تبریزده لقب وئرمک قایدالاری
م. هؤکماوارلی
بیریسی ده ده سینین گؤزونو چیخارتدی کی اونا «کوراوغلی» دئسینلر، آمما دئدیلر «کورکیشی‌نین اوغلو»
لقب وئرمک ساتیرا (طنز) ادبیاتیندا مستقیل بیر ژانر ساییلیر.
نئجه کی ساتیرا هر یئرده وار، لقب اونونلا بیرلیکده تامام اجتماعیاتدا واردیر. انگلیس و عرب دیللرینده لقب حاقدا اطرافلی تحقیقات اولونوب، ساتیریک ژورناللاردا، کیتابلاردا تیاتور پیئس‌لرینده لقب گئنیش بیر یئر توتور. تاسفله تبریزده لقب عوموم آراسیندا اسکی عادت اولسادا، بو حاقدا ایندیه قدر جیددی تحقیقات اولونماییب.
تبریزده چوخ آداملارین ایکی آدی واردیر. بیریسی سیجیلی‌ده یازیلمیش آد، او بیریسی لقب آدی کی اؤزگه‌لر اونا وئریبلر، مثل اوچون: قارنی ییرتیخ کاظیم، نعره جاواد. لقب‌لر تبریزده عومومون کولتورونه قاتیلیب. بو یازی چالیشیر ایمکان قدری ۱۳۵۷نجی ایلین انقلابیندان قاباق تبریزده اولان لقب وئرمک قایدالارینین کؤکونه بیر گؤز دولاندیرسین.
الیمیزده هیچ بیر سند یوخدور کی لقب وئرمگین فایدالارین یا زیانلارین گؤسترسین، آمما چون تامام میللتلر آراسیندا لقب وئرمک واردیر او بابتدن دئمک اولار کی شیفاهی کولتورون بیر حیصه‌سی‌دیر. مووضویا اطرافلی باخاندا گؤرونورکی لقب وئرمک هر طبقه‌نین و اجتماعی بؤلوگون دیلینده بیری بیریندن فرقلیدیر؛ بعضیسی رومانتیک، بعضیسی تراژیک و چوخو کومیک اولور. آمما تبریزده لقب ایله اینسانلارین شخصی مساله‌لرینه یاناشماق و اونلارین عئیبلرین آچماق، شیرین لقبلرین اوستون اؤرتور. تبریزده قوشولان لقب‌لری بئله تعریف ائتمک اولار:
اگر آد بیر آدامین شکیلی ساییلسا، لقب او آدامین کاریکاتورودور. کاریکاتور اغراق حالدا شیشیردیلمیش شکیل‌دیر.
البته لقب وئره‌نین قصدی مهم حئساب اولور. لقب شوخلوق اوچون، تحقیر اوچون، انتقام اوچون، جیجیکلیکدن و یا حتی پاخیللیق و اوندان علاوه اینانج اوزوندن دئییلیر. لقب هر یئرده اولسادا، عرب ادبیاتیندا حددن آرتیخ گؤرونور. عرب دیلینده بعضی آدلار چوخ لقبه اوخشاییرلار. مثلن قارقایا دئییرلر «غراب البین». یعنی آیریلیق خبرچیسی. انگلیس دیلینده دوکتورا پیچاق دسته‌سی لقب وئریرلر. آوروپادا یازیچیلار کیتابلاریندا یاراتدیقلاری پرسوناژلارا یاراشیقلی لقب‌لرده یارادیرلار.
لقب وئرمک کؤهنه بیر عادتدیر. اونو ساخلاماق یوخ، بلکه اونو مدنی یوللارلا دئییشمک لازیمدیر. اینسان سئور کولتور اؤلکه‌ده اینکشاف تاپارسا بئله گوبوت سوننت‌لر آرادان گئدر. غرب اؤلکه‌لرینده ادبی، رومانتیک و تنقیدی لقب‌لر چوخ واردیر، آمما سوننتی اجتماعیات آراسیندا عیب آختاریب و تحقیر ائتمه‌گه لقب یارانیر. تبریزده لقب وئرمک حاقدا آکادمیک تحقیقات لازیمدیر. اؤزوموزو آینا قاباغینا قویوب دیققتله باخمالییق.
لقب‌لر نئچه پیلله‌ده دئییلیر:
1-بیر عائله یا بیر بؤیوک فامئل ایچینده دئییلن لقب‌لر
2- بیر محلله یا بیر صنف ایچینده دئییلن لقب‌لر
3- بیر شهر یا بیرکووشن ده دئیلن لقب‌لر
معروفدور تبریزلیلر شوخلوق اهلی، متل دئین و ده‌لی بازدیلار. ده‌لی بازلیق اوچون ده‌لی آدام گرکدیر. آداملارا آد قویورلار، لقب وئریرلر، اونلاری آجیقلاندیریب جینیله‌دیب ده‌لی ائیله‌ییرلر. سونرا اونلارلا ده‌لی بازلیقا باشلاییرلار. بئله گؤرونور کی بو پسیکولوژیا کؤهنه حربی کولتور علامتی‌دیر. همه‌شه و هر یئرده دؤیوشچولرین روحیه‌سین یاخشی ساخلاماقا، اؤلومو، اسارتی یاددان چیخارتماغا، دؤیوشچولرین شادلیقا و گولمه‌گه احتیاجلاری وار. سرکرده‌لر بونو نظره آلاراق عسکرلره شادلیق ایمکانلاری یارادیرلار، اوخویوب اویناماق تکلیف ائدیرلر، دلخک گتیریرلر دؤیوشچولره گولمه‌لی حکایتلر و لطیفه‌لر تعریف ائیله‌سین و قوشونا روحیه وئرسین. بو سیاست داوام تاپاندا یئرینه دوشور، یاواش- یاواش کولتوره قاریشیر و اؤز- اؤزونه تزه‌له‌نیر و آرتیر.
