گیریش
ادبیات، بوتون قارماقاریشیقلیق و گئنیش آنلامدا چئشیتلی طرزلری ایله، اینسان‌دان و بشر دوروموندان دانیشیر. بیر بؤجک یوخسا نسنه‌دن دانیشیرکن بئله، گنه ده اینسان باخشینی یا دا اینسانا بیر باخیش آچیسی اورتایا قویور. بو اوزدن اینسان، ادبیاتین بوتون قاپسامی دیر. رومان ایسه، اؤزل اولاراق، بیربیرینه باغلی اولایلار دیزیسی ایله اینسان و اینسانلیق تجروبه‌سیندن دانیشیر.
سؤز اینسان تجروبه‌لرینی اوزه و دیله گتیرمک‌دن گئدیرسه، ادبیاتین چوخ دا گئج اورتایا چیخان رومان ژانری، بئله بیر یئته‌نک‌ده اؤزونو داها باشاریلی گؤرسه‌تمیش دیر. اوچ یوز ایل رومانین باتی‌دا یوکسه‌لمه‌سیندن کئچسه ده، گل گله گئنیش آنلام و قاپسام قازانمیش دیر. اینسانین بشره یاناشدیغی باخیش آچیلارین دییشمه‌سی ایله، رومان داها گئنیش آلان قازانیب، اینسان‌یانا دئنه‌ییم‌لره داها یاخینلاشا بیلدی. هر حالدا آددیم آددیم اینسانا یاخیشنلاشماق، بؤیوک سورغولار دا اورتایا قویا بیلدی. فلسفه و باشقا بیلیم داللاری ایسه، هره‌سی بیر بوجاقدان بئله بیر چابایا ال قویدولار. اینسان عالمینه یاخینلاشماقدا رومانین باشاریسی، آیدینلانما دؤنه‌میندن سونرا باشلاندی؛ اصلینده، رومان اینسان تجروبه‌لرینه یاخینلاشما آراجی دیر. نه ایسه، هر بیر اینسانین باشقاسیندان فرقلی باخیشی اولدوغو اوچون، فرقلی تجروبه‌سی و چئوره‌سیندن فرقلی آلقیسی دا وار دیر.
آذربایجان اینسانی
سؤزلریمی ائوره‌نسل بیر آچیدان، اؤز چئوره‌میزه، آذربایجان اینسانینا، یؤنه‌لتمک ایسته‌ییرم. ایراندان آذربایجان اینسانینی آییریب اوندان سؤز ائتمه‌ییم ایسه، اوسته آچیقلادیغیم باخیش آچیسی‌نا قاییدیر. بیر سیرا نه‌دن‌لر ایله دئنه‌ییم‌لره گؤره، بوتون اورتاق گؤروشلر و تجروبه‌لره رغمن، “آذربایجان اینسانی” دئیه بیر دئییم‌دن سؤز آچا بیلریک. ایندی، ایلک سؤزلریمه دؤنرک، «آذربایجان اینسانی»ندان یاخین بیر گؤرونتو الده ائتمک اوچون، و داها بئله بیر «اینسان»ـا یاخینلاشماق اوچون، بونون یاراتدیغی ادبیات و اؤزلجه رومانی ایله گیریشیرسک، ال‌وئریشلی بیر آراج و آچی قاباغیمیزدا وار دیر.
سؤز بورا گلینجه، البته، ایلک اؤنجه آذربایجانیمیزدا یازیلمیش باشاریلی رومانلاریمیزدان باشلامالی‌ییق. باشاریلی روماندان ایسه آماج، سؤزونو ییغجام و چرچیوه‌لی بیر شکیلده، هرهانسی یاپی یوخسا سؤیلم سیستئمینده دئیه بیلمه‌سی یا گؤرسه‌تمه‌سی دیر. توتدوغو یولدا، هر تهر یاخینلاشماقلا اولور اولسون، اینسانی بیر تجروبه‌نی اوزه گتیریب، اینسانلیق دونیاسینا، بوردا اؤزل اولاراق آذربایجان اینسانینین بیر بوجاغینا ایشیق سالا بیلمیش ایسه، باشاریلی رومان دیر. باشقا اؤنملی مسأله، دیل مسأله‌سی دیر. باشاریلی رومان، ایچینده یاشادیغی دیلده، ایچ ائتمیش بیر دیلی نورمال و دوغال اولاراق قوللانیر. دیل اولایدان، ائله‌جه اورتامدان، آرا ساخلامیر؛ هر شئی اویوشوملو بیر شکیلده اوزه چیخیر.
