آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتیندا آدلار
صمد چایلی
گیریش
آذربایجان ادبیاتی‌نین اؤنملی قولو اولان، آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتی مضمونجا درین، شکیل‌جه چوخ یؤنلو و دورلو شاخه‌لیدیر. کئچمیشین، آینینرم، توتمیزم، آنتروپومورفیک- دؤورلریندن چوخلو ایز ساخلایان بو ادبیات، نه زامان یارانیبسا‌دا، هله‌ده فعّال، چالیشقاندیر. خالقیمیزین بو گونکو یاشاییشیندا چئشیدلی مراسم-لرده: معشیت مراسملرینده، اولوم- اؤلوم، توی- یاس دب‌لرینده، موسم مراسملرینده، طبیعت‌له باغلی اینانج‌لاریندا… یاشایان آغیز ادبیاتی اساطیرله باغلی، گؤی جسم‌لریله ایلیشگه-لی، طبیعت ده اولان داغ، قایا، سو، حیوان، بیتکی، داش… کیمی عناصرله باغلی چوخ دیرلی موضوع‌لاری اؤزونده توپلاییب، کیفیّت- نئجه‌لیک‌لرین آرتیق قوروموشدور. کمیّت‌د‌نده چوخلو شاخه-لری قیدالاندیران دیل ادبیاتی، نئچه- نئچه ادبیّات قوللارین منیمسه‌میش، خالقین یاشاییشیندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. بئله قوللاردان، اساطیر، افسانه، داستان، موسیقی، پانتومیم، رقص، نغمه، اینانج‌لار، دئییم‌لر، دویوملار، سینامالار، سایالار، هولاوالار، آتالار سؤزو، تاپماجالار، مثل‌لر و … بؤلوملرین گؤسترمک ممکن‌دور. بو بؤلوملرین هر بیری، د‌نیز کیمی انگین، وسعتلی و د‌رین‌دیر.
دئمک لازیم دئییل کی، ادبیات دونیاسیندا، ایلکین آغیز ادبیاتی، سونرا ایسه یازی ادبیاتی دوغولموشدو… آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی، یازی ادبیاتینا کئچیلمه‌میشدن اوزون پروسس کئچیرمیش، بو یولدادا دولای یوللارا، ائنیش- یوخوشلارا اوغرامیشدیر. بو ادبیات، یازیلی ادبیاتین چاغلاریندادا اؤز یاشاییشینا دوام وئرمیش، اوند ایز قویموش و اوندان‌دا تأثیرلنمیشدیر. ایکی ادبیاتین بیر- بیریندن تأثیر پروسسی، هابئله بو ادبیاتلارین نئجه دوغولوب، نئجه یاشاییش دؤورانی بوتون تورک دیللی خالقلاردا اورتاق‌دیر؛ لاکن، بو او دئمک دئییل کی مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی شرایط‌لرین، خصوصی‌لیگی یوخدور. بلکه‌ده اینانیریق کی اؤزونه مخصوص بیر یاشاییش محیط‌لری، بوتون اورتاقلیقلاردان ساوایی اؤزه‌للیک‌لره‌ده مالک‌دیر.
آذربایجاندا ایکی اؤزمان موضوع هم آغیز ادبیاتی، همده دیل ادبیاتی ایله ایلیشگه‌لی اولاراق، خالقیمیزین ادبیات دونیاسیندا چوخ مهم رول اویناییر. بو ایکی موضوع ادبیاتیمیزین دیگر موضوع‌لاری ایله یاناشی اوزه چکیلدیکجه آرتیق ماراق دوغورا بیلر. دئمک، خالقیمیزین دیلینده دولاشان ”آد“لاریمیز بیر طرفدن آغیز ادبیاتیمیزین یازی ادبیاتیمیزا کئچمه پروسسی، نئجه یازیلماسی، هابئله هانسی ”حرف“لردن استفاده ائدیلمه‌سی‌‌ایسه، او بیری طرفدن، ادبیاتیمیزین یوردوموزدا اولان مهم اؤزه‌للیک‌لریندن، دقّته لایق موضوعلاریندان ساییلیر.
نظریمجه، دیل ادبیاتیمیزین بیر اورتاق قولونا اولدوقجا ده‌یر وئرمک‌له یاناشی، بو ادبیاتین اؤزهللیکلرینه آرتیق یاناشیب، تدقیق و تحقیق ائله‌مک گرهکلیدیر. اونا گؤده ده، ”آدلار“ چئوره-سینده، هابئله یازیمیز باره‌سینده نئچه یارپاق یازماغی مصلحت گؤرورم.
