«آذربایجان تاریخی»: ۱۹نجو عصر آذربایجان مدنیتی(۱)
ولایت مختاراوغلو – کؤچورن: تاج‌احمدی
ایضاح:
«آذربایجان تاریخی» کیتابی باکی دولت دانشگاهیندا حاضرلانمیش ایلک «آذربایجان تاریخی» درس‌لیگی‌دیر. کیتابین عرب الیفباسینا کؤچورولمه‌سی ۸۶۰ صفحه‌دیر. کیتابی جناب «تاج‌احمدی» عرب الیفباسینا کؤچوروب و نشر اوچون حاضیرلامیشدیر. کیتابین سون بؤلومو(ایگیرمینجی بؤلومو) «ایشیق» سایتی طرفیندن ایلک دفعه اولاراق سلسله‌لی صورتده حؤرمتلی اوخوجولارا تقدیم ائدیلیر. کیتابین بوتون فهرستی بئله‌دیر:
- بیرینجی بؤلوم: اجماع یاشاییشی
- ایکینجی بؤلوم: اوزاق کئچمیشده آذربایجان‌دا ائتنو ـ سیاسی توپلوم و بیرلیک‌لر
- اوچونجو بؤلوم: ماننادولتی
- دؤردونجو بؤلوم: آتروپاتئنو آلبان دولت‌لری
- بئشینجی بؤلوم: آذربایجانائرکن اورتا چاغدا
- آلتینجی بؤلوم: آذربایجان‌دا خلافتآغالیغی و اونا قارشی مبارزه
- یئددینجی بؤلوم: ائتنوژئنیسم
- سککیزینجی بؤلوم: آذربایجان۳ نجو یوز ایلین ایکینجی یاری‌سیندا ـ ۶ نجی یوز ایلین آخرلاریندا
- دوققوزونجو بؤلوم: مغولباسقین‌لاری چاغی، اقتصادی داغینتی‌لار
- اونونجو بؤلوم: قورتولوش حرکاتی. فئودال دولت‌لری. ۸ نجی یوزایلین ایکینجی یاری‌سیندا خلق اوتوپی‌لری و بدعتچی حرکات.
- اون بیرینجی بؤلوم: ۷ ـ ۹ نجو یوزایل‌لرین مدنیتی
- اون ایکینجی بؤلوم: صفویامپراتورلوغو (۱۰ ـ ۱۱ یوزایل‌لر)
- اون اوچونجو بؤلوم: ۱۰ – ۱۱ نجی یوزایل‌لرده آذربایجانمدنیتی
- اون دؤردونجو بؤلوم: آذربایجان‌ین بین‌الملل چکیشمه میدانینا چئوریلمه‌سی
- اون بئشینجی بؤلوم: آذربایجان خانلیق‌لاری دولت مستقل‌لیگی اوغروندا مبارزه
- اون آلتینجی بؤلوم: روسیه‌نین شمالی خانلیق‌لاری اشغال ائتمه‌سی. خانلیق دورونون سونو
- اون یئددینجی بؤلوم: تزار روسیه‌سی‌نین تورپاق سیاستی. مستملکه ظلمونه قارشی عصیان‌لار
- اون سککیزینجی بؤلوم: جنوبی آذربایجانتورکمن‌چای باغلاشماسیندان سونرا
- اون دوققوزونجو بؤلوم: اقتصادی ایره‌لی‌له‌ییش. کاپیتالیست تولیدی‌نین یارانماسی و انکشافی
- ایگیرمینجی بؤلوم: ۱۹نجو عصر آذربایجانمدنیتی
«ایشیق» آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی
***
«آذربایجان تاریخی»: ۱۹نجو عصر آذربایجان مدنیتی
۱ ـ معارف
مکتب و مدرسه‌لر
عرب اشغالیندان و اسلامین قبولوندان سونرا آذربایجان‌دا یگانه تحصیل مؤسسه‌لری اولان مکتب و مدرسه‌لر ۱۹ (۱۳) نجو عصرده ده قورونوب ساخلانیردی. مکتب ماهیتجه آشاغی، مدرسه ایسه یوخاری درجه حساب ائدیلیردی. مکتب بیر نوع مدرسه‌یه حاضرلیق رولونو اویناییردی. آشاغی درجه‌لی مکتب‌لر دئمک اولار کی، آذربایجان‌ین بوتون بؤیوک و کیچیک کندلرینده موجود ایدی. باشقا سؤزله، ایندییه قدر عنعنه‌وی شکیلده قبول ائدیلدیگی کیمی، آذربایجانلی‌لار آراسیندا کوتله‌وی ساوادسیزلیغین حکم سورمه‌سیندن دانیشماغا اساس یوخدور. ساده‌جه اولاراق اون‌ایل‌لیک‌لر بویو «ساواد» آنلاییشی آلتیندا روس، یاخود اوروپا تحصیلی نظرده توتولوب. اونودولوب کی، شرقین، ائلجه ده آذربایجان‌ین اؤز تحصیل سیستمی اولوب. یئری گلمیشکن لئنین غازان تاتارلاری‌نین پراووسلاو روس‌لاردان قات ـ قات ساوادلی اولدوق‌لارینی اعتراف ائدنده ایلک نوبه‌ده اونلارین آراسیندا گئنیش یاییلمیش مکتب و مدرسه تحصیلینی اساس توتوردو. طبیعی، آذربایجان‌ین دئمک اولار کندینده بئله تحصیل اوجاق‌لاری‌نین اولدوغو بیر شرایطده خلقین کوتله‌وی ساوادسیزلیغیندان دانیشماق تامامیله یئرسیزدیر.