تبریزده بیری بیری ایله باش باشا قویماقین اساسدا اوچ کؤکو وار:
- بیرینجیسی حربی کولتوردور. تبریز تاریخ بویو محاریبه میدانی و کولتور قایناغی اولوب؛ محلله لرین بیر بیری ایله داعواسی بو کولتورون یارانماسینا کؤمک ائیله‌ییب.
- ایکینجیسی تبریزین متروپل اولماسی‌دیر. تبریز همه‌شه بؤیوک بیر تورک شهر اولوب، آیری میللتلر فارس‌لار، کوردلر، ائرمنی‌لر و باشقالاری پول قازانماقا تبریزه گلیبلر و جماعات مجبور اولاراق اورادا یان به یان یاشاییب‌لار. آمما بو میللت‌لرین آیریلیقلاری کولتور ساحه‌سینده داوام تاپیب. بیر بیرلرینین عئیبلرین آختاریب تحقیر و توهین ائدیبلر و زامان کئچدیکجه لقب وئرمه و آلچاتما عادته دؤنوبدور.
- اوچونجوسو تبریزده بازار و بازار دیلی عصرلر بویو یارانیب یئرینه دوشوب. بازار اهلی رقابتده، اؤز ماللارین یاخشی، اؤزگه مالین پیس گؤسترمکده اوستاددیلار. تبریزین بازاری دونیادا ان بؤیوک اوستو اؤرتولو بازاردیر. بورادا اوستو اؤرتولو سؤز دانیشماق دب اولوب. معروفدور بازاری‌لار موشتریه چای دئینده باشلارین حجره‌دن چیخاریب تیمچه باشیندا اولان قهوه‌چیه دئییرلر: «آقا مهدی چای گتیر». قهوه‌چی باشا دوشور دئییلمه‌دی نئچه دانا چای گتیر، بؤیوک چای گتیر یا کیچیک چای، نهایتده آنلاییرکی تاجر دئییر: «آقا مئه‌دیر» قهوه‌چینین آدی مهدی دئییل، اوندان بیلیر موشتری یاغلی مشتری دئییل چای گتیرمیر. بازاری‌لار قهوه‌چینین آدین مهدی چاغیراندا قهوه‌چی دوشونور مشتری «مئه دیر» یعنی آلمامیش گئچیب گئده‌جک.
لقب وئرمک عادتی آشاغا طبقه‌لرین آراسیندا هامی‌دان چوخ یاییلیبدیر، عوام آداملار هامینی لقبی ایله چاغیریرلار و لقبلرین چوخودا اینسانلارین عضوی عیبلرین، یوخسوللوقون گؤسترمگه و یا جنسی عضولری ایله یا شخصی خوصوصیتلری ایله باغلی اولور. بعضی لقبلرین یامان و سؤیوش ایله هئچ بیر فرقی یوخدور. بونلاری نظره آلاراق دئمک اولار لقب وئرمک مدنی‌لشمه‌میش کولتوردن باش توتور. تامام اؤلکه‌لرده آشاغا طبقه‌لرین جماعاتی سؤزو پیشیریب چیخارتماز، هر جور فیکیرلشیلر او جور دانیشیرلار؛ یعنی هئچ بیر تعاروف، سؤز گیزلتمک باجارمازلار. عکسینه اولان یوخاری طبقه‌لر حیله‌کار اولورلار و سؤزلری تعاروف ایله قاریشدیریرلار. خولاصه اعتقادلاری وار کی آللاه آداما دیل وئریب عقیده‌سین گیزلتمه‌گه. بئله دئیه‌ک: آشاغا طبقه‌لرده اونا بونا لقب وئرمک اونلارین ساده فیکیرلی اولمالاریندان گلیر.
بعضی آداملار منفی لقب وئرمک‌لری ساده‌جه جوک و لطیفه حسابلاییر و خوصوصو یا عومومو یئرلرده دئییب گولورلر، بیر حالدا کی تمدونلو اؤلکه‌لرده بئله سؤزلر و بیریسینه جینسی یا شخصی عیبلری اساسدا لقب وئرمک قاداغاندیر و او آدامی محکمه‌یه چکمک اولار.
ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا آوروپا شهرلرینده سربازخانا کولتورو و جیلف شوخلوق‌لار و تحقیر اوچون لقب یاراتماق چوخ واریمیش، آمما اؤلکه‌لرین کولتورو موُدرن اولدوغونا و آوانگارد هنرمندلرین چالیشماغی ایله و هرشئیدن آرتیق دولت‌لرین کولتورل فعالیتلری باعث اولوب لومپنی تیاتور پیئس‌لری و اینسالارا توخونان لقب‌لر آرادان گئتسین. تاسفله ایراندا خصوصن آذربایجاندا بئله فعالیتلر اولماییب و دولت‌لر میللتین اویانماغینی اؤزلری اوچون تهلوکه ساییب و یئری گلدیکجه لاتلیق و جاهیللیک کولتورونه مئیدان وئریبلر.
تبریزده لقبلرین یوزده دوخسانی اینسانلاری تحقیر ائتمک و کیچیکلتمک اوچون قوشولور. اونا گورادا چوخ آز لقبی بیر آدامین اوز به اوزونده دئییرلر، عومومیتده لقب آداملارین دالیسیجا دئییلیر یوخسا او آدام عصبلنیر، داعوا دوشور، او بیریسی آداملاردان کوسونور. لقب دئمک بیر اینسانا او لقب اساسدا قیمت وئرمکدیر. او لقب کی اینسانی حؤرمتلندیریر او داها لقب یوخ، بلکه فخری عونوان ساییلیر. اگر لقب تنقید سیلاحی ساییلسا دئمک اولار بو سیلاحی هر بیر آیری سیلاح تکین هم یاخشی، هم ده پیس ایشلتمک اولار.