باشاریلی رومانلار
آچیقلادیغیم سؤزلرله بیرگه، تئکنیک‌سل و یاپیسال یؤنلری ده ـ بیر بوتون اولاراق ـ نظرده توتوب، سون ایللرده یاییملانان رومانلاریمیزدان اوخودوغوم، بوتونو یوخسا بیر پارا یؤنلرینی بیه‌ندیییم‌لری آشاغیداکی کیمی سیرالایا بیلرم.
1- بوغاناق؛ ۲- اومسوق؛ ۳- قوشلار داها قورخمورلار؛ ۴- دیدرگین خومپارالار؛ ۵- قاراچوخا ایله آواوا. سیرالادیغیم رومانلاری، بوغاناق‌دان باشقا، قاچیلماز اولاراق دوزموشم، یوخسا آدلارینی چکدیییم رومانلارین هره‌سی اؤز یئرینده گؤزل و باشاریلی دیر. دئمه‌لی‌یم، باشقا آدلارینی چکمه‌دیییم رومانلار دا وار، نه ایسه سؤزقونوسو آراییب سئچمک اولورسا، تریجح ائتمک لازیم دیر. ایره‌لی‌ده سایدیغیم رومانلارا گؤره سئچدیییم نه‌دنلریمی بیر بیر آچیقلاییب، هره‌سینه قیسا بیر اؤزت وئریب، نییه بوغاناق رومانی بوتون ادبیاتیمیزدا فرقلی بیر رومان اولماسینا گؤره قانیتلار وئرمه‌یه چالیشاجاغام.
اومسوق: دیل باخیمیندان، اومسوق آخارلی و صمیمی بیر دیلده یازیلیب دیر. آنلاتی ایسه باشاریلی طرزده قیرخ ایل بویو اونودولموش بیر اولایین، یئنیدن اولوشونو، بو کره آنجاق یازماق و خاطیرلاماقلا روایت ائدیر؛ رومان اؤز یارادیلیش سوره‌جینی، زاماندا، اینجه گل گئدله آنلاتیر. قونو، آذربایجان خالقینا ایللر بویو اورتاق بیر کومپلئکس اولاراق خاطیره‌سینده قالدیغی اولای دیر. دئموکرات فیرقه‌سیندن سونرا آذربایجان اینسانینین آجیلاری. آذربایجان اینسانینین خاطیره‌سینده، تروما اولاراق باسدیریلان بیر اولای، قیرخ ایل بویو اوستو اؤرتولو قالسا دا، یازیلار و خاطیره‌لرله دؤنوب بیر داها اونو یاشاتماق اومسوق‌ون باشاریسی دیر. رومان یالنیز اؤزونو اینسان دونیاسینا باغلی بیلمیر، حیوانلار عالمیندن ایسه، اینسان‌یانا بیر باخیشلا، گؤزل بیر سؤیلم یارادیر.
قوشلار داها قورخمورلار: آنلاتینین گئدیشینده هئچ بیر چات یارانمادان زامان دال قاباق اولوب؛ ایکی تاریخی دؤنگه‌دن ایکی قیزین یاشامی روایت اولور. قدّار زامان آلنینا چیزگیلر چیزمیش نیلفَر ایله، باشیندا اینتیحار فیکری دولاشان نرگیز، ایکی قوش میثالی بیربیرلرینی دنیز قیراغیندا تاپیب دردله‌شیرلر. فرق ائتمیر زامان هانسی تاریخی دؤنه‌مه قاییتسین، ۱۳۲۰ یوخسا ۱۳۵۰ ایللری؛ قادین دونیاسینین اورتاق دردلری، چیله‌لری و دغدغه‌لری جسارت دولو بیر ایچدنلیکله آنلاتیلیر. رومان قادینلارین بوتون تاریخ بویو، یئنی‌یئتمه زامانیندان، گلینلیک گئجه‌لرینه و بوتون یاشام بویو اورتاق دویقولاری اوخوجونو حیرته سالان دئدی قودولار واسیطه‌سی ایله روایت ائدیب، اوخوجویا تجروبه ائتمه‌دیی بیر یاشامی دادیزدیریر. یالنیز قادینلار دونیاسی دئییل، بوتون نسلین یاشادیغی چلیشکی و تضادلاری باشاریلی آنلاتی ایله روایت ائدیر.