مکتب‌لرده تعلیم حرف ـ هجا (هجی) اصولو ایله، اساساً فارس دیلینده آپاریلیردی. شاگردلر الفبانی اؤیرندیکدن سونرا قرآن‌ین مکانیکی صورتده اؤیره‌نیلمه‌سی باشلانیر، یالنیز بوندان سونرا آنا دیلینده اوخو و یازی تعلیمینه کئچیلیردی. مکتب‌لرده فارس دیلینه مکمّل یییه‌له‌نن شاگردلر نظامی، حافظ و سعدی کیمی شرق ادبیاتی قاباقجیل‌لاری‌نین اثرلری، هابئله ایران تاریخینه، شریعته دایر کتاب‌لارلا تانیش اولوردولار. اونلارا حساب باره‌سینده ده بیلیک وئریلیردی. یازی تعلیمینده حسن‌خطّه خصوصی دقّت یئتیریلیردی. «ملاّ»، «میرزا» یاخود دا «آخوند» آدلاندیریلان معلّم‌لرین اکثریتی دین خادم‌لری ایدی. مکتب‌لرده دینی و دنیوی کتاب‌لارین اؤیره‌نیلمه‌سی اساس یئر توتوردو. مکتب‌لرین واحد پروقرامی، نظامنامه‌سی، تحصیل مدتی یوخ ایدی. درس‌لر فردی قایدادا آپاریلیردی. درس ایلی‌نین باشلانماسی و قورتولماسی، هابئله تحصیل مدتی‌نین باشا چاتدیریلماسی غیرمعین ایدی. شاگردلر یاش‌لارینا گؤره صینیف، یاخود قروپ‌لارا بؤلونوردولر، تعلیم‌ده جزا اصولوندان استفاده ائدیلیردی.
مکتب‌لرین چوخو آبادلیق، حفظ الصحّه باخیمیندان طلبه‌لره جواب وئرمیردی. لاکن بونونلا بیر سیرا آباد مکتب‌لر ده واریدی. نخجوان ولایتی‌نین ۱۸۳۳ (۱۲۱۲) نجو ایله دایر آماری تصویرینده بئله تدریس اوجاق‌لاریندان بیری حقّینده دئییلیر: «مکتب بناسی خصوصیله گؤزه‌ل‌دیر. بیشمیش کرپیجدن تیکیلیب. ایچری‌سینده دؤردکونج حیه‌طی، چارحوضو و سویون آخماسی اوچون داشدان دوزلدیلمیش آرخ واردیر».
مکتب شاگردلری‌نین بیر قسمی تحصیل‌لرینی عالی مسلمان تحصیل مؤسسه‌سی ساییلان مدرسه‌ده دوام ائتدیریردی‌لر. مدرسه بنالاری داها بؤیوک و آباد ایدی. بورادا یاتاقخانا و پانسیون‌لار دا اولوردو. مکتب‌لرده کیچیجیک تحصیل حقّی تطبیق ائدیلدیگی حالدا مدرسه‌لر پول‌سوز ایدی. مدرسه‌یه ۱۶ یاشیندان یوخاری، تورک و فارس دیل‌لرینی بیلن، روحانی اولماغا حاضرلاشان گنج‌لر قبول ائدیلیردی‌لر. بورادا تدریس ائدیلن اساس فن‌لر عرب دیلی، الاهیات و مسلمان حقوق‌شناس‌لیغی (فقه) ایدی. بوندان علاوه مدرسه‌لرده تاریخ، روانشناسلیق (علم الارواح) منطق، جغرافیا، حساب، ریاضیات، هندسه‌یه دایر بیلیک وئریلیردی. مدرسه‌نی بیتیرن‌لر عرب دیلینه مکمّل یییه‌له‌نیردی‌لر.