میللی فرهنگده و شیفاهی ادبیاتدا پیس ایله یاخشینی آییرماق گرکدیر، آمما پیسی قیراغا آتماغ اولماز، اودا لازیم اولور دئییلسین و میللی مدنییته هر طرفلی باخیلسین. میثال اوچون فرانسادا یامان سؤزلویو «دیکسیونر دنسولت» وار. بئله سؤزلوک‌لر هر زاماندا اینسانلارین بیر بیری ایله مناسبتلرین گؤستریر. مدنییتین هانکی مرحله‌ده اولدوغون نیشان وئریر. اجتماعی پسیکولوژیانی یاخشی آنالیز ائتمک اوچون ضیالیلار وعالیملر بوسؤزلری بیلمه لیدیرلر. خصوصن کی تشبیهات بیر ادبی صنعت ساییلیر و لقب‌لرده چوخ دیققتلی تشبیهات واردیر.
تبریزده لقب وئرمک هانکی زاماندان و نه اوچون تاپیلیبدیر؟
لقبلرین عومومو اولماقلارینا قطعی تاریخ دئمک اولماز، آمما هامی میللت‌لرین آراسیندا، خوصوصن دالی قالمیش اؤلکه‌لرده، اینکشاف تاپمامیش اجتماعیاتدا، شیفاهی کولتورلرده، او یئرلرده کی عموم اوچون فامئل آدی رسمی اولونماییب، اینسانلاری تانیماق اوچون هر آداما بیر لقب وئریلیر. لقب گرک هر آداما یاراشسین (کاریکاتور او آداما اوخشاسین) یا بیر موناسیبتله دئییلسین. اونا گورا دئییرلر «لقب گؤیدن گلر» (الاسماء ینزل من السماء) بو بیر عومومو قایدادیر و دونیانین هر یئرینده بئله اولور. آمما جنوب آذربایجاندا خصوصن تبریز شهرینده هزل و هجو، تاریخی دلیل‌لرله عومومو اولونوب.
ساتیرا تنقید مقصدیله دئییلنده «هجو» ساییلیر، شوخلوق مقصدیله دئییلنده هزل ساییلیر. تبریزده بیریسین اله سریمک، بیریسینه شوشه‌کی سالماق، لوغازا قویماق، پولچوک بند ائیله‌مک بیر کولتوره چئوریلیب. بو ایش اوچون مخصوص مکانلار شوهرت قازانیبلار. اونلاردان بیریسی تبریز بازاریندا «دوببه‌لر قهوه‌خاناسی» و بیریسی ده کافه مایاک ایدی. چوخلی باجاریقلی آداملار گولمه‌لی سؤزلری و گولمه‌لی آدلاری یاراتماقدا هنر صاحابی اولوبلار. اونلارا «دوببه» دئییرلر. تبریز مشهور آداملاریندان نقاشی معلمی رحمتلیک کریم حاجی زاده اؤزو دوببه باشی ایدی. یولداشیمیز مهندیس رحیم نخبه‌یه رحیم دوببه دئیردی. معلوم اولان دوببه سؤزو نئچه جور معنا اولونوب. بیر معناسی دا فرانسا دیلینده اولان «دوپه» (دوپینگ) سؤزوندن آلینیب و تورکله‌شیب و مایاسین آرتیرماق، اغراق و افراط ائتمک معنادا دیر و بورادا دوببه او آداما دئییلیرکی شوخلوق ائتمکده و گولمه‌لی سؤزلری دئمکده اغراق ائتسین. بو کولتورو تانیماق لازیمدیر. بئله آد قویمالار و لقب یاراتماق کوچه بازار دیلینده و فولکلور تکین یارانیر، بئله‌لیکله ایکینجی آدا چئوریلیر.
سندلر اوزوندن تبریزده ایندیکی فورمادا تنقیدی لقب وئرمک مشروطه دوره‌سیندن عومومیت تاپیب. البته اوندان قاباقدا واریمیش، آمما ایندیکی سایاقدا یوخ. مشروطه دورانی تبریزده تاریخی اویانیش دورانی‌دیر. او زامان نشر اولان ژورناللار، لک لک، میغ میغ، موللانصرالدین و… تنقیدی لقب‌لری یازی ایله، شعر ایله و کاریکاتور ایله میللت آراسیندا یاییرلار و ایسته‌ییرلر میللتده «تنقیدی فیکیر» یارانسین. بو بیر بؤیوک خیدمت حئساب اولور. تاسفله تنقیدی فیکیرین قاباغی آلینیر و زامان کئچدیکجه ارتجاع حاکمیت آلتیندا یالنیش لقب‌لر غلبه تاپیر و ایندیکی فورمایا دوشور. یوخسا موللانصرالدین ژورنالینین اؤز یازیچیلارینین لقب یا مستعار آدلاری چوخ ماراقلیدیر: لاغ لاغی، سوپورگه ساققال، هر دبیل و … میللی شاعیریمیز علی اکبر صابیرین لقبی هوپ هوپ دیر. اوآشاغیداکی شعرینده بیرکیشی نین کاریکاتورون چکیر:
دودکش کیمی بیر پاپاخ باشیندا
آغ توکلری بللی دیر قاشیندا
گرچی قوجادیر بابام یاشیندا
اما سوراغاندی قویما گلدی
کرداری یاماندی قویما گلدی
تاریخ بویو میللتلر یاخشی آداملارا یاخشی لقب و پیس آداملارا پیس لقب‌لر وئریبلر. مثل اوچون
یاخشی لقب: شاه عباس کبیر، ریچارد شیردیل، سولطان سولئیمان قانونی …
پیس لقب: شاپور ذوالاکتاف، توپال پاشا، ایوان مخوف…
گاهدان لقب وئرمک اینانج اوزوندن اولور. ابن‌بطوطه‌نین سفرنامه‌سینده یازدیقینا، تورک شاهلاریندان بیرینین گؤزل قیزینا کوچوک (ایت بالاسی) لقب وئرمیشدیلرکی اونا گؤز وورماسینلار. گؤرونور بیرینین چوخ قیزی اولاندا آللاهدان ایسته‌ییر داها اونا قیز وئرمه‌سین، قیزین آدین قویور قیزبس، تاماما، کافیه. اوغلانلارین آدین قویورلار ماشاللاه و اینانیرلار کی آللاه اونو ساخلایار. بئله آدلار لقب یئرینه دئییلیر. بورادا اوشاقلارین ایکینجی آدلاری دا اولور.
