمک اولار. «اوست من» ایسه «من»له «او» آراسیندا دوران نظارتچی‌دیر.

افکار فلسفی (۷)
فروید، روانکاوی، هنر… روانکاوی فروید
ترجمه: حمید بخشمند
(متن ترجمه فارسی)

نوشته‌اند که سه یهودی در تعیین ماهیت قرن بیستم دست داشته‌اند- مارکس، فروید و اینشتاین. اینشتاین در نامه‌ای به فروید کارهای او را بمراتب برتر از دستآوردهای خود می‌شمرد. شاید بدین خاطر که از منظر اینشتاین تأمل در دنیای درونی انسان، فهم دنیا را بسیار آسان‌ می‌نماید.
زمانی‌که فروید نظریه‌های خود را مطرح کرد، بسیاری از مردم اتریش (میهن فروید) او را دانشمندی مروّج بی‌اخلاقی شمردند که به فساد اخلاقی [در جامعه] دامن می‌زند. همین حالا هم کم نیستند کسانی که بر اساس شنیده‌های دم‌بریده‌ای فروید را به بی‌اخلاقی متهم می‌سازند. منطق این افراد چنین است: حتی اگر به انحطاط کشیده شدن مسائل مربوط به سکسوآلیته در غرب نه به فروید بل به پیروان او بر‌گردد، چون فروید مطالب مستهجنی راجع به انسان گفته، لذا خود وی از نظر اخلاقی «نمی‌تواند آدم خوبی بوده باشد».
فروید می‌کوشید با آموزه‌هایش انسان‌ها را از آفات اخلاقی و آلام روانی برهاند. او می‌خواست عواملی که به بی‌اخلاقی و نوروز[۱] (اختلالات روانی) منجر می‌شوند را، تشخیص داده و در مرحله‌ی بعد نحوه‌ی درمان آن‌ها را نشان دهد.
اما بر سر آموزه‌های او چه آمد؟ راست آن‌که، این آموزه‌ها با ماجراهای بسیاری مواجه شد. عزیزترین شاگردش کارل[گوستاو] یونگ راه از او کج کرد و نظریه‌ی دیگری پروراند. فروید نظریه‌ی خود را پسیکانالیز [روانکاوی] می‌نامید. یونگ این اصطلاح را قصداً برعکس کرد و دکترین‌ خود را آنالیتیک پسیکولوژی [روانشناسی تحلیلی] نامید.
پسیکانالیز [روانکاوی] عبارت است از پژوهش باریک‌بینانه‌ی دنیای درون یا روان آدمی. اما علم ناب [در معنای علوم دقیقه] هم نیست. موضوع پژوهش روانکاوی فروید انسان و فرهنگ است. از این‌رو می‌توان آن را فلسفه‌ی فرهنگ نیز به‌حساب آورد. خود فروید فلسفه‌، بویژه فلسفه‌ی آلمانِ قرن ۱۹ را دوست نداشت. به این نکته ‌که در فلسفه اندیشه‌های پوچ و مغشوشی را تحت عنوان دانش به خورد مردم بدهند، سخت بدگمان بود. در زمینه‌ی کاری‌اش هم شیوه‌ی نگارش‌اش از کانت، شلینگ، هگل و شوپنهاور متمایز است. برای درکِ ولو مختصر این فیلسوف‌ها باید تاریخ فلسفه را به‌خوبی آموخت. اما فروید را با ابتدایی‌ترین اطلاعات مربوط به روان‌شناسی هم می‌شود فهمید.
با این‌همه، به‌رغم این «سهولت»، صرفاً در سایه‌ی فروید است که اندیشه‌های علمی توانسته به اعماق ناشناخته‌ی آدمی راه جوید. و نه فقط اندیشه‌های علمی، بل آثار هنری نیز به یمن وجود فروید چشم ما را به لایه‌های بسیار ژرف انسان گشوده‌اند.
کتاب‌های علمی معمولاً زود کهنه می‌شوند. ایده‌های بنیادی پژوهش‌های علمی در کتاب‌های دیگر مرتب تکرار گشته و کم‌کم همگان به آن‌ها عادت می‌کنند. در نتیجه، نسل‌های بعدی به‌خاطر عادت به ایده‌های مزبور وقتی برای نخستین بار آن‌ها را در کتابی خواندند، دیگر تازگی آن‌ها را احساس نمی‌کنند و از این رو از خوانش خود لذت چندانی نمی‌برند. اما بسیار عجیب است که این وضع و حال در خوانش آثار فروید دیده نمی‌شود. امکان ندارد این آثار را با بی‌حوصلگی خواند.
یک انسان فهیم (از این کلمه جانخوریم، کلمه‌ی خوبی است) که فروید می‌خواند، نمی‌تواند بدو اعتماد نکند. حتی اگر با او موافق هم نباشد ناگزیر است نظریه‌های دیگری را جایگزین یافته‌های او سازد. شاید در این حالت خود را در سلب اعتماد از او محق یابد.
حال به نظریه‌ی فروید بپردازیم. زیگموند فروید روان آدمی را به سه قسمت تقسیم می‌کند: [اگو Ego یا] «من» و [سوپر اگو یا] «من برتر»، [ئید Id یا] «نهاد». «من» فوقانی‌ترین لایه‌ی روان است. لایه‌ای که کم و بیش برای انسان‌ها قابل درک است. «نهاد» تحتانی‌ترین شعور آدمی است. می‌توان آن را ناخودآگاه هم نامید. «من برتر» ناظری است که مابین «من» و «نهاد» قرار دارد.
توضیح:
[۱]- نوروز Neurose