تام اولمایان معلوماتا گؤره ۱۸۴۲ (۱۲۲۱) نجی ایلده آذربایجان‌دا ۷۱۳ مکتب و مدرسه واریدی. ۷۳۰۶ شاگردین تحصیلی ایله مشغول اولوردو. ۱۸۵۸ (۱۲۳۷) نجی ایلده تکجه شاماخی ولایتینده ۴۷۰۰ شاگردین تحصیل آلدیغی ۲۹۹ مکتب و مدرسه فعالیت گؤستریردی. ۱۸۵۳ (۱۲۳۲) نجی ایلده نوخا منطقه‌سینده ۱۵۳، ۱۸۵۹ (۱۲۳۸) نجو ایلده ۱۶۸ مکتب و مدرسه‌نین اولماسی منبع‌لرده قیده آلینمیشدیر. شاگردلرین سایی ایسه ایل‌لر اوزره موافق صورتده ۱۳۸۹ و ۱۴۴۳ نفر اولموشدو. «کاوکاز» غزئتی بو بؤلگه‌ده‌کی معارف شبکه‌سی‌نین گئنیش‌لیگینی قید ائده‌رک یازیردی: «نوخادا قضا (دولتی) مکتبیندن باشقا هر بیر مسجد نزدینده مکتب واردی کی، بورادا ملاّلار اوغلان اوشاق‌لارینا تاتارجا ساواد اؤیره‌دیرلر… حتّا قادین‌لارین دا اؤز ائولرینده مکتب‌لری واردیر کی، بورادا نه‌اینکی قیزلاری، هم ده اوغلان‌لاری اوخودورلار». مسجد مکتب‌لری آذربایجان‌ین لنکران، قازاخ، گنجه، آبشئرون، نخجوان، اوردوباد بؤلگه‌لرینده ده گئنیش یاییلمیشدی. بو مکتب‌لر بیر قایدا اولاراق هومانیتار تحصیل وئریردی‌لر. «کوراوغلو» داستانی‌نین ایلک تدقیقاتچی‌سی ای. شوپئن نخجوان مکتب‌لری ایله تانیشلیقدان سونرا یازیردی: «گنج‌لر بدیعی ادبیات‌لا داها چوخ مشغول اولورلار. اونلاردان بیر چوخو رودکی، حافظ، فردوسی، انوری، جامی، سعدی و دیگر مشهور شاعرلرین اثرلرینی ازبردن بیلیرلر». ماراقلی‌دیر کی، یاریم‌کؤچری اهالی‌نین یاشادیغی بؤلگه‌لرده‌کی بعضی مکتب‌لرده آت چاپماق، توفنگ آتماق و سایر اوشاق‌لارین مکتب تربیه‌سینده مهم یئر توتوردو. بیر سؤزله، مکتب و مدرسه تحصیلی شرق و ملّی عادت ـ عنعنه‌لر چرچیوه‌سینده شاگردلره بیلیک و وردیش‌لر (تمرین‌لر) آشی‌لاییر، اونلارین شعور و ذوق‌لاری‌نین فورمالاشماسینا یاردیم ائدیردی.
قضا مکتب‌لری
آذربایجان‌ین اشغالیندان سونرا تزاریسم بورادا اؤز مستملکه‌چی‌لیک سیاستینی حیاتا کئچیرمک اوچون هم محلّی دیل‌لری، هم ده روس دیلینی بیلن متخصص‌لره بؤیوک احتیاج دویوردو. آذربایجان‌دا و بوتؤولوکده قافقازدا روسجا تحصیل وئرن قضا مکتب‌لری‌نین آچیلماسی همین احتیاجدان دوغموشدو. ۱۸۲۹ نجو ایلین اوتوندا (۱۲۰۸ نجی ایلین شهریورینده) «زاقافقازیا مکتب‌لری باره‌سینده نظامنامه» تصدیق ائدیلمیشدی. همین نظامنامه‌یه گؤره آذربایجان‌ین گنجه، شوشا، نوخا، شاماخی، قوبا، باکی، نخجوان، اوردوباد کیمی شهرلرینده تحصیلین روس دیلینده آپاریلدیغی قضا مکتب‌لری‌نین آچیلماسی نظرده توتولوردو. اوردوباد استثنا اولونماقلا قالان شهرلرده ۱۸۳۰ – ۱۸۳۷ (۱۲۰۹ – ۱۲۱۶) نجی ایل‌لرده قضا مکتب‌لری‌نین تشکیلی باشا چاتدیریلمیشدی. بو مکتب‌لر اوّلجه ایکی صینیفلی، ۱۸۳۵ (۱۲۱۴) نجی ایل نظامنامه‌سی قبول ائدیلندن سونرا ایسه اوچ‌صینیف‌لی ایدی. روس دیلینی، حسابی، تاریخ و جغرافیانی روس معلّم‌لر، آنا دیلی و شرعیاتی ایسه محلّی معلّم‌لر تدریس ائدیردی‌لر. خلق آراسیندا بو مکتب‌لره ماراق بؤیوک ایدی. آذربایجانلی اهالی‌نین همین مکتب‌لرین تشکیلی و تجهیزی اوچون یاردیم گؤسترمه‌سی باره‌سینده چوخلو فاکت‌لار موجوددور. ۱۸۳۷ (۱۲۱۶) نجی ایلده قضا مکتب‌لرینده تحصیل آلان ۳۴۲ شاگرددن ۱۳۲ سی آذربایجانلی‌لار ایدی. ۱۸۵۴ (۱۲۳۳) نجو ایلده قافقازدا ایلک دفعه اولاراق ولایت مرکزی شاماخی‌دا دؤرد صنفلی عالی ابتدایی مکتب آچیلمیشدی. تشکیل ائدیلدیگی ایله مکتبین ۱۱۸ شاگردیندن ۱۷ نفری، ۱۸۵۸ (۱۲۳۷) نجی ایلده ایسه ۱۴۴ نفردن ۳۲ نفری آذربایجانلی‌لار ایدی. ۱۸۵۹ (۱۲۳۸) نجی ایل زلزله‌سیندن سونرا مکتب یئنی ولایت مرکزی اولان باکی‌یا کؤچورولموشدو. شاماخی عالی ابتدایی مکتبی‌نین یئتیرمه‌لری ایچری‌سینده گله‌جگین گؤرکملی طبیعت‌شناس عالمی، ژورنالیست و اجتماعی خادم حسن‌بگ زردابی ده واریدی.