ائفوریسم، یعنی لقب گلیب آدین یئرینده اوتورماسی، تورکلر آراسیندا چوخدور؛ یعنی اکراه و اینانج اساسیندا بیر آدی دئمه‌مک و اونون یئرینه بیر آیری آد گتیرمک، لقب یاراتمانین بیر آیری فورماسیدیر. مثلن تورکمنلر قورد آدین دیله گتیرمزلر، اونون یئرینه بوری دئییرلر (ائل اوغروسوز، داغ بوروسوز بولماز). بوری سؤزو قوردون لقبی ایدی، آمما ایندی آد یئرین توتوب.
آذربایجاندا مخصوصن تبریزده عقرب و ایلانا «آدی باتمیش» دئییرلر. بونلار بیر نوع اینانجدان باش توتور. تورکلرین اسکی اینانجی شامانیزم اولوب. شامانیزم اعتقادیندا بیرینین آدین چکنده اویله بیل اونی چاغیریرسان. ایلان و عقرب آدین گتیرمزلر، اوندان اؤترو کی اونلار ائشیدرلر گلیب آدامی چالارلار.
صفوی‌لر حؤکومتینده آذربایجانلیلار ایمپراتورلوق قورورلار و معروف عایله‌لر اؤزلری اوچون محتشم آدلار و شؤهرتلر یارادیرلار. اوندان علاوه عثمانلی ایمپراتورلوقوندا حؤرمت اوچون میللت خادیملرینین لقبی واریدی. صفوی‌لر ده وزیرلره و بؤیوک مقام صاحابلارینا شؤهرت آدی قویورلار و ایشچیلرینه ده لقب وئریرلر. مثلن قیزلارآغاسی، قوُللارآغاسی و بئله‌جه لقب‌لر… بو اساسدا قاجار دؤرونده یازیلان رستم التواریخ کیتابی، صفوی‌لر و زندیه دؤورونده یارانمیش قوندارما لقب‌لرله دولودور. دئمک اولار یالانچی لقب‌لر حاقدا اولان سندلر صفوی‌لر دؤوروندن باشلانیر، کیتابی یازان اؤزونه «رستم الحکما» لقب وئریب.
صفوی‌لردن اول آق قویونلو و قارا قویونلو حؤکومتلرینده و یا اونلاردان مستقل اولان محلی حؤکومت‌لرده شاهلارین و حاکملرین لقب‌لری واریدی، آمما اصلن و ابدن تحقیر ائتمه‌گه دئییلمیردی. نمونه اوچون اوزون حسن، بؤرکو یاریق، آت سیز، قارا یوسف، آخی جیق و…
کوراوغلونون اصل آدی «روشن» دیر و کوراوغلو اونون لقبی‌دیر. کوراوغلو حماسه‌سینده هر آدامین بیر لقبی وار – دمیرچی اوغلو ده‌لی احمد، کوسا ، کئچل حمزه و…
ناغیللاریمیزدا اولان قهرمانلارین لقبی وار، یانیق کرم، قاچاق نبی و…
قاجار حؤکومتینده عرب سؤزلریندن آلینمیش آدلار خلافت دؤوروندن تقلید اولارکن چوخلو یاییلیر و رسمی اولونور، سونرا قاجار شاهلاری و شاهزاده‌لری اونلارا خیدمت ائدنلره موناسیب لقب‌لر وئریرلر و هابئله ثروتلی آداملار قاجار شاهلارینا پول و مولک وئرمکله اؤزلرینه لقب آلیرلار – ناظم الاطباء، مصدق السلطنه، مشیرالدوله، کمال الملک، ظل السلطان…
قاجار شاهلاری موللالارا دینی لقب‌لر وئریرلر. مثلن ثقه‌الاسلام، حجه‌الاسلام، آیت‌الله و آیت‌الله‌العظماء عنوانلاری فتحعلی شاه دؤورونده موللا احمد نراقی دان سونرا عمومی‌لشیر.
گاهدان دا ثروتی اولمایان آداملار قاجار شاهلارینین بیر سؤزون گؤتوروب اؤزلرینه لقب و شهرت یارادیردیلار. میثال اوچون تهراندا دؤولت تکیه‌سینده ناصرالدین شاه بیر نوحه اوخویانین سسیندن خوشلانیر، دئیر «بارک آللاه» او گوندن سونرا او نوحه اوخویانین شهرتی اولور «حاجی بارک آللاه».