دیدرگین خومپارالار: رومان، ایران عراق ساواشیندا، خرمشهرده یارالی‌لارا باخیجیلیق ائدن نجمه‌نین آنلاتیچی‌یا تعریف ائله‌دییی بیر دسته داغینیق خاطیرلردن یئنیدن یارادیلمیش بیر اولایی آنلاتیر. خاطیره‌لرین ایچینده بؤیوک چاتلار وار… بونلار ساواشین آغیر روحسال ائتکیسی‌دیر. بو اوزدن یازار، سولئیمان آدلی اردبیل‌دن خرمشهره اعزام اولان بیر عسگرین سربازلیغینین سون گونلرینی، صدامین ایرانا سالدیریسی ایلک گونلرله بیر ائدَرک، روماندا نجمه‌دن، اونو اوزاقدان اوزاغا گؤروب، خوشلانماغی ایله، دیراماتیک بیر دوروم یارادیر. آنلاتی سانکی ایکی کامئرایلا بیر آنی تصویره چکرک، روایت اولونان لحظه‌نی نئچه یؤنلو گؤرسه‌دیر و بئله‌لیک‌له داها گئنیش آلانی قاپسایا بیلیر. بیرینجی شخص و اوچونجو شخص آردآردا یئر دَییشیر؛ جومله‌دن جومله‌یه، آندان آنا، آنلاتی آچیسینین دییشمه‌سی (هم یازارا، هم اوخوجویا) نئچه مزیّت قازانیر: ایکی آنلاتی بیچیمین پوتانسییئلی یازارا دورومو، کاراکتئرین دویغولارینی و اورتامی داها اطرافلی آنلاتماق اوچون ال‌وئریشلی اولموش. بیرینجی شخص یئتیرمه‌ین حیسسی اوچونجو شخص دئئیر و تام ترسی. بیر طرفدن ده آنلاتی شیوه‌سی جومله‌لرین اوخونوشوندا اوخوجونون دهَتلی و داها آییق اولماسینی ایسته‌ییر؛ بونونلا دا متنین دادینی چیخارماغا یاردیم اولور.
قاراچوخا ایله آواوا: 1370لرده ناصر منظوری «قارا چوخا»نی یازدی. «قارا چوخا» نثریمیزین یئنیدن چیچه‌کله‌نمه‌سینه و اؤزگووه‌نجینه بؤیوک یاردیمی کئچدی. دوغا، فولکلور و اوسطوره قارا چوخادا بیربیرینه قاریشیب، کیملییینی ایتیرن کیمسه‌نین یاردیمینا گلیر. بئله‌جه، ایلقار عمی‌ده بوتونله‌شن بو عنصرلار، اینسانین دیری بیر وارلیق اولدوغونا یاردیم اولور. آواوا ایسه قاراچوخا توتان یولون داوامیندا، خالق ادبیاتینین یاشام بویو اؤنمینی گؤرسه‌دیر. ایللر اؤنجه بو ایکی رومانی اوخودوغوم اوچون ، رومانلارین اؤزه‌تینی وئره بیلمه‌یه‌جه‌یم؛ آنجاق قاراچوخا و آواوا آذربایجان اینسانینین ذهنینده سوره‌کلی وار اولوب یاشایان موتیف‌لردن اولوشور.
نه ایسه ان سئودیییم، ائدیتینه اوچ ایل زامان قویدوغوم و آذربایجان سوییه‌سینده چوخ فرقلی اولاراق اؤزونو قورویوب گؤرسه‌دن رومان، بوغاناق دیر.
بوغاناق‌ین اؤزتی و اولای‌هؤرگوسو
ایلک بؤلوم، مصطفی آدیندا بیر آدامین کوما حالینا گئدیب بوغاناغا توشمهیینی، بیرینجی شخص دیلیندن آنلاتیر. بوتون تصویرلر، آداملار، سیمگه‌لر و کلمه‌لر، کومادا اولان بوغاناقلی ذهنین تجروبه‌سی‌دیر. ایلک بؤلومده آنلاتیجی‌نین بوتون گؤردویو گؤرونتولر، سونرالار رومانین گئدیشینده آچیقلاناجاق دیر. روماندا ایچَریک و بیچیم گؤزلجه بیربیرینه باغلی‌دیر. بوغاناقلی ذهنین بوغاناقلی آنلاتیسی دا وار. مصطفی سون بؤلومه قدر خسته‌خانادا یاتاغا توشوب جان هاییندادیر. آنلاتی آچیسی مصطفی‌نین ذهنینین قاتلارینا گیریب اولایلاری اوخویوجویا گؤرسه‌ده‌جک دیر. ایکینجی بؤلومده ماتان آدلانان قیز دهشت‌لی اولایلار اوزوندن عاغلینی ایتیریب دلی اولور. ماتان مصطفی‌گیلین قونشوسونون قیزی و اوشاقلیق دوستو دیر. بیر پارا ندن‌لر دولاییسیندان قارداشی ایله قوما کؤچورلر. ایکینجی بؤلومده، باشی بلالی ماتانین ماجرالاری سونونا قدر آنلاتیلیر.
مصطفی‌نین اوشاقلیق زامانیندا آتاباباسیندان ائشیتدییی خاطیره‌لر بیزی قافلانتی‌یا آپاریب، ۱۳۲۵ین سونرالاری، آذربایجان خالقینین جانینا بَلا اولان قیرران، سورگونلوک و قیتلیغی جانلاندیریر. آذربایجان کندلرینین بیرر بیرر بوشالماغی، کؤچن‌لرین قومدا تهراندا آوارا قالماغی، جیتدان ناغیلی‌نین گیریش چیخیشیندا آنلاتیلیر. مصطفی‌گیل ده قوما کؤچورلر.
قومدا چکن آغریلار، حیقارتلر، انقلاب‌دان سونراکی بوتون اولایلار، شریعتمدارچیلیق، شریعتی‌چیلیک، رجَوی‌چیلک، سکگیز ایل ایران عراق ساواشی… آنلاتیلیر. مصطفی ساغالیب، خسته‌خانادان مرخص اولور. سون بؤلوم مصطفی‌نین چکدییی بوتون چتینلیکلر، یاشادیغی بوحرانلار دولاییسی‌یلا، ائوینده اوشاقلیق دوستو ماتانین گونونه توشمهیینی گؤرسه‌دیر…
بوغاناق‌ین سؤزو
اولایلارین هامیسیندا مصطفی ایچینده محبوس قالمیش بؤیوک بیر باغیرتی، بیر چیغیرتی، داشییاراق بارینیر. مصطفی ایچینده محبوس قالمیش آنادیلینی باغیریب چاغیرا بیلمیر. سوسموش، سوسامیش «آنادیلی» قاورامی، اؤزونو رومانین ایچ قاتلاریندان دیشاری پؤسکورمک‌ده‌دیر. رومانی اوخورکن، سانکی بوتون اولایلاردان دیشاری، دیل اؤزونو جانلی بیر وارلیق کیمی گؤرسه‌دیر. دیلین قوللانیلان بوتون لایه‌لری، بوتون پوتانسییئلی گؤرسه‌دیلیر. اوخوجو اولایلاردان قیراق، بیریکمیش بیر وارلیق سئزه بیلیر؛ او وارلیق، آنادیلی‌دیر. بوتون کاراکتئرلرین ایچینده محبوس قالان آنادیلی، آنادیل ایله باغیریب چاغیرابیلمه‌دیکلری یاشام، اؤزونو دیلین وارلیغیندا جانلی جانلی گؤرسه‌دیر.
آذربایجان اینسانینین یاشامیندا تاریخسل دؤنمین تروماتیک و سیلینمز ایزلر بوراخان آغریلاری، بویلو بوخونلو اثرینده یارادا بیلن یازیچی، البته بؤیوک یازیچی دیر. بو ایزلری بیچیم و ایچریک‌له یانسیتان و بئله بیر دؤنه‌مین ایچینده نئجه یاشاماغا داییر سورغولارا جاواب آختاران یازار، بوغاناق رومانی ایله، محمد ملک‌نژاد دیر. بوغاناق ایران‌دا یازیلان، باشاریلی رومانلاردان اولاراق، بوتون اینسانلیغا، اؤزللیکله آذربایجان اینسانینا یئتیردییی سؤز بودور: آنادیلینیزده یاشایین.
سون سؤز
رومانلار اوزَرینه دانیشدیغیم اوچون، یاییملانمیش حیکایه توپلولاریندان سؤز آچمادیم؛ یوخسا سون ایللرده باشاریلی حیکایه‌لر ده یازیلمیش دیر. هر حالدا، یازیچیلاریمیزین ایشه جیددییت‌له باش قوشمالاری داها باشاریلی اثرلر اورتایا قویا بیلر. ادبیاتیمیزی ۱۳۸۵دن بری یاخیندان ایزله‌دیییمه گؤره گله‌جه‌یی داها باشاریلی گؤرورم. ۱۳۹۳ ده، «نئچه سسلی‌لیک، رومان، بیز» باشلیقلی مقاله‌مین سون سؤزونده، ایران آذربایجانیندا، رومان قیتلیغیندان سؤز ائتمیش ایسم سه، ایندی باشاریلی رومانلاریمیزدان سؤز ائتمک اولدوقجا سئویندیریجی دیر. آدینی چکدیییم مقاله، ۱۳۹۹دا ادبی اله‌شتری قونوسوندا یاییملادیغیم داغیتماغا دوغرو مقاله توپلوسوندا گلمیش دیر. هرحالدا باشاریلی رومانلاریمیزدان یازیب، اؤز قلمه‌قوزان باشلیقلی رومانیمدان سؤز آچمادیغیم، اونو بیه‌نمه‌دییم آنلامینا گلمه‌سین. ان سئودیییم کیتابلاریم، هله ده، قلمه‌قوزان و اولدوزلاردان بیری قایمیش‌دی دیر.