مسلمان مکتب‌لری
۱۹ نجو عصرین ۳۰ (۱۳ نجو عصرین ۱۰) نجو ایل‌لریندن ملّی دیلده دنیوی تحصیل وئرن مکتب‌لره احتیاج دورمادان آرتیردی. باکی‌دا آچیلماسی نظرده توتولان بئله بیر تدریس مؤسسه‌سی‌نین طرحینی ایلک دفعه ۱۸۳۲ (۱۲۱۱) نجی ایلده عباسقلی آغا باکیخانوف حاضرلامیشدی. لاکن همین طرح جواب‌سیز قالدی. آرادان ۱۵ ایل کئچندن سونرا ایلک بئله مکتب‌لر ۱۸۴۷ (۱۲۲۶) نجی ایلده تیفلیسده آچیلدی. شیعه‌لرین و سنّی‌لرین آیریلیقدا تحصیل آلماسینی نظرده توتان بو معارف اوجاق‌لاری تئزلیک‌له «علی مکتبی» و «عمر مکتبی» آدلاری ایله تانیندی. مکتبین پروقرامینا تورک، فارس، عرب، روس دیل‌لری، حساب، تاریخ، جغرافیا، اسلام و روس قانون‌شناسلیغی و سایر داخل ایدی. شرق دیل‌لری و شرعیاتا دایر درس‌لری آذربایجانلی معلّم، قالان درس‌لری محلّی دیل‌لری بیلن روس‌لار و باشقالاری آپاریردی‌لار. مثلاً، تیفلیس شیعه مکتبی‌نین مسلمان کورسو اوزره معلّمی تانینمیش شاعر فاضل خان شیدا، روس کورسو اوزره معلّمی ایسه غازان دانشگاهی‌نین فارغ‌التحصیلی ای. قریقوریئف ایدی.
تیفلیس‌ده‌کی مسلمان مکتب‌لری‌نین خلق آراسیندا رغبت‌له قارشی‌لانماسی بو تحصیل شبکه‌سی‌نین گئنیش یاییلماسینا امکان یاراتدی. ۱۸۴۹ نجی ایلین آوریلینده (۱۲۲۸ نجی ایلین اردیبهشتی) آذربایجان اراضی‌سینده ایلک دفعه گنجه‌ده بئله مکتب آچیلدی. اونون ۲۲ شاگردی واریدی. «کاوکاز» غزئتی‌نین یازدیغینا گؤره «بورادا گنج مسلمان‌لار قیسا مدّت عرضینده روس، فارس و تاتار دیل‌لری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده تقدیره‌لایق موفقیت‌لر قازانمیشدی‌لار». گنجه‌نین آردینجا شوشادا، شاماخی‌دا (آیریجا اولاراق شیعه‌لر و سنّی‌لر اوچون)، باکی‌دا، دربندده، ۱۸۵۰ (۱۲۲۹) نجی ایلده ایسه لنکران و سلیان‌دا مسلمان مکتب‌لری آچیلدی. ۱۸۵۳ (۱۲۳۲) نجو ایلده ایسه بئله مکتب زاقاتالادا تشکیل ائدیلدی. معلّم چاتیشمازلیغی عجباتیندان مسلمان مکتب‌لری‌نین روس کورسونو اکثر حال‌لاردا قضا مکتب‌لری‌نین معلّم‌لری آپاریردی‌لار. بو تدریس مؤسسه لری اوچون درس‌لیک حاضرلانماسی دا تامامیله دقّتدن کناردا قالمیشدی. لاکن بونا باخمایاراق خلق اؤزونه داها یاخین و مناسب سایدیغی مسلمان مکتب‌لرینه ماراق گؤستریردی. ۱۸۵۰ (۱۲۲۹) نجی ایلده آذربایجان اراضی‌سینده‌کی ۱۲ قضا مکتبینده ۱۶۵ آذربایجانلی شاگرد اولدوغو حالدا، ۱۱ مسلمان مکتبینده (نوخا استثا اولونماقلا) ۵۸۶ شاگرد تحصیل آلیردی. لاکن تزار حکومتی‌نین اؤکئی مناسبتی، مادّی پایه نین ضعیف‌لیگی عجباتیندان ۵۰ (۳۰) نجی ایل‌لرین ایکینجی یاری‌سیندان اعتباراً آذربایجان‌داکی مسلمان مکتب‌لری بیر ـ بیری‌نین آردینجا باغلانماغا باشلادی‌لار. اونلارین فعالیتی و تجربه‌سی معین معنادا عصرین سون‌لاریندا یارادیلان «روس ـ تاتار» مکتب‌لری اوچون نمونه اولدو.