قاجار دؤورونده تبریز شهرینده قارا میللت شاهلارین و شاهزاده لرین اداسین چیخاردیب هر آداما بیر گولمه‌لی آد قویورلار و بو یولدان نالایق آداملاری کی ناحاق یئره پول وئریب طنطنه‌لی آدلار آلیبلار، تنقید وتحقیر ائدیرلر. مثلن سوسمار الدوله (بو آدلا بیر کیتاب یازیلیب)، مفسدالممالیک. فضول الدوله، ذلیل السلطان و…
علی اکبر دهخدا «چرند پرند» مقاله‌لرینده چوخلو بئله گولونج لقب‌لر یارادیر و یازیر. نومونه اوچون: معشوق السلطنه، محبوب الدوله، عزیز الایاله، خوشگل خلوت، قشنگ حضور، ملوس الملک…….
شاهزاده نادر میرزا فتحعلی شاهین نوه‌سی «تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز» کیتابیندا لقب‌لری اولان آداملاردان دانیشیر. کریم شیره ای و ملیجک حاقدا یازیلان تاریخ کیتابلاریندا بو قوندارما لقب‌لردن صؤحبت اولونور. کریم شیره ای ناصرالدین شاهین سرایینین دلخکی گولمه‌لی لقب یارادماقلا شهرت تاپیب. یئری گلنده بئله مسخره اوچون دئییلن آدلار حؤکومتله موخالفت گؤسترمک معنادا دیر و فرهنگی تنقید حئساب اولور.
مشروطه ایللرینده یاواش یاواش آوروپا دا اولدوغو قایدادا فامئلی آدلار دب اولونور و ایگیرمی ایل مشروطه‌دن کئچنده رضا شاه حؤکومته یئتیشندن سونرا مشهور آداملارین لقب‌لری خان خانلیق نیشانی و لازیم اولمایان آرتیق عنوان ساییلیر و رسمی لقب وئرمه‌گه سون قویولور. او عنوانلارین یئرینه دکتر، مهندیس، پروفسور، سرهنگ، سرتیپ، استاندار و بو سایاق دا عنوانلار چوخالیر (مصدق السلطنه اولور دکترمصدق) سونرا هامی اوچون سیجیلل وئریلیر.
سیجیللی‌نین متنی فارس دیلینده یازیلیر و سیجیللی ده فامئل آدی یازماق ایجباری اولونور. بیر سیرا عائله‌لر اؤزلرینه یاخشی فامئل آدی سئچیرلر، آمما قارا میللت بیلمیردی فامئل آدی نه دردینه ده‌یه‌جک. بئله‌لیکله بیر چوخ عائله لره سیجیللی یازان اؤزو ایستدیگی شؤهرتی یازیر. خصوصا آذربایجاندا دولت مأمورلارینا امر اولونور سیجیللی ده شؤهرت اوچون مطلق فارس معنالی کلمه‌لردن یازیلسین. او اساسدا دمیرچی‌نین لقبین یازیرلار «آهنگری» تفنگچی نین شؤهرتین یازیرلار «رزمی». بئله‌لیکله آسیمیلاسیون سیاستی رسمی اولور. آمما عوموم میللت سیجیللی ده فارس آدلارا باخمایاراق، اؤزلری قویموش لقب‌لرله آداملاری تانییرلار. دؤولت راپورتلاریندا یازیلیرکی آذربایجانلیلار فارس معنالی سؤزلری باشا دوشمورلر و چوخ آدام عائیله‌سینه سیجیللی آلماق ایستهمهییر. بعضی‌لری دئییرلر دولت غیر ایسلامی آد قویور بیزی دین دن چیخاردسین. چوخ عائیله‌لر سیجیللی آلمیردیلار، قورخوردولار اوغلانلاری ایژباری آپارسینلار. بئله‌جه‌ده اولدو. هر آدامین سیجیللیسی واریدی اون سککیز یاشا چاتاندا سرباز توتدولار.
سیجیللی وئریلمه‌دن اول معروف اولموش عربی و تورکی آدلار یئرینده قالیر. مثلن سلطان القرائی، ایپکچی و… آمما یوزده دوخسان عائیله‌لره فارسی آد یازیلیر. گاهدان دا چوخ تحقیر ائدن آد یازیرلار. هؤکماوار محلله‌سینده بیر عائیله نین فامئلی آدی «سرگردان حکم آبادی» یازیلمیشدی. چونکی ائوین کیشی‌سین چاغیریرلار سیجیللی آلسین، ثبت مأمورو سوروشور سنین شوهرتیوی نه یازیم؟ او کیشی جاواب وئریر «واللاه سرگردان قالمیشام فارس دیلین بیلمیرم» مأمور اونون سؤزون ائشیدنده سیجیللی ده شوهرتین یازیر: سرگردان حکم آبادی.
تبریزده فامئل آدینا «شوهرت» دئیرلر. سوروشورلار آدین نه دیر؟ شؤهرتین نه دیر؟ لقب هر آدامین شؤهرتی ساییلیر و اونونلا تانینیر. بو لقب‌لر بعضیسی بیر محلله‌نین ایچینده دئییلیر – هؤکماوار محلله‌سینده، آجان روبابه، علی قیزقین، ماللا سئید و… هؤکماوارلی لار بو آداملاری تانییرلار، آمما هؤکماواردان قیراقدا بو لقبلرین معناسی یوخدور. یعنی لقبلرین چوخو محللی شیفاهی فرهنگده یاشاییر و نسیلدن نسیله ده‌ییشیلیر.