الف. آدلار چئوره‌سینده
خالقیمیزین دیل- دوداغیندان آخان یئر، یورد، کند، طبیعتده اولان عناصر (داغ، بولاق، دره، داشی، بیتگی، چای و . . ) آدلاری آغیز ادبیاتیمیزین چوخ اؤنملی قایناغی‌دیر. بو آدلارین درینلیک‌لریندن قر‌ن‌لر بویو یاشایان دیرلی کیفیّت‌له، اوزه چیخدیقی، خالقیمیزین تاریخین، اساطیرین و کیملیگین بللندیریر. بو آدلار نئچه یؤنلو سیرالانا بیلر. مثال اوچون اساطیره باغلی اولان آدلار، سوی‌لارا، نسیل‌لره باغلی اولان آدلار، طبیعت عناصری ایله باغلی اولان آدلار، یادا پسوندلرده اورتاق اولان آدلار، آرنیمیزیم، توتم‌پرستلیک دؤورلرله باغلی اولان آدلار و…..
دانیشیق دیلینده یاشایان آدلار اساس مسأله‌لرد‌ن اولاراق، بو آدلارین نئچه واریانتلی اولماغینی، اولا بیلسین کی هردنده یانلیشجاسینا دئییلدیگینی یاددان چیخارمامالی‌ییق. ایرقنه چایی خالق دیلینده ایلغینا، ایلقنه کیمی‌ده دئییلر. لاکن بئله سؤزلرین هر دئییمی یازیلیب، عالیم‌لر طرفیندن توتوشدورولوب و هانسی‌سینین دوغرو سؤز اولماسی لازیم گؤرونور. بو سؤزلرین ”سؤز آچیمی“ن آچانلار، دیلیمیزین بوتون اؤزهللیکلرینه، او جومله‌دن آهنگ قانونونا، سسلی- سسیز، قالین- اینجه حرف‌لریمیزی… بیلرکن واژه‌نین کؤکونو تانیتدیرماقدان اساس نظر وئریرلر. آدلاریمیز چئوره‌سینده دانیشماق، اولسون کی نئچه- نئچه یازیچی آراشدیریجی‌نین نئچه عنوانلی کتابی اولا بیلر. آنجاق، هله‌لیک اؤرنک اولاراق خالقیمیزین دیلینده یاشایان بیر ”آد“ی نظرده توتماقلا، آدلاریمیزین آرتیق قورونوب، دیرلنمه‌سینی دیله‌ییرم.
۱- دیلیمیزین سس قورولوشونا گؤره ”مار“ ایله ”مر“ سؤزلری عینی سؤزلردیر. بو سؤز چوخلو آدلاریمیزدا ایشله‌نیلمیشدیر. اوندان ساوایی، واژه‌نین عینی شکیلده ایشلنمه‌سی‌ده فارس دیلینده گؤزه چارپیر. ”مار“ین فارس دیلینده اولان معنالاریندان بیری ایلان دئمک‌دیر؛ لاکن بیزیم دیلده اولان ”مار“ سؤزونون آنلامی ”کبیر“، ”اصل“ سؤزلری‌دیر. مرنده‌ده ائشیتدیگیم، ”مار“، هامار اولمایان یئرلرین اصل آرخی دئمک‌دیر. بئله بیر یئرلرده سویون زمی‌نین هر یئرینه چاتماسی اوچون، یئرین یوخارسیندا اصل آرخ وورولور. اوست‌لردن گلن سو ایلکین بو آرخا دولوب سونرا او آرخادان آیری و کیچیک آرخالارلا زمی‌نین مختلف یئرلرینه آخا بیلر. مار یا خود اصل آرخ نه تهر وورولورسا، او بیری آرخلار اونا عمود اولوب، هره‌سی اصل آرخ‌‌دان مناسب پای گؤتورور.
”مار“ سؤزو شناخت حریت زن ایرانی کتابیندا گلمیشدیر. ”راگاش“ دولت- شهری ”نین‌مار“ الهه‌سینین حمایه‌سینده‌ایدی. اولسون کی ”نین‌مار“ ”کبیر الهه آنا“ دئمک‌دیر. ”مار“ آنا و نین ایسه الهه معناسیندادیر). ص ۱۱۳.
مار سؤزو چوخلو کتابلاردا یازیلان آدلار سیراسیندادا گؤزه د‌ییر. اؤرنک اوچون آشاغیداکی کتابلارا اشاره اولونور:
– تورانیان، نوشته نادر بیات: نام قدیم سمرقند ”مرکند“ بوده است (ص ۷۷). یکی از درهم‌های فرهاد دوم دارای عبارت گیان ”مرو“ است (ص ۹۹).
– تاریخ ترکهای آسیای میانه- نوشته بار تولد- ترجمه غفار حسینی: مرکیت‌ها هم مانند نایمن‌ها، پیش از آن تحت تاثیر تبلیغات مسیحیان قرار گرفته بودند.
بو فاکت‌لارین سایین آرتیرماق اولار. لاکن، اؤلکه‌میزده اولان مار سؤزو ایله باغلی آدلارینا‌دا توخونماق گرهکلیدیر.
• مارالان محلّه‌سی، تبریزین گونئی محلّه‌لریندن
• ماراغا شهر آدی
• مرکیت کلیبره یاخین کند آدی
• دیاله چایی‌نین آرخارقاسیندا یئرلشن تامار منطقه‌سی
• مره‌ت یا خود مرند شهر آدی
• گونئی ماحالیندا دیزه‌مرجان کند آدی
• سرئیین یئر- یورد آدلاریندان هامار، گنجه ماهاری یئر آدلاری
• ”قارا داغ“ین اؤنملی ماحالی دیزمار ماحالی
• آرازا تؤکولن شاهمار چای آدی
• آراز قیراغیندا خومارلی کند آدی
• یامچی‌نین جنوبوندا مرگید کند آدی
• دیزمار ماحالیندا کومار کند آدی
بو آدلارا، مارال، مارالباشی آدلاریندا آرتیرماق اولار.
اؤلکه‌میزین ایکینجی اؤزه‌ل موضوعلاریندان کی، شفاهی خلق ادبیاتی چرچیوه‌سینده یئر‌لشه بیلر، خالقیمیزین دانیشدیغی سؤزلرین یازییا کئچیریلمه‌سیدیر. دیلیمیزین، دوققوز سسلی حرف کیمی خصوصیت‌لری بیر طرفدن، س، ص، ث کیمی حرف‌لرین بیر سسله دئییلیب، یازیلماسی مسأله‌لری او بیری طرفدن، آغیز ادبیاتیمیزین، یازیلی ادبیاتی اوزره یاشاییش پروسه‌سینی مهم مسأله‌یه چئویریر. منجه، بئله موضوع‌لار، آیری ترک دیللی‌لره اؤنملی اولماسادا، آنجاق بیزیم اؤلکه‌ده دقّته لایق مسأله‌لردندیر. بیلدیگیمیز کیمی، بیزیم دیلده اولان او- او، اؤ، او و ایـ، ایـ سسلی حرف‌لر، فارس دیلینده یالنیز ایکی سسله، یعنی او و ای سسی‌ایله ایشه آپاریلیر. اونا گؤره‌ده اوسته‌کی سس‌لری اولدوغو کیمی یازماماق، یازیلاریمیزی یانلیش معنالارا چکیب آپاراجاق-دیر. مثل اؤن (قاباق)، اون (فریاد)، اون (اون عدد)، اون (فارسجا آرد) حرکه‌سیز یازیلارکن یالنیز بیر معنا وئره بیله‌جکدیر و یا خود، ایل (سال) و ایلدیریم (آذرخش) کیمی سؤزلرده ”یـ“ سسی فرقلی اولاراق، فرقلی‌ده یازیلمالیدیر. بونلاردان ساوایی ”فتحه، ضمه، کسره“ نین، دیلیمیزده اولمامازلیغی اونلارین یازیلماسینی لازیم گؤرمور. لاکین ”و“ حرکه‌سی، ال (دست) کیمی یازیلارکن، داها ایشه آپاریلماییب، ”اَ“ حرکه‌سی ایسه، ال (دست) سؤز کیمی حرکه-سیز یازیلماغی طلب ائدیب، ”اِ“ حرکه‌سی‌ده ”ئـ“ حرکه‌سیندن ائل (ایل) کیمی استفاده ائدیب، یازیمیزا اؤزه‌للیک وئریر.
دئدیکلریمیزدن بئله چیخیر کی، هر بیر حرفی نئچه شکیلده یوخ بلکه بیر شکیلده یازماقلا بیرلیکده، ط، ذ، ث،… کیمی اؤزگه دیللره مخصوص اولان حرف‌لری‌ده یازیلاریمیزدا ایشه توتمامالییق. اؤرنک اولاراق، ارباتان سؤزو اربطان و یا آزر سؤزو آذر یازیلاندا مختلف و هردنده متضاد معنالارلا توشلاشیریق. بونلاردان ساوایی، سؤزلرده اولان سس، آوالاردا، یازیلاریمیزدا گؤزله-نیلمه‌لیدیر. پای‌آن و یا خود بای‌آن سؤزو ”پایان“ کیمی یازیلاندا، سؤز فارسجادا اولان تمام معناسینی وئریر. حالبوکی، پای آن، ”پای“ یا خود ”بای“ین یئری، مکانی دئمک‌دیر. و یا کوزه (کو+زه) سؤزو کوزه کیمی یازیلاندا سو قابی معناسیندا اولور، حالبوکی کو سؤزو اساطیرله باغلی آنلاملارلا باغلیدیر…