قادین تحصیلی
۱۹ یوزایل‌لیگین اوّل‌لرینده (۱۲ نجی یوزایل‌لیگین آخرلاریندا) آذربایجان‌دا قادین تحصیلی ساحه‌سینده ده ایلک آددیم‌لار آتیلمیشدی. لاکن خصوصی مکتب‌لر اولمادیغیندان قیزلار ائولرده آیری ـ آیری شخص‌لردن ساواد آلیردی‌لار. ۱۸۳۶ (۱۲۱۵) نجی ایلده چاپ اولونموش «قافقاز آرخاسینداکی روس ایالت‌لری‌نین اجمالی» کیتابیندا باکی‌دا، ایچری‌شهرده ایکی قادین معلّمه‌نین یانیندا ۲۵ نفر قیزین تحصیل آلدیغی گؤستریلیر. ن. س. استئپانووانین «ایکی ایل قافقازدا»خاطره‌لری «ائو مکتب‌لری» حقّینده تصوّر یارادیر. او یازیر: «باکی‌دا اولارکن خیرداخانم آدلی بیر قادینین اؤز ائوینده تشکیل ائتدیگی مکتبه گئتدیم. ۵ قیزا درس وئریر. دئدیگینه گؤره آنا دیلی، حساب، فارس دیلی، تاریخ، نغمه، رسم، قرآن و شرعیات درس‌لرینی کئچیر… سونرا قیزلارین چکدیک‌لری شکیل‌لره، حاضرلادیق‌لاری تیکمه‌لره باخدیم. آدام اینانا بیلمیر کی، بو قیزلاری اؤیردن معلّمه خانم آدینجا ائو قادینی‌دیر». شاماخی‌دا گول‌لو بگیم خانم‌ین ائو مکتبی ده ن. س. استئپانووانین دقّتینی جلب ائتمیشدی: «… مکتب ایکی کیچیک اوتاقدان عبارت ایدی. شاگردلر گؤزه‌ل خط‌له یازیر، روان اوخویوردولار. اونلارین چکدیگی شکیل‌لر، تیکدیگی تیکیم‌لر چوخ خوشوما گلدی». گنجه‌ده، شوشادا، نوخادا دا بو جور مکتب‌لر واریدی. ۱۸۶۰ (۱۲۳۹) نجی ایلده گنجه‌ده ۱۱ معلّمه‌نین یانیندا ۶۰ نفره یاخین آذربایجانلی قیز تحصیل آلیردی.
آذربایجان‌دا ایلک روس قیز مکتبی ۱۸۴۸ نجی ایلین آوریلینده (۱۲۳۹ نجو ایلین اردیبهشتینده) «مقدّس نینا» خیریه جمعیتی طرفیندن ولایت مرکزی شاماخی‌دا تأسیس اولونموشدو. تحصیلین روس دیلینده آپاریلدیغی بو مکتبده آذربایجان‌ین اصیل‌زاده عایله‌لری ده تمثیل ائدیلمیشدی. بورادا شرعیات، حساب، روس دیلی، جغرافیا، تاریخ، فرانسه‌دیلی، حسن‌خطّ، ال‌ایش‌لری و سایر تدریس اولونوردو. ۱۸۶۰ (۱۲۳۹) نجی ایلده «مقدّس نینا» قیز مکتبی باکی‌یا کؤچورولموشدو.
اورتا مکتب‌لر
۱۸۲۹ (۱۲۰۸) نجو ایل نظامنامه‌سی بوتون گونئی قافقازدا یالنیز بیر اورتا تحصیل مؤسسه‌سی‌نین ـ تیفلیس ژیمنازیاسی‌نین یارادیلماسینی نظرده توتوردو. ۴۰ (۲۰) نجی ایل‌لرده شاماخی‌دا ژیمنازیا آچماق تشبّثو اوغورلا نتیجه‌لنمه‌دی. تحکیم‌چی‌لیک (سئرواژ) حقوقونون لغویندن سونرا کئچیریلن مکتب اصلاحاتی نتیجه‌سینده یالنیز ۱۸۶۵ (۱۲۴۴) نجی ایلده باکی‌دا دؤرد صنفلی مکتب رئالینی ژیمنازیایا چئویردی و اونون تام تشکیلی ۱۸۶۹ (۱۲۴۸) نجی ایلده باشا چاتدی. ژیمنازیانین ایلک آلتی فارغ‌التحصیلی ۱۸۷۱ (۱۲۵۰) نجی ایلده روسیه‌نین عالی مکتب‌لرینه قبول ائدیلدی‌لر. ژیمنازیادا اورتا تحصیل پروقرامینا داخل اولان بوتون فن‌لر، هابئله تورک، فرانسه، انگلیس، آلمان دیل‌لری تدریس اولونوردو. بو دورده آذربایجان‌دا فعالیت گؤسترن باشقا بیر ناتامام اورتا تحصیل مؤسسه‌سی ۱۸۷۰ (۱۲۴۹) نجی ایلده تشکیل ائدیلن گنجه پروژیمنازیاسی ایدی. ۷۰ (۵۰) نجی ایل‌لرده شوشادا ژیمنازیا آچماق تشبّث‌لری ثمره‌سیز قالمیشدی. اوزون مدّت آذربایجان‌دا یگانه اورتا تحصیل موسسه‌سی اولان باکی ژیمنازیاسی‌نین معلّم و طلبه‌لری تکجه ملّی تحصیلین دگیل، ملّی تئاتر و مطبوعاتین، خیریه‌چی‌لیک حرکاتی‌نین انکشافیندا مهم رول اوینادی‌لار.