بیر سیرا لقب‌لر بیر شهرده تانینیر و دئییلیر – تبریز شهرینده قلی‌خان سالار متجدد بیر ضیالی و خرافات‌لا موخالف اولان «ساری قلی‌خان» آدلانیر، خیاوان محلله‌سینین موشاطاسی «حلمه سازاندا» و داش ماغازالارین دالیسیندا اولان زورخانانین صاحابی حاج میرزا بادامی «میرزا بادام » آدی ایله تانینیر. ساری قلی‌خان حاضیر جاواب اولماقدا و جینسی لطیفه‌لر دئمکده، حلمه سازاندا توی توتماقدا و میرزا بادام شاهپرستلیکده، آدلاری دیللره دوشوب. حاجی ابولقاسیم جاوان پیشه‌وری حؤکومتی ایله موخالفت گؤسترمکده تانینیب. حاجی ابولقاسیم جاوان، میللی حوکومت داغیلاندان سونرا تبریزده شهر انجومنینه داخیل اولور. بیرگون سوپورگه‌چیلری بیر یئره ییغیر اونلارا دانیشسین، دئییر: «من هله ایکی گوندو سیاسته داخیل اولموشام، آمما ایندی بیلیرم یازیق چرچیل نه چکیر».
قیزلارا و آروادلارا فامیل ایچینده آد قویورلار و ناموسی مساله‌لر باعث اولور او آد فامیلدن و همسایالاردان قیراغا چیخماسین. چوخودا قادینلاردا اولان خیصلت‌لر و ظاهیرده‌کی نیشانلاری اونلارین لقبی اولور. مثلن پینتی کوبان، گزهین فاطی، سؤزباز نرگیز، چوپور سکینه، چئری هوللیه، خاللی توران و… عایشه، خدججه، کلانتر، قوردلو کالاک، شلخته و بئلنچی لقب‌لر هر محلله‌ده پیس تانینمیش، های سالان و حیاسیز آروادلارا دئییلیر. آذربایجاندا عومومیتده تحقیر ائدن آدلار و جینسی لطیفه‌لرین چوخو کیشی‌لر حاقدا دئییلیر و غئیرت و ناموس مساله‌لری باعث اولور آروادلار حاقدا آز سؤز چیخارتسینلار. بو موضوع آروادلارین ائوده قالیب و کوچه‌یه چیخماماسین گوستریر. هر یئرده آروادلاردان آز دانیشیلیر، اودا آروادلارین حوقوقونون اولماماغین نیشان وئریر. تورکلرین تاریخینده آروادلار همه‌شه کیشی‌لرله برابر ساییلیب‌لار و بودا تورکلرین اسگی اینانجیندان یعنی شامانیزمدن و ائل اوبا کولتوروندن گلیرمیش، آمما هر یئرده تورکلر شهرلرده یاشاماغا باشلاییبلار یاواش یاواش آروادلارین حاقی آزالیب. کئچمیشده تبریز شهرینده کیشی‌لر اؤزلرین غئیرتلی تانیتدیرماق اوچون آروادلاری آزادلیقدان محروم ائدیبلر.
بعضی آداملارین جیسمی نقصلری یا نشانه‌لری لقب اولور- آخساق احمد (آخساغا بیر آددیم بیر آغاج یولدور)، کار ابولقاسیم (کاردان کار او آدامدیرکی ایسته میر بیرسؤزو ائشیتسین»، کچل حمزه (چئچله دئییرلر زولفعلی)، بیغلی ایبراهیم، (بیغ توکوندن گیرو قویاندیر)، پوتا بؤیوک آقا (یئمکدن آز قالیر پارتلاسین)، جورو خلیل (جورولوگونه باخما جؤهرینه باخ)، جین جاواد (جینه بؤرک تیکیر) و …
او آداملارین کی بیر میوه‌دن یا بیر یئمه‌لی‌دن آجیقلاری گلیر و او یئمه‌لینی یا میوه‌نی اؤزلرینه توکان ائدیبلر، اونلارین لقبی اولور – بیبر رسول، علی بادیمجان، عسکر ساریمساق، شوربا قلی، ایشگنه کریم، تورش آلچا و …
بعضی‌لرین حیوانلارا اوخشایان اخلاقلاری یا رفتارلاری لقب اولور – ائشک ممد (تنبل‌لیکدن ائشگه دایی دئییر)، ایت خلیل (ایت اوزوندن برک اوزو وار)، تولکو قاسیم ( تولکو سوواخلی باغا گیرمز)، قیرقی ایبراهیم (سن گله نه جک قیرقی شیوانی آشار)، قیتمیر غولام (قیتمیرلیقدا جویودلرین الین باغلار)، پخیل حسن ( پخیل یاراماز اولار- الحسود لایسود)، گُوپچی ولی (ائیله یالان دانیش یورماق اولسون)، …
بیر سیرا لقب‌لر دین و میللییت حاقدا دئییلیر میثال اوچون ارمنی آوانس، کورد عثمان، گوران رشید، جویود موسا و…
بعضی لقب‌لر بیر محلله‌دن یا بیر کنددن اولمانی تمثیل ائدیر. نومونه اوچون ماحمود چهرگانلی، استاد غلامحسین بیگجه خانلی (تار اوستادی)، تیمسار عباس قره‌باغلی، حاج محمد نخجوانلی و … بوآدلار سیجیللی ده یازیلان آدلارلا برابردیلر. میللت اونلارین آدین ائشیدنده همی اونلاری تانییر همی ده بیلیر هارالی دیرلار.
