نثریمیزین بوگونکو دورومو حقینده
رضا کاظمی – شریف مردی

بیرینجی جواب: رضا کاظمی
بیلدیگینیز کیمی نثر ژانری‌‌نین آیری- آیری قول‌‌لاری وار. من بوردا یالنیز حکایه نثرینه توخوناراق، اجاز‌‌ه‌‌زله بوندان بئله «حکایه دیلی» سؤزوندن یارارلانیرام.
حکایه دیلی دئدیگیمیزده، بعضی‌‌لر تئز- تؤو معیار دیلی‌‌نین اؤلچوسونو ال‌‌لرینه آلیرلار. بو اؤلچولرله قارشی- قارشییا دورماق ایسته‌‌میرم، آنجاق حکایه یازاندا بیر سیرا مجبوریت‌‌لردن دولایی دیلده ال آپارمالی‌‌ییق. مثلن لحن یاراتماق و اونا اوخشار او بیری گره‌‌ک‌‌لر دیلده باش وئرمه‌‌لی‌‌دی. آنجاق معیار دیلین دار چرچیوه‌‌سینده بو ایش‌‌لرین هامیسینی گؤرمک اولمور.
حکایه یازاری دیلی و معیار دیلینی اؤیره‌‌نیب بیلمه‌‌لی‌‌دی، آمما دیل اونون الینده (حکایه مقصدلرینه اویغون) خام بیر ماتریال کیمی‌‌دی. چوخ‌‌لاریمیز مشهور اولان بو سؤزو ائشیتمیشیک: یازیچی اؤزونه گؤره قرامئر یازیب، اوندا ده‌‌ییشیک‌‌لیک ده آپارا بیلر! پنیرینی آرتیق قویسالار دا، بو سؤز چوخ دا یانلیش دئییل. یادیما گلیر نئچه ایل بوندان قاباق حکایه‌‌لریمدن بیرینی اوخوسون دئیه دیل معلم‌‌لری‌‌نین بیرینه وئردیم. معلم حکایه‌‌نین اؤزونه گؤره دانیشمادان بیر سیرا کلمه‌‌لرین آلتینا جیزیق چکمیشدی. میز کلمه‌سی یادیمدادی. دئییردی: معیار دیلیمیزده «میز» عوضینه «ماسا» ایشلتمه‌‌لی‌‌ییک. من آز قالا بوینوز چیخارتمیشدیم. اؤنَردیگی کلمه‌‌لرله حکایه کیملیگینی الدن وئریب کورلاناجاقدی…
عمومیت‌‌له معیار دیلینه بئله یاناشماق، چاغداش تحکیه ادبیاتیمیزین بؤیوک مسئله‌‌لریندن بیری‌‌دیر. آذربایجان تورکجه‌‌سی بوتون دیل‌‌لر کیمی تعریف اولونموش بیر قرامئره صاحیب‌‌دی. طبیعی کی، بو دیلده یازیب پوزان‌‌لار دا همن دیل قورولوشو اساسیندا یازمالی‌‌دیرلار. اؤز سؤزوموزه قاییداق؛ حکایه دیلی معیار دیلیندن یالنیز قرامئرینی یوزه یوز ارث آپاریر. قالانینی حکایه امکان‌‌لاری او یان بو یان ائله‌ییب ده‌‌ییشیر. مثلن سؤزلر، اصطلاح‌‌لار و کلمه‌‌لر حکایه‌‌نین ایستک‌‌لری‌‌یله اویغون سئچیلمه‌‌لی‌‌دی. آخی اردبیلده یاشایان حکایه کاراکتری هاچاندان هاچانا «میز» عوضینه «ماسا» ایشلتمیشدی کی بو ایکینجیسی اولا؟
یوز نئچه ایل بوندان قاباق (دقیقن ۱۲۶۷نجی گونش ایلینده) جلیل محمدقلی‌‌زاده دیلیمیزجه ایلک حکایه‌‌نی یازمیشدی. او زامان اونون حکایه‌‌لری‌‌یله او بیری ژانرلاردا یازیلان دیلین لاپ بؤیوک فرقی، اونلارین دوغمالیغی ایدی. یعنی حکایه‌‌لر اولدوقجا خالقین دانیشیق دیلینه یاخین یازیلمیشدی. هامی اونون اثرلرینی اوخویوب (و یا دینله‌‌ییب)، اؤز چیخاری قدَر اوندان لذت آلیردی. بونون تاثیری اوتوز قیرخ ایل سونرا حتا فارس دیلینده یازان محمدعلی جمال‌‌زاده و باشقالاری‌‌نین حکایه‌‌لرینده ده اؤزونو گؤرسَتمه‌‌یه باشلادی. کاتیب دیلی یازمادیغی اوچون اونون اثرلرینه خور باخان‌‌لارین قاباغیندا باشینی آشاغی سالان محمدعلی جمال‌‌زاده، ایندی فارس ادبیاتی‌‌نین ایلک حکایه یازاری کیمی تانینیر. منجه جلیل محمدقلی‌‌زاده و محمدعلی جمال‌‌زاده‌‌نین لاپ اؤنملی ایش‌‌لری، حکایه یازماقدان قاباق حکایه دیلینی تاپماق ایدی. فارسجا ادبیاتیمیزدا، حکایه‌‌چی‌‌لر بو آخاردا یازیب یاراتدیلار، آنجاق تورکجه ادبیاتیمیزدا بو آخار اؤز یولونو گئتسه ده بیز ایکی مسئله ایله اوز اوزه گلدیک:
پهلوی دؤنَمینده‌‌کی مدنی آپارتایدا گؤره ایران آذربایجانیندا تورکجه یازماق قاداغان اولدوغوندان، ایستر ـ ایسته‌‌مز بو گئدیشین سرعتیندن آلیندی. او تایدا دا یئتمیش ایل شوروی کیمی ایدئولوژیک بیر حاکمیتین آلتیندا یاشادیقلاریندان، رئالیزم سوسیالیزم مکتبی رسمی بیر ادبیات اولاراق یازیچی‌‌لارا دیکته اولوندو. او یئتمیش ایلده هر نه (حتا ادبیات) دؤلت سوزگه‌‌جیندن سوووشوردو. شعرلر، حکایه‌‌لر و رومان‌‌لار حزبین سیفارشی اساسیندا و یا اونلار بَیندیغی کیمی یازیلیردی. بئله‌‌لیک‌‌له اؤز چاغی‌‌نین محصولو اولان بیر معیار دیل یاراندی. اونلار بو کلیشه ایله تحکیه ادبیاتینی دا اؤلچمه‌‌یه بیچمه‌‌یه باشلادیلار.
دئییلدییی یاساق‌‌لارا گؤره، او تایین ادبیاتی بیز اوچون اؤنملی بیر تعلیم قایناغی ساییلیردی (و ساییلیر). معیار دیلی دئدیک‌‌لری ده او تایدا رئالیزم سوسیالیزم بیر باخیشی اوزه‌‌رینده قورولموشدو. منجه بو معیار دیلینی گؤزو باغلی یامسیلایان‌‌لارین ادبیاتی‌‌نین بیر آیاغی یامان‌جا لَنگیییر؛ اؤزللیک‌‌له تحکیه ادبیاتیندا. گؤردویوموز کیمی ده بو چَرچیوه‌‌دن چیخا بیلمه‌‌ین‌‌لرین اثرلری بیر یئره چاتماییب. آخی مثلن نئچه سسلی، مالیخولیا و ذهن آخینیندا توخونان بیر رومانی، رئالیزم سوسیالیزم هاواسیندا یارانان معیار دیلینده نئجه یازماق اولار؟ عکسینه او معیار دیلدن یالنیز قرامئرینی گؤتوروب، صمیمی بیر دیله چاتمیش یازیچی ـ شاعرلریمیز اولوب.
بعضی‌‌لرین حکایه‌‌لرینی اوخویاندا، هله ده او تایین رئالیزم سوسیالیزم نثری‌‌نین تاثیری آلتیندا یازدیقلارینی گؤروروک. بعضی‌‌لریمیز ده آنادولو متن‌‌لریندن ائتکی‌‌لَنیرلر. هله قویساق بونلارین دیل قورولوش‌لاری دوزدور، یئنه اوخوجویلا یازی‌‌نین فاصله‌‌سی دولمور. یعنی اوخوجو باسما و ساختا بیر متن‌‌له اوزلَشدیکده، اونو منیمسه‌‌یه بیلمیر. سون زامان‌‌لار آنجاق بیر سیرا حکایه یازان‌‌لاریمیز جلیل محمدقلی‌زاده کیمی معیار دیلی‌‌نین دیکتاتورلوغونون قارشیسینا چیخاراق، تورکجه‌‌میزده چاغداش حکایه دیلی آزدان چوخدان یاشاتماغی باجاریب‌‌لار. مثلن صالح عطایی «منیم آدلاریم» و «دون‌‌کیشوت و دَلی دومرولون کؤرپوسو»ـ‌‌یلا، ناصر منظوری «قارا چوخا» و «آواوا»ـیلا، داود دوستار «هوپبانا»ـیلا، غفور امامی‌‌زاده خیاوی «قیرمیزیم»ـلا، حامد احمدی (بو تئزلییه چیخاجاق) «توتماتورا»ـیلا، حسن ثمودی «اؤزگه»یله، رقیه کبیری «ایچیمده‌‌کی قیز»، «ائویم»، «یئردن اوجا تورپاق»، «دونیا قابار چالیب یولداش»، «قوش‌‌لار داها قورخمورلار» و او بیری کیتاب‌‌لاری‌‌ـلا، ایواز طاها «قورشون هاردان آچیلدی‌‌»ـیلا، فرانک فرید «خانیم اَلی»‌‌ـیله، محمود مهدوی «بغداددا قار یاغیر»ـلا، شریف مردی «اولدوزلار قاییمیشدی»ـیلا و باشقالاری. و البته الف. نورانلی اؤلوموندن چوخ سونرا چیخمیش «قیزیل آتیم» کیتابی‌‌یلا! چوخ‌‌لاری دا وار هله کیتاب صاحیبی اولماییب، آمما آیری-‌‌آیری درگی‌‌لرده و یا سایت‌‌لاردا اؤز حکایه‌‌لرینی یاییملاییر‌‌لار.
هر حالدا سورغونون جاوابی دئدیگینیز یئددی‌‌یوز کلمه‌‌دن داها چوخ اولماسین دئیه سون سؤزومو بئله یازیرام: هر هانسی دیلده اولورسا اولسون، حکایه دیلی، دیلین حکایه‌‌سی‌‌دیر….

ایکینجی جواب: شریف مردی
سوال او قدر گئنیش‌دیر کی یئددی یوز کلمه‌ده نه قدر قونویا توخونماق اولاسی اولدوغونا هئچ ده آرخایین دئییلم. بو اوزدن سؤزو اوزاتمادان «داغیتماغا دوغرو» آدی ایله تنقید قونوسوندا مقاله توپلوسو ساهمانلادیغیم کیتابدا «چوخ‌سسلیلیک؛ رومان؛ بیز» باشلیقلی مقاله‌نین اؤزه‌تینی گتیرمه‌یه قرار وئردیم. مقاله‌نین آماجی سوروشولان سورغویا جاواب آختاراراق باشقا نئچه اؤنملی مساله‌نی ده آراشدیرماق ایسته‌ییر. اوردا رومان‌دان دانیشمیشام و ایران تورکلری‌نین رومان دورومونا باخمیشام؛ نثر ده ائله‌دیر هرحالدا. رومان گؤروب نثر ده اوخویا بیلرسینیز.
[…] ایران تورک‌لرینین رومانی ایزله‌دیگیمجه بیر او قدر دئییل‌دیر (سایماقلا قوتولور!) اولانلارین چوخو دا بیر سسین یوخسا یازارین سسی آلتدا بوغولور! دانیشیق دئیه، اؤزل کاراکتئر دئیه، اؤزللیک دئیه بیر شئی یوخ‌دور. هر شئی دایازدیر. یازار کاراکتئرین پیشیرمه‌یینده یورولور، یا بیتمه‌دن توکه‌دیر یا دا آرتیق اوزادیر. شابلونلاشمیش شخصیت‌لر، دیالوق‌لار، بوش‌بوغازلیق، چرچیوه‌دن چیخماق، داغا-داشا وورماق، اولای ‌هؤرگوسونو ایتیرمک… یازیلارین چوخوندا گؤرونور.
[…] دَرین رومانین کاراکتئرلری دیری وارلیق کیمی اولمالی‌دیر. اؤزونو تام بویلو بوخونلو گؤسترمه‌لی‌دیر. رومان اوخوجوسونو ایناندیرمالی‌دیر، گرچک ‌اوستو اولورسا بئله. سؤزومو هاوادا دئمک ایسته‌میرم. ناصر منظوری ۱۳۷۳ده «قاراچوخا» آدلی رومان یازمیش. باشقا یئرده دئمیشم(۳)، بو رومان بیزیم (بیلدیگیم و اوخودوغوم) اَن گؤزل و آدی چکیلمه‌لی رومانلاریمیزداندیر. نه ایسه بو روماندا مؤلفین سسی قولاغی کار ائله‌ییر. کاراکتئر دئیه بیر شئی آرادا اولوشمور. سانکی مؤلفین سؤزونو دئمک اوچون یازیلمیش‌دیر یالنیز. سؤزو ایسه کَسین‌دیر. باشقا رومانلاریمیزین بیرچوخو بوتونلوک‌ده یا رومان دئییل یا دا تجربی رومان اولماغا جان آتیر. یازارین حوصله‌سیزلیگی ایله، تلم‌تله‌سیک یازیلمیش. دایاز، جان‌سیز، روح‌سوز و ژورنالیستی بیر عالم‌دیر. ایناندیرماغی وئجینه آلمیر. یازار سانکی سؤزونو یئریتمک اوچون بیر سیندان آلمیش الینه و سؤزجوک‌لرله اوخوجونون بئینینی دؤیور. اؤیکو قولو هابئله. آنجاق اؤیکوده بیرآز رومان دوروموندان ایره‌لی گئده ‌بیلمیش اولساق دا، یئنه مونولوق ایچینده‌ییک! هله گئتملی و آچمالی یول چوخ و اوزوندور.
[…] دیل قونوسونا گلینجه، آرادا بؤیوک چات وار. خالق دیلی ائییتیمین یوخلوغوندا و مرکزیّتین تک‌سسلیگی آلتدا چابالاییر. گئت‌گئده مئدیانین یوخلوغوندا دیلین عئیبه‌جر فورماسی آغیزدان آغیزا دولاشیر. یازار بوندان قوتولماغا چابا گؤسترمه‌لی‌دیر. گؤستریر ده. بیر یاندان رومان یوخسا اؤیکو (اینجه‌صنعت) مخاطبینه دانیشمالی، او بیری یاندان دانیشیلان دیل عئیبه‌جر! دانیشیلان دیل‌ده یازماق چلیشکی‌یه قاتلاشماق‌دیر بیر یؤندن. نه ائتمه‌لی‌دیر رومانچی بو دورومدا؟ بیر طرفدن دیلی آریتماق (یابانجی سؤزجوک‌لردن کی اؤز یئرینه اوتوروب و دیل‌لرین آلیش- وئریش ایلیشگی‌سینده اؤزونه گؤره بیر امکان‌دیر، اونلاردان دئییل ده قوندارما و یئرینه توشمه‌ین سؤزجوک، قورولوش و یاپیلاردان) یازارین بیر گؤره‌وی اولسا دا، اصلینده رومانچی آنلاتیسینی کیمه دوغرو توشلامیش اولدوغونو دا نظرده توتمالی‌دیر.
[اؤرنک اولاراق رومانچی/ یازار/ شاعیر «دانشگاه» کلمه‌سی‌نین یئرینه «بیلیم‌یوردو»، «اونیوئرسیته/ یونیوئرسیته/ اونیوئرسیتئت» یوخسا ائله دانشگاه ایشلتملی‌دیر؟ البته کی جومله قورولوشو و تورکجه یاپیسینا اویوشمایان جومله و ساختا قورولوشلار سؤز قونوسو دئییل‌دیر بوردا. بعضی‌لری خالق دیلینده اولدوغو کیمی اونون قوللانماغینی وورغولاییر. اما بو خالق دیلینده قوللانینلان سؤزجوک‌لرین نثریمیزده گتیرمه‌یی هاراجاق آردینی توتوب اوزادا بیلریک؟ (بعضی‌لری داها تورکجه سایمیر دا) مئدیا و ائییتیم یوخلوغو ایسه بو دورومو داها گرگین ائتمیش! و یابانجی (فارسجا یوخسا اسپانیانجا و …) کلمه‌نین سئچیلمه‌سینده معیار نه اولابیلر؟ بونو بیلرک کی آلیشیلمیش هر شئی زامان سوره‌جینده آلیشیلمیش دوروما گلیب چیخیب‌دیر.]
[…] رومان یازماق و رومانین اولماغی چوخ شئی‌لره باغلی‌دیر، آنجاق آچیق دئسم: بوتونلوکده بیزیم ایراندا و داها دا گئنیش گیریشسم قونویا، قونشو اؤلکه‌لریمیزده ایسه رومان هله او قدر یئرینه توشمه‌ییب‌دیر و آزدیر. اؤرنک اولاراق، آدلیم یازارلاری و دونیا سویه‌سینده آدی چکیلن رومانلاری اولان تورکیه‌نین رومانی‌نین ساده‌جه ۱۵۰ یاشی وار(۴)؛ بونو آوروپایلا توتوشدوراندا ایکی قات اوندان یاشلی‌دیر(۵). اوردا فلسفه‌نین (و باشقا بیلیم قوللاری‌نین) آچدیغی و اؤتوردویو آچی دورتوسو ایله رومان دا آیاق توتور(۶). آرتیق، رومان باتی اؤرونو اولاراق اوزه چیخیر.
بیزیم دیللرده گزن عاشیق، اوزان و ناغیل گله‌نه‌یی‌میز، گوجلو آرخاسی وار ایکن، هوندور گله‌نه‌یه دایانیرکن رومان تعریفله‌نن ژانرا چئوریلمه‌دی(۷). رومان آوروپادان بیزه میراث گلدی. اوردا یاشایان کولتور انسانا بیرئی اولاراق یاناشماغا باشلایاراق فردیّتی اولوشدوردو. رومان انگلستان‌دا دوغولوب، ائله اوردا دا باریندی. آنلاتیچی اؤزونو یوخسا هر بیر کاراکتئرین اولوشماسینی روایت ائتمک اوچون ایلک اؤنجه انسانا اینانمالی‌دیر.
آیریجا، مسیحیت کولتورونه باغلی اولان باشقاسینا اعتراف ائتمک عنعنه‌سی اونو سوره‌کلی اولاراق اؤزوندن و گوناهیندان، بیرسؤزله، اؤزلویوندن دانیشماغی اؤیره‌تدی. دینج و راحتجا اؤزوندن دانیشابیلدی(۸). بیزده کیمسه اؤزکئچمیشینی بئله، بیر او قدر آچیق‌- ساچیق یازماییب‌دیر. اعتراف جسارتی و یازماق گله‌نه‌یی، چوخ شئی‌لره، او جومله‌دن رومانین اولوشونا، کؤرپو اولدو. اسلام دوشونجه‌سینده آنجاق، اعتراف ائتمک باشقادیر. سیرلی عالم‌لری یارادان سنین اوره‌ک سؤزوندن خبرداردیر! ماورائی گوجه سیغینان اینانج، انسانین یاشادیغی آجی و دردلی تجربه‌لرینی اؤزو کیمی بیر باشقاسینا آنلاتماغا مانع اولور.
ایرانا گلینجه اوست- اوسته توشن قونولار وار. مین چئشیت ظولم، آجی، سلطه، قیتلیق، آجلیق، دیدرگین‌لیک چکن کوتله هله اؤز جانینا یییه دورا بیلمیر، دینجلیک و ثبات آرادا یوخ، یاپی قورولمادان سؤکولوب باشقا سیستئم سوخولور اورتایا. کئچی جان هاییندادیر. اورتام رومان یارادان اورتامی دئییل بلکه. مشروطه بیر دؤنگه اولور. قصّابین الینی گوده‌تلمک ایسته‌ییر. بیزده دیل مساله‌سی باشدان توت ایندییه کیمی یارالی وارلیق کیمی سورونوب‌دور. تورکجه یازماق، بلکه دانیشماق، نیسگیل اولموشدور چوخ زامان. رومان دیل قونوسودور، سؤزجوک ایسه اونون ایشله‌ده‌بیله‌جک آراجی. سیاسی یؤنلره گؤره آذربایجان انسانی اؤز دیلیندن اؤزگورجه یارارلانا بیلمه‌دی. بو یؤنلر اونو سوره‌کلی یاشام قایغیسینا دا قویدو. بو انسانین یاشامیندا تروماتیک و دؤنگه‌لرله دولو اولان اولای‌لار آنلاتییا کئچه ‌بیلمه‌دی. بیر ده‌کی یازماق گله‌نه‌یی یوخ! یازماق و بوتونلوک‌ده یاراتماق قایغیسی آرخا پیلانا کئچدی(۹).
رومان، یازی و روایت ائتمک گله‌نه‌یی اولان توپلوم‌دا، (ماجال تاپیب چؤرک قایغیسیندان اوزاقلاشیب) خیالا دالا بیلن، و دیلیندن یارارلاناراق اؤزوندن، دردیندن، گوناهیندان، چلیشکی‌لریندن، سئوگیسیندن و بیر سؤزله انسانلیقدان دانیشا بیلن گله‌نه‌یه باغلی‌دیر. انسانین ایچ دونیاسی ایله دیش دونیاسی اونو روایته اؤزگور بوراخان گله‌نک و اورتام‌دا رومان اولوشا بیلر. بئله ایسه بیزده رومان آز دئییل، بیزده او معنادا رومان یوخدور. آنجاق بو سؤز یئنی و دیرلی چابالاری گؤرمه‌مکدن یوخسا اعتناسیز باخیشدان ایره‌لی گلمیر، یالنیز یازارین ایندییه کیمی ایزله‌دیگینه گؤره الده ائتدیگی سونوج‌دور و اومورام کی یالنیش اولسون.

* اتک‌یازیلار و دیب‌نوتلارا یاییلاجاق کیتابدا گلن مقاله‌ده باخا بیلرسیز.