درس‌لیک‌لر
ملّی معارفین قارشی‌سیندا دایانان جدّی مسأله‌لردن بیری ده درس‌لیک‌لرله باغلی ایدی.۱۸۱۹ (۱۱۹۸) نجو ایلدن ماوراءقافقازین بوتون مکتب‌لرینده، ۱۸۳۵ (۱۲۱۴) نجی ایلدن ایسه شرق‌شناس‌لیق تحصیلی وئرن روسیه دانشگاه‌لاریندا تدریس اولونان آذربایجان تورکجه‌سیندن درس کیتاب‌لارینا بؤیوک احتیاج دویولوردو. آنا دیلیمزله باغلی درس‌لیک‌لرین و درس واسطه‌لری‌نین بؤیوک بیر قسمی آذربایجان حدودلاریندان کناردا ـ تیفلیسده، غازان‌دا، نوووروسیسک‌ده، پتئربورق‌دا یارادیلمیش و چاپ ائدیلمیشدی. ماوراءقافقاز مکتب‌لری مدیری وظیفه‌سینی ایفا ائدن ن. دئمئنتیئف‌ین ۱۸۳۹ (۱۲۱۸) نجو ایلده نشر اولونان «یازی نمونه‌لری» («الفبا») و ایلک اوخو اوچون تمثیل‌لر و پووئست‌لر» کیتابی بو ساحه‌ده ایلک وسایط‌لر ساییلا بیلر. بو وسایط‌لر چوخ گومان کی، همین دورده تیفلیس قضا مکتبینده آذربایجان تورکجه‌سی و شرعیات معلّمی وظیفه‌سینده چالیشان م. ف. آخوندوف‌ون یاخیندان کومگی ایله حاضرلانمیشدی. تیفلیس ژیمنازیاسی‌نین آذربایجان دیلی معلّمی میرزا یوسف شاه‌نظروف‌ون «عرب، فارس، تورک و آذربایجان دیل‌لرینده دانیشیق قایدالاری»، «یازی قایدالاری»، «تاتار الفباسی»، «اوخو نمونه‌لری»، تیفلیس قضا مکتبی‌نین معلّم‌لری ای. قریقوریئف و میرزا شفیع واضح‌ین «منتخبات»، یئنه ای. قریقوریئف‌ین «مسلمان‌لار اوچون روس الفباسی»، «فارس ادبیاتی حقّینده ملاحظه‌لر»، قوری قضا مکتبی‌نین نظارتچی‌سی ای. میزانداروف‌ون «تاتار منتخباتی»، «تاتار الفباسی» و «منتخبات»، تیفلیس ژیمنازایاسی‌نین معلّم‌لریندن م. ماکاروف‌ون «قافقاز لهجه‌سینده تاتار قراماتیکاسی»، ل. بوداقوف‌ون «تورک ـ تاتار منتخباتی»، ع. باکیخانوف‌ون «قانون قدسی»، فارس دیلی‌نین مختصر قراماتیکاسی»، ماوراءقافقاز مکتب‌لری مدیری ا. قروبئرین ترتیب ائتدیگی ۱۲۰ درس‌دن عبارت تورکجه ـ روسجا دانیشیق کیتابچاسی و سایر وسایط‌لر ژیمنازیا و قضا مکتب‌لرینده مهم رول اویناییردی‌لار. گؤرکملی شرق‌شناس، غازان دانشگاهی‌نین پروفسورو میرزا کاظم‌بگ، ۱۸۳۹ (۱۲۱۸) نجو ایلده چاپ اولونان «تورک ـ تاتار دیلی‌نین عمومی قراماتیکاسی» (۱۸۴۶ (۱۲۲۵) نجی ایلده چیخان ایکینجی نشر «تورک ـ تاتار دیل‌لری‌نین عمومی قراماتیکاسی» آدلانیردی) و نوووروسیسک ژیمنازیاسی‌نین معلّمی م. ع. وزیروف‌ون «تاتار ـ آذربایجان دیلی درس‌لیگی. منتخبات‌لا بیرلیکده» (۱۸۶۱ = ۱۲۴۰) کیتاب‌لاری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین، قسماً ده بو دیلده یارادیلمیش ادبیاتین علمی پرنسیپ‌لرله تدریسینه و اؤیره‌نیلمه‌سینه شرایط یاراتمیشدی. مکتب‌لرده آدی بللی اولمایان بیر مؤلفین حسن‌خطّ درس‌لیگیندن ده استفاده اولونوردو. ۴۰ (۲۰) نجی ایل‌لرده شرعیاتا دایر درس‌لیک حاضرلاماق تشبّثو گؤستریلمیشدی‌سه ده، بو تشبّث گئرچک اولمامیشدی. چوخو ۳۰ – ۶۰ (۱۰ – ۴۰) نجی ایل‌لرده حاضرلانمیش و پتئربورق علم‌لر آکادمی‌سی‌نین مذاکره‌سیندن کئچمیش دیل درس‌لیک‌لری ایسه کئچن عصرین ۸۰ (۶۰) نجی ایل‌لرینه کیمی آذربایجان مکتب‌لرینده گئنیش استفاده اولونموشدو. بو درس‌لیک و وسایط‌لر داها چوخ باشقا ملّت‌لردن اولان شاگردلرین تورکجه‌سینی اؤیرنمه‌لرینه خدمت ائتدیگیندن ملّی مکتبین طلب‌لرینه جواب وئرمیردی‌لر.