صنعتکارلار و کاسیبکارلار و هنرمندلر اؤز ایشلری ایله آدلانیب تانینیرلار – علی بویاخچی، حجت کله‌پز، عاباس نجار، حسن دمیرچی، جاواد باققال. صمد آیناچی … حاج ماحمود قاوالچی (قاوال اوستادی)، عاشیق قشم، علی نقاش، عیسی تارزن…
قهوه‌چی، باشماقچی، کومورچو، دستمالچی، توتونچو، فرشچی، دیره‌کچی … کیمی لقب‌لر کئچمیشده تاجیرلرین و صنعتکارلارین لقبی اولوب سونرادان فامئل آدینا چئوریلیبلر. تبریزده بونلار داها لقب ساییلمیر. لقب او آدلارا دئییلیر کی آدامین عیبین گؤسترسین. سوننتی اقتصادیات آرادان گئتدیکجه بئله لقب‌لر آرادان گئدیر.
بعضی لقب‌لر تکجه بیر صنعت و حیرفه صاحابلارینین آراسیندا معنا وئریر. خالچاچی‌لار، باشماقچی‌لار، شوفرلر و آیری صنف‌لرین ایچینده بعضی لقب‌لر او صنف‌دن قیراقدا معنا وئرمز و ایشلنمز. چونکو او حرفه‌نین اصطلاحلاری لقب اولور و او اصطلاحلاری هامی بیلمزلر. هؤکماوار محلله‌سینده اینقلابدان قاباق « بئش چرک حسین» واریدی. فرش توخویانلار هر اون بئش مین ایلمگه بیر «قابال» دئییرلر. فرش کرخانالاریندا هر فرش توخویان گونده اون بئش مین ایلمک سالماغا یعنی قاتمالارا اون بئش مین دوگون وورماغا مجبور اولوردو. بونا قابال سالماق دئییردیلر. اوشاقلار یاریم قابال سالیردیلار. هر قابال دؤرد چرک ساییلیردی. حسین بئش چرک گونده بیر قابال و بیر چرک ایلمک سالیردی. اونون الی سورعتلی و یئگین اولدوغونا «حسین بئش چرک» آدلانمیشدی.
آذربایجانین کندلرینده‌ده لقب وار، آمما تبریزده اولان معنادا دئییل. کندیلی‌لر عومومیتده آداملاری حیوانلارا اوخشادیب و حیوان آدین بیر آدامین آدینا یاپیشدیریرلار. مثلن بیزوو ممد، کئچی کریم، ایت خلیل و… بو لقب‌لر تبریزده ده دئییلیر، آمما تحقیر ائتمک معنادا اولور. بیر حالدا کی کندلرده ساده بیر آد کیمین ایشلنیر. کندلرده، کند کولتورونه اویغون لقب‌لر وار مثلن ناخیرچی قیزی (ناخیرچی قیزی یئریکله‌ینده آرپا چؤره‌گینه یئریکلر)، گؤزو قانسیز احمد (آرپا چؤره‌گی داش پئنیر، گؤتور داش ایله از احمد، آی آلا گؤز آلا گؤز احمد).
شمر، حرمله، یزید، عمر و… بو لقب‌لر او آداملارا قویولور کی عاشورا و تاسوعا گونلرینده کربلا واقعه‌سینین شبئهین چیخارداندا اونلار امام حسینین دوشمانلارینین رولون اویناییرلار – شیمیر ریضا، عمر قلی، یزید عسکر، حرمله جاببار، خولی خلیل و…
کربلا واقعه‌سینده حر ریاحی چوخ مشهوردور. او یزید ابن معاویه‌نین قوشونوندان آیریلیر و امام حسینین طرفینه گلیر. شیعه فرهنگینده دوشماندان آیریلان آداملار «حر» آدلانیرلار. تبریزده حر لقبی وار و حر رولون اوینایانلارا بو لقب وئریلیر.
بیر دفعه عاشورا گونو شبئه چیخارداندا، بیر آتلی گیریر میدانا اوجا سس ایله نعره چکیر دئییر «من حوررم» اورادا اوشاقلاری ایله شبئهه تاماشایا گلن بیرقادین دئییر «آی قارداش گئت آیری یئرده هور (ایت سسی چیخارد) بورادا منیم اوشاقلاریم قورخارلار».
بیر محلله ده، قومارباز، قوش باز، جمال باز و… بئله‌جه لقب‌لر هر کسین آدینا یاپیشیر او آدامی اعتباردان سالیر و لایی‌بالی تانیتدیریر.
تورک میللتلر آراسیندا شوخلوق و میرت اهلی اولماقین درین کؤکلری واردیر. ماللانصرالدین اؤزو بؤیوک بیر سیمبول‌دور. مین ایل بوندان قاباق سلطان ماحمود غزنوی‌نین ساراییندا بیر دلخک واریدی عرب تاریخچی لری اونون آدین طلحک یازیبلار و عبید زاکانی اونا گولمه‌لی سؤزلر نیسبت وئریب، فارس‌لار «دلقک» سؤزون اونون آدیندان گؤتوروبلر. سلطان ماحمود غضبله‌ننده طلحک گولمه‌لی سؤزلرله اونو گولدورب غضبین سویوداردی.