آذربایجان تورکجه‌سی دولت‌لر و ملّت‌لرآراسی انسیت دیلی کیمی
آرتیق روس‌لارین قافقازا ایلک چیخیش‌لاری بورادا مختلف کؤکدن اولان خلق‌لرین بیر عمومی آنلاشما دیلی ایشلتمکده اولدوغونو اوزه چیخاردی. بو، آذربایجان تورکجه‌سی ایدی. بونونلا باغلی اولاراق بیرینجی پئطر خزر دنیزینه اؤز یوروشونون سبب و مقصدینی آیریجا بیر «بیاننامه» ایله بو دیلده یازیب بیلدیرمیشدی. بوتون ۱۸ (۱۲) نجی یوزایل بویو شمالی قافقازدا، کوبان و تئرئک چای‌لاری یؤره‌سینده یاشایان خلق‌لر ایله روسیه امپراتورلوغو آراسیندا یازیشما باشلیجا اولاراق بو دیلده گئدیردی. ۱۷۸۶ (۱۱۶۵) نجی ایلده بورادان گؤندریلن بیر مکتوبون دیلی بونا اؤرنک ساییلا بیلر: «بیز آشاغیدا قول قویان کیمسنه‌لر شوکت‌لو، قدرتلو امپراتورجه عظما، بلاستقلال کلّ ممالک عالیه روسیه پادشاهیمیز تئکاترینه الئکسئیونا حضرتلری‌نین اعلا پایتخت ترابینه یوز سوروب و باش‌لاریمیزی اندیریب…» و سایر چوخ ماراقلی‌دیر کی، آذربایجان‌دا یاشامایان و تورکجه دانیشمایان خلق‌لرین آلیش ـ وئریش آدام‌لاری ۱۷۸۷ (۱۱۶۶) نجی ایلده گرجی تزاری‌نین روسیه باش فرماندهینه دیلکچه‌نی ده بیزیم تورکجه‌ده یازیردی‌لار: «سردار العظیم الشأن ژنرال پوروتچیک پاوئل سئرگئیویچ پوتیومکین جناب‌لارینا بنده‌لرین عرض حالیمیز بودور کی، موندان مقدّم بئشینجی سنه‌ده بیزلر آزناوور قاباغیندا دؤرت نفر آدام تجارلیق طریقی ایله تیفلیسه واردوغوموزده ایراکلی خان بیزلرین مال‌لاریمیزی بؤیوک قابارتی‌لار اوچون بیر امتعه ائدوبدور…»
روسیه‌نین قدیم سندلر مرکزی دولت آرشیونده بئله قایناق‌لارین سایی بیر نئچه میندیر. یالنیز ۱۷۸۳ – ۱۷۸۷ (۱۱۶۲ – ۱۱۶۶) نجی ایل‌لرده، یعنی بئش ایلده پوتیومکین و باشقا تزار مأمورلاری عنوانینا گؤندریلن ۹۲۵ یازی‌دان ۸۱۶ سی و یا ۲/۸۸ فایضی، دیلچی‌لرین یازدیغی کیمی، «آذربایجانجا ـ تورکجه» یازیلمیشدیر. اونلارین سیراسیندا آذربایجان‌ین بؤیوک دولت آدام‌لاری فتحعلی خان‌ین، ابراهیم خان‌ین و حسین خان‌ین یازی‌لاری وار. آنجاق قوبا خانلیغی باشچی‌سی‌نین روسیه دولتی ایله یازیشماسی آنا تورکجه‌ده، قره‌باغ و شکی خان‌لاری‌نین یازیشماسی ایسه فارسجادیر.
قافقازین تام چؤکدورولمه‌سینه کیمی بو دوروم دگیشمز قالیردی. یالنیز دولت مأمورلاری دگیل، روسیه‌نین گؤرکملی ضیالی‌لاری و بیلیک آدام‌لاری دا بونو حیرت‌له قید ائدیردی‌لر. بؤیوک شاعر م. ی. لئرمونتوف اؤیرنمگه باشلادیغی آذربایجان تورکجه‌سینی («تاتارجانی») «آسیا فرانسه‌جه‌سی» آدلاندیریر؛ آ. آ. بئستویئف ـ مارلینسکی ایسه بو دیل ایله «بوتون آسیانی باشدان باشا دولاشماق اولار» یازیردی. آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ملّت‌لرآراسی انسیت دیلی کیمی چیخیش ائتمکده اولدوغونو خاچاتور آبوویان دا اعتراف ائتمیشدیر. «ارمنستان‌ین یارالاری» کیتابیندا او، ارمنی‌لرده «هر هانکی بیر طنطنه‌لی توپلانتی و یا توی [اولاردیسه] تورکجه اوخویاردی‌لار» یازیر.
بو مؤلف، «تورکو لعنته گلسین، آمّا اونون دیلی [تانری] خیر ـ دعاسی گؤرموشدور» یازماقلا، عثمانلی‌لاردان دگیل، «ایروان تورک‌لریندن» صحبت گئتدیگینی بیلدیریر. آنجاق بیلدیرمه‌یه ده بیلردی. چونکی آذربایجان تورکجه‌سیندن آلینمیش اونلارجا آتا سؤزلریمیزی اولدوغو کیمی ایشلتمیشدیر: «کئف سانین، کند کؤوخانین»، «بیلانا بیر، بیلمیانا بین»، «یولدان چیخانین گؤزو چیخار»، «کشیش، بئله ایش!» و سایر.
قافقازا گلمیش آلمان بیلیک آدامی آوقوست فون هاکشتاوزئن بو فئنومئنی آشاغیداکی سؤزلرله آچیقلاماق ایسته‌میشدیر: «ارمنی‌لر ارمنی دیلینده یوخ، تاتار (تورک) دانیشیق دیلینده ماهنی قوشارلار، چونکی بو دیل قافقاز گونئینده‌کی خلق‌لر آراسیندا انسیت، تجارت و قارشی‌لیقلی آنلاشما دیلی‌دیر. بو باخیمدان اونو اوروپادا فرانسه دیلی ایله مقایسه ائتمک اولار. بونونلا یاناشی او، اؤزه‌ل بیر شعر دیلی‌دیر، بو ایسه، چوخ گومان، ارمنی دیلینده شعرلرین آز یاییلماسی سبب‌لریندن بیری‌دیر: ان مشهور ارمنی شاعرلری اؤز اثرلرینی گئنیش یایماق اوچون همیشه تاتار دیلینده یازیردی‌لار».
تزار حکومتی آذربایجان تورکجه‌سی‌نین روس خزانه (مالیه) مکتب‌لرینده اؤیره‌نیلمه‌سینه ده اجازه وئرمه‌لی اولموشدو. ماوراءقافقازدا حکومت ایشینه یارارلی اولا بیله‌جک کادرلاری حاضرلاماق اوچون ۱۸۰۲ (۱۱۸۱) نجی ایلده تیفلیسده آیریجا بیر مکتب آچیلدی (۱۸۲۹ = ۱۲۰۸ نجو ایلدن ژیمنازیا اولدو). بو مکتبده آرتیق ۱۸۱۹ (۱۱۹۸) نجو ایلدن، قافقازدا ان چوخ یاییلمیش بیر دیل اولدوغو اوچون آذربایجان تورکجه‌سی کئچیلمگه باشلاندی. بوندان ۳۰ ایل سونرا (۱۸۵۵ = ۱۲۳۴ نجی ایلده) قافقاز نایب‌السلطنه‌لیگیندن روسیه معارف وزیرلیگینه محلّی کادر حاضرلیغی ایله باغلی یازیلمیشدی: «گرجی دیلی تیفلیس و کوتائیس ولایت‌لری‌نین یالنیز معین یئرلرینده مأمورلار اوچون الوئریشلی اولا بیلر؛ تاتار دیلی ایسه قافقازین باشقا بؤلگه‌لرینده و بوتونلوک‌له قافقاز اؤلکه‌سینده یارارلی‌دیر».
ماوراءقافقاز اوغوروندا اؤز دعوا ـ ساواشینی تزار روسیه‌سی اقتصادی سیاست ایله باغلی بیر سیرا مهم سندلری یئنه آذربایجان تورکجه‌سینده یایماغا چالیشیردی. ۳۰ مه و ۲۵ ایول ۱۸۱۷ (۲۱ خرداد و ۱۵ مرداد ۱۱۹۶) نجی ایل تاریخلی امپراتور بویروق‌لاری بونا اؤرنک‌دیر. بو بویروق‌لار روسیه‌نین تابع ائتدیگی خلق‌لر ایچری‌سینده محض آذربایجان تورک‌لری‌نین دیلینه چئوریلمیش و «آسیا سوداسی اوچون باج‌خانا قانون‌لاری» آدی ایله ۱۸۳۰ (۱۲۰۹) نجو ایلده سنت‌پتئربورق‌دا چاپ ائدیلمیشدی.
۵۰ (۳۰) نجی ایل‌لرین سونوندا قافقازین سیاسی فتح‌ینی باشا چاتدیران روسیه، بوتون ساحه‌لرده گئنیش و آردیجیل روس‌لاشدیرما سیاستینه کئچدی. بونونلا باغلی ملّت‌لرآراسی قارشی‌لیقلی آنلاشما و تجارت دیلی اولان آذربایجان تورکجه‌سی سیخیشدیریلماغا باشلاندی. دیلیمیز اوستونه سای‌سیز یاساق و قدغن‌لر قویولدو. رسمی یازیشما، دفترخانا و اداره‌چی‌لیک قاپی‌لاری اونون اوزونه بوتونلوک‌له قاپانمیش اولدو…. آردی وار
۲ ـ ادبیات
یک پاسخ
من چطور بانویسنده این مقاله ارتباط میتونم بگیرم؟