لقب وئرمک اصل ده شوخلوق اوچون تورکلر آراسیندا هر یئرده واردیر. بو لقب‌لر و آدلار هر نسیلده دئییشیلیر و تزه آدلار تاپیلیر، آمما قایدا یئرینده قالیر. هر آدام اؤلنده اونون آدی دا باتیر و تکجه او آدلار قالیرلار کی بیر خیصلت اساسیندا یارانیبلار. مثلن ساری قلی‌خان جینسی لطیفه دئمکله تانینیب و عسکرانلی یالانچیلیقلا (عسکران شمال آذربایجاندا یئر آدی‌دیر)، اونلار اؤلوب گئدیبلر، آمما ایندی هر کیم ایستر بیر جینسی لطیفه دئسین اونو ساری قلی‌خانا نیسبت وئریر و یالانچیلیق حاقدا گولمه‌لی سؤزلر عسکرانلی یا نیسبت وئریلیر. بئله‌لیکله بو آداملاراؤز یئرلرینده بیر کیچیک ماللانصرالدین اولورلار و میللت اونلارین دیلیندن اؤز سؤزلرین دئییرلر. مثال اوچون یاخین ایللرده عسکرانلی عوضینه، نعره جاواد تبریزده یالانچیلیق سیمبولو اولوب، اونون دیلیندن دئییلیر: بیرگون قمه‌نی چکیب یولومون اوستونده قاباغا گلنی شاققالاییردیم. یاری یولدا گویدن سس گلدی جاواد نه ایش گورورسن؟ بئله اولماز «آخی من خلقه سن قتله؟».
نعره جاواد حقیقی بیر شخص دئییل، بلکه نئچه نفر جاواد آدلی آداملار بیری ده‌لی، بیرسی سفئه، بیر آیریسی شوفر اداسی چیخاردان بیر یئره ییغیلیب «نعره جاواد» آدلانیب؛ یعنی ماللانصرالدین کیمی بیر مجازی شخص اولونوب.
هرعاشیقین دورانی وار. معروف لقب صاحابلاری بیر نسیلده هامی اوچون تانیش اولور، نسیل دئییشیلنده آیریسی اونون یئرین توتور. تبریزده میللی حؤکومتدن سونرا عسکرانلی معروف اولور. ۱۳۴۰ نجی ایللرده ساری قلی‌خان دیللره دوشور و اینقلابدان سونرا نعره جاواد گونده‌لیگه گلیر. گاهدان دا بیر گروپ میداندار اولورلار. ۱۳۴۰ نجی ایللرده ساری قلی‌خان، سید عرب و سید احمدیان تبریزین مرکزینده مایاک کافه‌سین اؤزلرینه پاتوق ائتمیشدیلر و تامام لقب‌لر و قارا یاخمالار و جیلف جوک‌لار اونلارین دیلیندن دئییلیردی.
اوتانجاق آداملار لقب‌دن چوخ اینجیکلی اولورلار. گورونوب کی بیر آداما لقب قوشولاندان سونرا اؤز دوغما شهریندن چیخیر گئدیر غوربت اؤلکه لرده یاشاییر، بو اومودلا کی او لقب یاددان چیخاندان سونرا قاییتسین گلسین. معروفدور قوناقلیقدا نا قافیل بوراخدیقی سس اوتانجاق بیر کیشی یه لقب اولور. کیشی اوتاندیقیندان تهرانا قاچیر؛ اون ایلدن سونرا قاییدیر تبریزه گلیر. اؤز کوچه لرینین باشیندا بیراوشاق گؤرور سوروشور کیمین اوغلوسان نئچه یاشین وار؟ اوغلان دئیر قیروو قنبرعلی نین اوغلویام، اون یاشیم وار، کلب حسن عمی او … ایل دونیایا گلمیشم. کیشی گؤرور لقب تاریخ اولونوب، گلدیگیندن پئشمان اولور اورادان قاییدیر بیر داها غوربته گئدیر.
آنالار اوشاقلارین تربیت ائدنده دئییرلر اخلاقیوی دوز ائیله، گؤزه‌تله اوستووه آد قویماسینلار. آد دیللره دوشدو داها ییغیشدیرماق اولماز. بیر سؤزو نرگیز بیلدی تربیز بیلدی.
دولتلی عائیله‌لرایچینده لقب عیب ساییلیر و ایجازه وئریلمیراوشاقلار بیرآدامی لقبی ایله چاغیرسینلار.
یازینین سونوندا تبریزده کی لقب‌لردن بیرنئچه نومونه گتیریرم:
۱ – جیسمی نقص‌لره وئریلن لقب‌لر:
کؤرپه ماحمود، اوش دوداخ حسن، کار غلامرضا، کور نادیر، چئچل اصلان، یانیق عابباس، دلی جاواد، ایری اویری کیشی، کوفته کلب حسین، ایکی باشلی زینال، میریخ باقیر، زال ریضا، قارنی ییرتیخ کاظیم، یوموری عسکر، چوپور ایبراهیم، چئری یوسوف، بورون مشد علی، چاپیخ غولام، قولی یوخ کریم، خیر خیر محسن، کوله ماحمود، چولاق ناصر، آخساق قلی، انگی ایری ایمان، قوز حاجی علی اکبر، آلتی بارماق میر ایبراهیم، جیجنکین اوغلی، داز علی اصغر…
۲ – تحقیراوچون دئییلن لقب‌لر
فیشقا جاواد، جین عسکر، مال یوسوف، قیریخ حیدر، قیفیل حسین، کونز حسن، مال ممی، میمون احد، اینک احمد، قیرمیزی حسین، سئرچه جلیل، جین بؤیوک آقا، نشتاب حسین، عریان اکبر، دولچا باقیر، پونزا ماحمود، قیف صمد، مایا داوود، فیریلداقچی میرعلی، قجله ماحمود، اوکوز علی، دیلنچی غافار، پتی حیدر، کال ممدتقی، علی به‌داوام، پوخلی باقیر، قارقا صمد، دیلقیر اسد، دینقا رحیم، پالان حسین، یئتیم علی، ننه کریم…
۳ – بیر سیرا لقب‌لر وار کی آشکارا یامان یووز ساییلیر. قلمین حؤرمتی اجازه وئرمز اونلاری یازماقا.
سون
2012 نجی ایلین پاییزی
pensouthazerbaijan.info قایناق:
