گیریش:
مصطفی هاشیم اوغلو مردانوو ۱۸۹۴-جو ایلده تیفلیسده دونیایا گؤز آچمیش و ۱۹۲۴-جو ایله قدر بورادا یاشامیشدی۱. تیفلیسین مدنی موحیطی اونون حیاتا باخیشینی هله اوشاقکن فورمالاشدیرمیشدی. بورادا گنج مصطفی تئاترا بؤیوک ماراق گؤستریردی. تیفلیسین موسلمان درام درنکلرینده ۱۹۱۰-جو ایلدن چیخیش ائدن مصطفی مردانوو ۱۹۲۱-۱۹۲۲-جی ایللرده تیفلیس آذربایجان دؤولت تئاترینین دیرئکتورو وظیفه‌سینده چالیشیر. تحصیلینی داوام ائتدیرمک اوچون موسکوایا، دؤولت تئاتر صنعتی اینستیتوتونا گئدیر، ۱۹۲۴-جو ایلده باکییا گلیر و آذربایجان دؤولت درام تئاتریندا اؤز فعالیتینی داوام ائتدیریر.
مصطفی مردانووون یوکسک آکتیورلوق تئخنیکاسی، اوبرازی اؤزونونکولشدیرمک باجاریغی، یومشاق یومور اونون صنعتی اوچون چوخ خاراکتئریک اولان جیزگیلر ایدی. او، اوبرازی ساده‌جه یاراتمیردی، اونونلا یاشاییردی، نفس آلیردی. هله ایلکین اولاراق یاراتدیغی روللاردا کلاسیک عنعنه‌لر چوخ گوجلو ایدی.
اونون اطرافیندا بؤیوک صنعتکارلار چالیشیردی. آذربایجانین فورمالاشمیش آکتیور مکتبی مصطفی مردانوو اوچون ده اصل تجروبه مکتبینه چئوریلدی. عباس‌میرزه شریفزاده، صدقی روح‌الله، آغاصادق گرای‌بیلی، علعسگر علی‌اکبر اوو و اونلارلا گؤرکملی صنعتکارلاردان اؤیرندیکلری اونون صنعت یولونا ایشیق سالدی، یئنی یارادیجیلیق آختاریشلارینا روحلاندیردی. “حاجی قارا”دا کرمعلی، “یاغیشدان چیخدیق یاغمورا دوشدوک”- ده قمبر، “نادیر شاه”دا ادهم کیمی روللاری تیفلیس تئاتریندا یارادان آکتیور، باکی تئاتریندا داها جیدی روللار اوینامالی اولدو.
مصطفی مردانووون تئاتر یارادیجیلیغی بؤیوک بیر دؤورو احاطه ائدیر. او، میللی آکتیورلوق صنعتیمیزی اؤز گلیشی ایله زنگینلشدیردی، اونا یئنی رنگلر، چالارلار گتیردی. اوینادیغی تاماشالاردا همیشه نیکبین بیر روح حاکیم اولوردو. دئییرلر کی، او تئاترا مشقه گلنده همین گون چوخ خوش کئچردی. چونکی دئییب-گولن، شن بیر اینسان ایدی.
مصطفی مردانوو تئاتردا ایشله‌دیگی واختلار تئز-تئز فیلملرده ده چکیلمه‌یه دعوت آلیردی. چونکی اونون آکتیور پلاستیکاسی، صیفت جیزگیلری، اوبرازی قاوراماق باجاریغی کینو آکتیورو اوچون اولدوقجا واجیب ایدی. ۱۹۲۹-جو ایلده چکیلن “سئویل” فیلمینده آکتیور آتاکیشی‌نین رولونو ایفا ائتدی. آتاکیشی رولو اصلینده چوخ مورککب خاراکتئردیر. چونکی او، چوخ جیدی پسیخولوژی وضعیتلرله قارشیلاشیر، دوشدویو موحیط، اوغلو بالاشین آزغینلیغی اونو سارسیدیر. او، بوتون وضعیتلرده اوبرازی طبیعی تقدیم ائدیر و تاماشاچی قهرمانین طالعیینه حقیقتن آجیییر.
عمومیتله، ۲۰-جی ایللرین سونو، ۳۰-جو ایللرین اوللرینده یارانمیش اکثر فیلملرده بو آکتیورا روللار وئریلیردی و او دا سس‌سیز کینونون ایمکانلاری داخیلینده اؤز پئرسوناژلارینا حیات وئریردی. آما قارداشی، مشهور کینورئژیسور صمد مردانووون “کندلی‌لر” فیلمی مصطفی مردانوون یارادیجیلیغیندا یئنی بیر حادیثه‌ایدی. بئله کی، او، فیلمده ایکی رول یارادیردی. بیر-بیرینه ضید اولان کندلی تهمز و مئنشویک روللاری آکتیور صنعتی باخیمیندان اولدوقجا تقدیر لاییقدیر.
بو بؤیوک صنعتکارین آذربایجان کینو صنعتینده ان اوغورلو روللاریندان بیری “او اولماسین، بو اولسون” فیلمینده‌کی”اینتئلگئنت حسن بی” اولدو. بو اوبراز مصطفی مردانوون یئنی آکتیورلوق کیفیت‌لرینی اوزه چیخاردی. او، فیلمده‌کی چوخ گوجلو آکتیور آنسامبلی ایچریسینده اؤز مخصوص ایفا طرزی ایله سئچیله بیلیر. خصوصیله قوناقلیق صحنه‌سینده مشدی عبادلا دیالوقو تاماشاچیدا خوش احوال-روحیه دوغورور. “احمد هارادادیر؟” فیلمینده محمد کیشی رولو مصطفی مردانوون یارادیجیلیغیندا خصوصی اهمیت داشیییر. بو، آکتیورون عؤمرونون یئتکین چاغیندا یاراتدیغی سون روللاردان بیری ایدی. یالنیز بوندان سونرا ۱۹۶۸-جی ایلده بیز اونو “قانون نامینه” فیلمینده گؤردوک. همین ایلین دئکابرین ۱۲-ده ابدی اولاراق گؤزلرینی یومدو. اونون اوزون ایللیک یارادیجی امگی یوکسک قییمتلندیریلمیش، آذربایجانین خالق آرتیستی کیمی یوکسک فخری آدا لاییق گؤرولموش، “قیرمیزی امک بایراغی” اوردئنی و مئداللارلا تلطیف اولونموشدور.
«۵۰ ایل آذربایجان صحنه‌سینده خاطیره‌لریم” کیتابی ۱۹۵۹-جو ایلده چاپ ائدیلمیشدیر. اؤلوموندن سونرا – ۱۹۷۳-جو ایلده “منیم معاصیرلریم” خاطیره کیتابی نشر ائدیلیب اوخوجولارا چاتدیریلمیشدیر.
امکداشیمیز احمد عسگرپورون عرب الیفباسینا کؤچورتدویو «۵۰ ایل آذربایجان صحنه‌سینده خاطیره‌لریم” کیتابینی سیز عزیز اوخوجولارا تقدیم ائدیریک:
مصطفی هاشیم اوغلو مردانوون فیلموقرافییاسی:
آغاصادق گرای‌بیلی (فیلم، ۱۹۷۴)
آذربایجان تئاترینین اوستالاری (فیلم، ۱۹۶۶)
باکیلی‌لار (فیلم، ۱۹۳۸)
بختیار (فیلم، ۱۹۵۵)
بسم‌الله (فیلم، ۱۹۲۵)
احمد هارادادیر؟ (فیلم، ۱۹۶۳)
امک و قیزیل‌گول (فیلم، ۱۹۶۲)
فتحعلیخان (فیلم، ۱۹۴۷)
گؤروش (فیلم، ۱۹۵۵)
حاجی قارا (فیلم، ۱۹۲۹)
ایییرمی آلتی کومیسار (فیلم، ۱۹۳۳)
کندلی‌لر (فیلم، ۱۹۳۹)
قانون نامینه (فیلم، ۱۹۶۸)
قارا داشلار (فیلم، ۱۹۵۶)
لطیف (فیلم، ۱۹۳۰)
مطبوعات فداییسی (فیلم، ۲۰۰۷)
موختلیف ساحیللرده (فیلم، ۱۹۲۶)
او اولماسین، بو اولسون (فیلم، ۱۹۵۶)
رنگلرده یاشایان کینو (وئریلیش، ۲۰۰۹)
رومئو منیم قونشومدور (فیلم، ۱۹۶۳)
سئویل (فیلم، ۱۹۲۹)
صبوحی (فیلم، ۱۹۴۱)
سحر (فیلم، ۱۹۶۰)
سحر (وئریلیش، ۱۹۹۵)
وولکان اوزرینده ائو (فیلم، ۱۹۲۹)
یئنی هوریزونت (فیلم، ۱۹۴۰)
******
مقدمه:
سون زامانلاردا آذربایجان تئاترشوناسلیغیندا معین بیر جانلاما نظره چارپماقدادیر. تئاتر تاریخینده آیری آیری تاماشالار گؤرکملی آکتیورلارین یارادیجیلیغینا حصر اولونموش؛ ایریلی خیردالی بیر چوخ کیتاب و مقاله‌لر نشر ائدیلمیشدیر. بونلارلا یاناشی قوجامان آکتیورلاریمیزین ” خاطیره‌لری “ده چوخ اهمیته مالیکدیر: بو ” خاطیره‌لر ” اؤزی اؤزلیینده قیمتلی اولماقلا برابر تئاترشوناسلیق ایچون ده اولدوقجا فایدالی بیر منبع‌دیر.
تئاتر تاریخینه دایر بیر چوخ‌دیرلی معلوماتلار محض ” خاطیره‌لر ” واسیطه‌سیله الده ائدیله بیلیر. بوتون صنعتلره نیسبتا ان چوخ اونودولان، تاریخده ان آز ایز بوراخان بؤیوک ” ایتکی‌لر ” وئره‌ن تئاتر صنعتیدیر. بونا گورا ” خاطیره‌لر ” اولدوقجا بؤیوک اهمیت کسب ائدیر و بیر چوخ حالدا تئاتر حادثه‌لری حاققیندا تصوور الده ائتمک ایچون بلکه ده یگانه بیر منبع وظیفه‌سینی گؤرور.
آذربایجاندا اوزون مودت تئاترشوناسلیق علمی ضعیف اینکشاف ائتدییندن تئاتر تاریخیمیزین بیر چوخ قیمتلی صحیفه‌لرینین ایتیب باتدیغی نظره آلینماسا ” خاطیره‌لر “ه نقدر بؤیوک احتیاج دویولدوغو داها دا آیدین اولار. واختیله حسینقلی سارابسکی‌نین خاطیره‌لری بو جهتده یگانه بیر تشبوث ایدیسه، ایندی دئمک اولارکی آکتیور ” خاطیره‌لری ” آرتیق چوخ یاییلمیش بیر ژانر اولموشدور. نشر اولونموش خاطیره‌لر ایچریسنده محمدعلی علی‌اوون ” بیر اکتیورون خاطیرات دفترچه‌سیندن ” م . موراداوو صدقی روح‌الله و باشقالارینین حسین عربیسکی حاققینداکی خاطیره‌لر، ای. داغیستانلی‌نین بؤیوک صنعت اوستاسی آ. م. شریفزاده حاققینداکی قئیدلری ها بئله بیر چوخ نشر اولونمامیش، لاکین تئاتر موزه‌یینده، تئاتر جمعیتینده ائلجه ده علملز آکادئمیاسینین معمارلیق و اینجه صنعت اینستیتوندا ساخلانیلان بیر چوخ دیگر ” خاطیره‌لر ” تئاتر تاریخیمیزین اویره‌نیلمه‌سی ایچون بیر منبع‌دیر.
آکتیور ” خاطیره‌لری ” ایچریسینده خالق آرتئستی مصطفی مردان‌اوون ” خاطیره‌لری ” ده چوخ گؤرکملی یئر توتور. ایلک دفه چاپ اولونان بو ” خاطیره‌لر ” اولدوقجا ماراقلی و قیمتلیدیر. باشقا ” خاطیره‌لر ” کیمی م. مردان‌اووندا ” خاطیره‌لر”ی بیر طرفدن آکتیورون اؤزو حاققیندا، دیگر طرفدن اونون موحیطی، تئاترین کئچدیی یوللار، گاسترول تاماشالاری حاققیندا موعین معلومات وئریر. عینی زاماندا م. مردان‌اوون ” خاطیره‌لری ” بیر سیرا خصوصیتلریله باشقا ” خاطیره‌لردن “خیلی فرقلنیر. بو خصوصیتلرین ان باشلیجاسی اودورکی م. مردان‌اوو اؤز آکتیورلوغو فعالیتینی قاباغا چکمه‌یرک، آذربایجان تئاتری تاریخینه داییر مومکون قدرگئنیش معلومات وئرمه‌یه چالیشیر. آذربایجان تئاترتاریخینه عایید وئریلن معلوماتلار همیده اونا گورا نظری جلب ائدیرکی بونلار تئاتر تاریخیمیزین نسبتا اؤز معلوم اولان صحیفه‌لرینی ایشیقلاندیریر.
مسئله بوراسیندادیر کی، آذربایجان تئاتری دئدیکده تکجه آذربایجاندا فعالیت گؤسترن تروپالاری نظرده توتماق اولماز. ” آذربایجان تئاتری ” مفهومو داها گئنیشدیر. چونکی آذربایجان تئاتری عینی زاماندا گورجوستاندا، ائرمنیستاندا، اورتا آسیادا خصوصا تورکمنستاندا، هابئله جنوبی آذربایجاندادا اینکشاف ائتمیشدیر.
اوزون مودت قافقازیانین انظباطی و مدنی مرکزلریندن اولان تیفلیس شهرینده آذربایجان تئاتری هله کئچن عصرین آخیرلاریندان فعالیت گؤسترمه‌یه باشلامیش و بو فعالیت گئتدیکجه گئنیشله‌نرک آذربایجان تئاترینین عمومی اینکشافینا ثمره‌لی تاثیر گؤسترمیشدیر. مصطفی مردان‌اوو تیفلیسده دوغولوب بویودویوندن اونون صحنه فعالیتی بیر مودت محض بوراداکی آذربایجان تئاتریله باغلی اولموشدو. اودورکی اونون تیفلیس آذربایجان تئاتریندا گتیردییی ماراقلی فاکتلار آذربایجان تئاتری تاریخی ایچون چوخ قیمتلیدیر.
تیفلیسده کی آذربایجان تئاتریندان بحث ائده‌رک مصطفی مردان‌اوو حاقلی اولاراق گؤستریرکی، بو تئاتر عمومیتله آذربایجان تئاتریندان تجرید اولونموش بیر شی دئییلدیر، عکسینه، تیفلیس آذربایجان تئاتری باکی تئاتریله، آذربایجان تروپالاریله یاخیندان باغلی اولموشدور: تیفلیسده کی تئاتر آذربایجان (باکی) تئاترینین تاثیری آلتیندا بویوموش، اونون رئپرتواریندان و یارادیجی قووه‌لریندن استفاده ائتمیش، مفکوره اعتباریله آذربایجان تئاترینین قاباقجیل مئیللرینه یاخین اولموشدور.
آذربایجان صحنه‌سینده چوخ شؤهرت قازانان دئموکراتیک و عوصیانکار روحلو اثرلر تیفلیس آذربایجان تئاترینین دا رئپرتوواریندا اساس یئر توتموشدور. ” اؤلولر “، “حاجی قنبر “، “باختسیز جاوان “، “داغیلان تیفاق “، “کاوه “، “قضاوت “، “قاچاقلار ” و ائلجه شرق دئسپوتیزمینی ایفشا ائدن “آغا محمد شاه قاجار ” و “نادرشاه ” کیمی پیئس‌لرین تیفلیسده موفقیتیله اوینانماسی موختلیف شهرلرده فعالت گؤسترن آذربایجان تئاترینین اساس عینی بیر مفکوره‌وی ایستیقامتده اینکشاف ائتدیینی گؤستریر.
تیفلیس صحنه سینده حسین عربینیسکی‌نین بؤیوک نفوذ قازانماسیدا بو جهتدن چوخ سجیویدی. اینقلابدان اولکی آذربایجان تئاترینین ان گؤرکملی سیماسی اولان ح عربینیسکی آذربایجان تئاترینین قاباقجیل مئییللرینی تمثیل ائتمکله برابر، بؤیوک تاثیر و تلقین قووه‌سینه مالیکدی. عربینیسکی‌نین تیفلیسده گؤرونمه‌میش موفقیتله کئچن گاستروللاری تیفلیس آذربایجان تئاتری حیاتیندا موعین جانلانمایا سبب اولور. اونون اینکشافینی سورعتلندیریر. بیر چوخ باجاریقلی گنجلرین تئاترا گلمه‌سینه صحنه صنعتیله باغلانماسینا تاثیر گؤستریردی. مصطفی مردان‌اوون اؤز شخصی طالعینده عربینیسکی‌نین مهم رول اویناماسی هئچ ده تصادفی دئییلدی.
تیفلیس آذربایجان تئاترینا حصر اولونموش صحیفه‌لردن بیر چوخ تانینمیش آذربایجان آکتیورلارینین، مثلن کرمانشاهلی علوی رجب، م. صنعانی، ا. قوربان اوو و باشقالارینین اؤز فعالیتلرینی محض تیفلیسده باشلاییب، سونرادان باکییا گلدیکلرینی اؤیرنمکله برابر، آذربایجان تاماشاچی و اوخوجولارینا اؤز معلوم اولان و بلکه ده هئچ معلوم اولمایان بیر سیرا گؤرکملی آذربایجان آکتیورلارینین دا حیات و یارادیجیلیغینا دایر ماراقلی فاکتلارلا تانیش اولوروق. بو آکتیورلاردان خصوصیله مشهور کومیک میرزه خان قلی اووی و گؤرکملی صنعتکار میرزه علی عباس‌اوو قید ائتمک لازیمدیرکی ” خاطیره‌لرین ” بیر چوخ صحیفه‌لرینده اونلارین فعالیتیندن حؤرمت و محبتله بحث ائدیلیر. ۱۹۰۵ینجی ایلدن اعتبارن تیفلیسده آذربایجان تئاترینا باشچیلیق ائدن، بیر دراماتورق، رئژیسور و آکتیور اولاراق قیزغین فعالیت گؤسترن، حیدر بی، نجف بی، کاوه، المنصور و اوتللو کیمی موختلیف و مرکب روللارین پارلاق ایفاچیسی اولان، آذربایجان تئاترینین گؤرکملی نوماینده‌لری عربینیسکی، اؤزئییر حاجی بیف، م. ا علی‌اوو، صدقی روح‌لله ایله یاخیندان امکداشلیق ائدن م. ا. عباس اوو آذربایجان تئاتر تاریخینده ان شؤهرتلی سیمالاردان بیریدیر. لاکین تاسوف کی، بو گؤزل صنعتکار حاققیندا بیزیم چوخ آز معلوماتیمیز واردیر و مصطفی مردان‌اوون ” خاطیره‌لری ” گئنیش اوخوجو کوتله‌سینی ایلک دفعه اولاراق م. ا. عباس اوون حیات و یارادیجیلیغی ایله آز دا اولسا تانیش ائدیر.
مصطفی مردان‌اوون ” خاطیره‌لریندن ” ایستر تیفلیس و ایسترسه ده باکی تئاتر تروپالارینین ائرمنیستاندا، ایراندا و تورکیه ده گاستروللاری حاققیندا گئنیش معلومات وئریلیر. بو گاستروللارا حصر اولونموش صحیفه‌لر بیر چوخ ماراقلی احوالاتلارلا زنگین‌دیر. استانبول گاستروللاری حاققیندا وئریلن معلومات ایسه تئاترشوناسلیق علمیمیز ایچون تمامیله یئنی‌دیر. بو گاستروللارین بلاواسیطه ایشتراکچیسی اولان مصطفی مردان‌اوو استانبول تاماشالاری حاققیندا اطرافلی دانیشیر. استانبولدا چیخان ” تاماشا ” ژورنالیندان آذربایجان تاماشالارینا حصر اولونموش مقاله‌لردن پارچالار گتیریر. بو پارچالاردان آیدین اولورکی، مرتجع دائره‌لرین مقاومتینه باخمایاراق، آذربایجان تئاترینین تاماشالاری گئنیش استانبول تاماشاچیلاری و قاباقچیل گوروشلو تئاتر متخصیص‌لری طرفیندن چوخ یاخشی قارشیلانمیش، اوینانان اثرلر وگؤرکملی آکتیورلار حاقیندا مثبت رای‌لر سؤیلنمیشدیر. استانبولدا ایکی تروپپانین پاریسه گاسترول دعوت ائدیلمه‌سی فاکتدا گؤستریر کی آذربایجان تاماشالاری بؤیوک رغبت قازانمیشدیر. ایرواندا “اؤلولر “ین، “کاوه ” و “نادرشاه “ین بیر چوخ چتینلیکلره و مانعه‌لره باخمایاراق موفقیتله گؤستریلمه‌سی، تبریزده قادینلار اوچون خصوصی تاماشا وئریلمه‌سی ده “خاطیره‌لرین ” ماراقلی صحیفه‌لریندندیر.
آذربایجان سووئت حاکمیتی قورولماسی عرفه‌سینده سووئتلشمه‌نین ایلک ایللرینده آذربایجان تئاترینین فعالیتینه دایر ” خاطیره‌لرده ” وئریلن معلوماتلارین اولدوقجا بؤیوک اهمیتی واردیر. چونکو تئاتر تاریخیمیزین بو دؤورونه عاید یازیلی منبع‌لرین وئردییی معلومات چوخ و ناتمامدیر. “همت “ین تشکیل ائتدییی تاماشالار، باکی مرکزی فعله کلوبونون فعالیتی ۱۹۲۰-۱۹۲۱ینجی ایللرده “تشویقات قاطاری “نین تاماشا و کونسرت‌لری حاققیندا مصطفی مردان‌اوون یازدیقلاری شبهه‌سیز “خاطیره‌لرین ” اهمیتینی خیلی آرتیریر. “خاطیره‌لر “ده نریمان نریمانوون “تشویقات قاطاری “نا بؤیوک قایغی گؤسترمه‌سیندن، آذربایجان کندینده تبلیغات و تشویقات اصوللاری حاققیندا آکتیورلارا گؤستریش مصلحت‌لریندن ده بحث ائدیرلرکی، بودا چوخ قیمتلیدیر. “خاطیره‌لر “ین یاخشی طرفلریندن بیریسی ده بودور کی، تئاتر حادثه‌لری تاریخی شرائط‌لر، اجتماعی موحیط‌له علاقه‌لی بیرشکیل ده ناغیل ائدیلیر. بو جهتدن آذربایجاندا و گورجوستاندا سووئت حاکمیتی قورولماسی عرفه‌سینده مصطفی مردان‌اوون هم اؤزونون همی ده آذربایجان تئاترینین فعالیتی،تاریخی شرائط فونوندا یاخشی ایشیقلاندیریلیر، تئاترین اجتماعی حیات دا رولو حاققیندا کنکرت بیر تصوور یارادیلیر.
م. مردان‌اوون “خاطره‌لر ” ی‌ده ایلک باخیشدا خیردا گؤرونسه ده تئاتر تاریخی ایچون اهمیتلی اولان بیر چوخ ماراقلی فاکتلاردان بحث ائدیلیر. مشدی جمیل امیراوون “سیف‌الملوک ” آدلی اوپئراسی، م. ع. عابباس اوون “ممدعلی شاه “، کرمانشاهلی‌نین “اوچ جریان ” آدلی پیئس‌لری، ا. حاقوئردیوفون۱۹۱۷و۱۹۱۸ینجی ایللرده تیفلیسده “موسلمان درام جمعیتی ” نه باشچیلیق ائتمه‌سی، عربینیسکی‌نین، فردیناند(مکر و محبت) رولونو اویناماق ایجون هوسلنمه‌سی، سولطان فیکرتین هاملئت رولو اوزرینده ایشلمه‌سی، صابرین تیفلیسده “اوتللو ” تاماشاسینا باخماسی و س فاکتلار تئاتر تاریخچی‌لرینین دیقتینی جلب ائتمه‌یه بیلمز.
م. مردان‌اوون “خاطیره‌لر”ی دئییلدیی کیمی، اؤز شخصی حیاتی و صحنه فعالیتیله ده یاخیندان باغلیدیر. آیدیندیر کی او اؤزونو تئاتر عالمیندن آییرمیر، اونون شخصی فعالیتی ده آذربایجان تئاتری تاریخینین عضوی بیر حیصه‌سیدیر. م. مردان‌اوو باشقا آکتیورلاردان داها چوخ، تیفلیس ایله باکی تئاترلاری آراسیندا علاقه‌لرین مؤحکملنمه‌سینه کؤمک ائتمیشدیر. م. مردان‌اوو بیر تئاتر خادیمی اولاراق همیشه بؤیوک تشکیلاتچیلیق فعالیتی گؤسترمیش، بیرچوخ تدبیرلرین گؤزل تشبثچو سو اولموشدیر. اودور کی اونون شخصی فعالیتی ده تئاتر تاریخی ایچون چوخ دیرلیدیر.
م. مردان‌اوون اوز “خاطیره‌لر”ینده باشقا خاطیره‌لره نیسبتا صنعتکارلیق مسئله‌لرینه داها چوخ دیققت وئرمه‌سی، شوبهه‌سیز تقدیره لاییقدیر. م. مردان‌اوو ساوادلی و مدنی بیر آکتیور کیمی تانینمیشدیر. بونون تاثیری “خاطیره‌لر”ده ده گؤرونمکده‌دیر. او یئری گلدیکجه، گؤرکملی صحنه اوستالارینین: ح. عربینیسکی، م. ا علی اوو، صدقی روح‌الله، م. ا. عابباس اوو، آ. م شریفزاده، علوی رجب، رضا افقانلی،. مرضیه خانیم داوود اووا، رضا طهماسیب و باشقالارینین صنعتکارلیغی حاققیندا صؤحبت آچیر. ایستانیسلاوسکی، نمیروویچ، دانچئنکو، داویداوودان میثال‌لار گتیرره‌ک آکتیور یاراداجیلیغینا، صحنه رئالیزمینه دایر فایدالی فیکیرلر یارادیر. بو جهتدن آکتیورون “فرانسیز کومئدیاسی” تئاترینا دایر مشاهده و ملاحظه‌لری ده چوخ ماراقلیدیر. اونون مولیرین پیئسلرینده “دون ژووان “، ” ژورژ داندن “، “باغا قینینی به‌ینمز ” و س. اوینادیغی روللاری دوزگون باشا دوشمک ایچون بو موشاهیده و ملاحیظه‌لرین تاثیرینی نظره آلماماق اولماز.
م.مردان‌اوون صنعتکارلیق مسئله‌لری اطرافینداکی فیکیرلری، اونون اؤز شخصی یارادیجیلیق پرینسئب‌لری و آیری –آیری رول‌لارینا وئردییی تحلیل‌لرله “مفتیش”ده خلئستاکوو، ” ۱۹۰۵ینجی ایلده” تاماشاسیندا امام وئردی، “محبت‌ده ” ایسکندر، “سولغون چیچکلرده” عبدول و س خیلی تماملانیر و معین بیر شکیل آلیر.
م. مردان‌اوو رئالیست بیر صنعتکار اولماق اعتباریله حیاتی‌لیق، طبیعی‌لیک و ساده‌لیک طرفداری‌دیر. “آمپلئیا ” محدودیتی علیهینه چیخسادا او هر بیر اوبراز عالمی اولدوغونو، رولون بؤیوکلوک و کیچیکلییندن دئییل، کاراکتئریندن آسیلی اولاراق، موعین سبکه مئیل ائتمه‌سینی تصدیق ائدیر. بئله اولمایاندا آکتیور چوخ زامان موفقیتسیزلییه اوغراییر کی میثال اولاراق، اؤزونون آلتون بی “اود گلینی”نده رولونو گؤستریر.
م. مردان‌اوو هر بیر آکتیورون فردی یارادیجیلیق خصوصیتلری اولدوغو کیمی فردی ایش اصولو اولدوغونو و بو باره ده هر جور “ترافارئت” و “اتالون”ا قارشی چیخماق ضروریتینی خصوصی قئید ائتمکده تمامیله حاقلیدیر. او، یاخشی باشا دوشور کی، رئالیزم مئتودو اونا گورا ثمره‌لی بیر یارادیجیلیق مئتودورکی حیات حقیقتینه، رئال وارلیغین توکنمز زنگین‌لیکلرینه موافیق اولاراق فردی خصوصیتلره، اسلوب، فورما و بدیعی واسیطه‌لر موختلیف‌لیینه گئنیش مئیدان وئریر. مقصد بیر هدف بیر– نئچه یوللار و موختلیف واسیطه‌لر رنگارنگدیر. بونا گورا دا هر بیر آکتیور حیاتی دریندن اویره‌نرک، قاباقجیل دونیا گؤروشویله سیلاحلاناراق، اؤز استعداینین فردی خصوصیتلرینی اینکشاف ائتدیرمه‌یه چالیشمالی و اؤز رول‌لارینا بو نقطه نظردن یاناشمالیدیر. محض بئله اولدوغو حالدا رولون بؤیوکلویی و یا کیچیکلییی اهمیت‌سیز گؤرونر. بو پرنسیب‌لره صادق قالدیغی ایچوندیرکی ۱۹۰۹ینجی ایلده ” خور-خور” وودئویلینده سیف‌الله رولوندا ایلک دفه صحنه فعالیتینه باشلایان م. مردان‌اوو اؤزونده م. ف. آخوندواوو.، ج. ممد قولیزاده.، ج. جاببارلی، حسین جاوید، صمد وورغون، مولیر، شیللر، شکسپیر،گوگول و سایر دراماتورقلارین اثرلرینده گؤرکملی صحنه صورت‌لری یاراتماق قابلیتی تربیت ائده بیلمیشدیر.
مصطفی مردان‌اوون ” خاطیره‌لر”ی شوبهه‌سیز، تئاتر اجتماعیاتی و گئنیش اوخوجو کوتله‌لری طرفیندن ماراقلا قارشیلاناجاقدیر.
جعفر جعفراوو
******
خاطیره‌نین باشلاییشی
من ۱۸۹۴ینجی ایلده تیفلیس شهرینده آنادان اولموشام. ائویمیز “کور”ون ساحیلینده، تیفلیسین ان گؤزل صفالی یئرلریندن ساییلان شهر کناری باغین یاخینلیغینداکی “وورونتوسوو ” کوچه سینده ایدی. (ایندی واختانقورقوجالی کوچه‌سیدیر).
۱۹۰۵ینجی ایلده تیفلیسده گیمنازیایا داخیل اولدوم. ۱۹۰۹ینجی ایلده گیمنازیانین دوردونجو صینفینده اوخودوغوم زامان حیاتیمدا ان بؤیوک حادیثه‌لردن بیری باش وئردی.
تیفلیسده ” کازیونی ” تئاتر دا (ایندی کی ۳٫ پالئیاش ویلی) آدینا تبیلیس دولت اوپئرا و بالئت تئاتریندا ) ش. گونونون “فاووست” اوپئراسی تاماشایا قویولموشدو. فاووست رولوندا گورجوستان اوپئراسینین بانی‌لریندن بیری، گؤرکملی آرتئست ساراجاشویلی چیخیش ائدیردی. بیر نئچه مکتبلی یولداشیملا همین اوپئرایا قولاق آسماغا گئتمیشدیم. بوراسینی قید ائدیم کی،او زامان طلبه‌لر تئاترا یالنیز گیمنازیا دایرئکتورونون ایجازه‌سیله، هفته ده بیر دفه، شنبه گونلری گئده بیلردیلر. ایجازه آلماق ایسه چوخ چتین ایدی. اودور کی چوخ واخت تئاترا اؤز باشینا گئدیب گالیورکادا اوتورار، فاصیله‌لرده ایسه پولیسین و گیمانازیا نظارتچیلیرینین گؤزونه دیمه‌مک ایچون یئریمیزدن ترپنمزدیک.
بعضا فاصیله‌لرده گالیورکانین دهلیزینده گزرکن بیردن یولداشلاریمیزدان کیمی ایسه اشاره وئرردی : “گیزله‌نین حریف گلدی”. بیزده چیخیب هره بیر طرفده گیزلنردیک.
فاووست اوپئراسینین تاماشاسی، خصوصن قوجا دوکتورون دؤنوب جاوان اولماسی صحنه‌سی منه بؤیوک تاثیر باغیشلادی. او گوندن منیم بوتون استراحتیم پوزولدو، فیکریم ذیکریم تئاتر اولدو. هر گون مکتبه گئدنده ائوده منه پول وئرردیلرکی یئمه‌یه بیر شئی آلیم. من بو پولدان قناعت ائدیب تئاترا بلیط آلاردیم. یئریم همیشه گالیورکا اولاردی، بورا هم اوجوز، همده گؤزدن اوزاق ایدی. اونودا قئید ائتمک لازیمدیرکی، گالیورکادا اوتوران تاماشاچیلارین اکثریتی چوخ طلبکار تاماشاچی اولوب، مکتبلی‌لردن، طلبه‌لردن و اؤز معاش آلان ایداره قوللوقچیلاریندان عبارت ایدی. گالیورکا تاماشاچیسی آکتیورلاری چوخ سئویر، اونلاری صمیمی آلقیشلاییردی. آکتیورلار دا گالیورکا تاماشاچیسینی اونوتموردولار، پرده سالیندیقدان سونرا باش ایمه‌یه چیخدیقدا گؤزلرینی اونلاردان چکمیردیلر.
گالیورکا تاماشاچیسی چوخ طلبکار اولدوغو کیمی بو و یا دیگر آرتئستین اویونونا داها دوزگون قیمت وئره بیلیردی. فاصیله‌لرده تاماشا باره ده آکتیورلارین اویونو باره ده اوردا بوردا قیزغین موباحثه‌لر گئدیردی، بیر چوخ گیمنازیستلر کیمی من ده بؤیوک ماراقلا بو صؤحبتلره قولاق آسیردیم.
من آکتیورلاری حیطده ده گورمک ایسته ییردیم. اودورکی،تاماشادان سونرا ساعاتلارلا تئاترین قاپیسینی کسیب اونلاری گؤزله‌ییردیم. بعضن تصادوفن اونلارلا سالاملاشیب بیر نئچه کلمه دانیشاردیم، بونا گورادا اؤزومو دونیادا ان خوشبخت آدام حساب ائدردیم.
بیر دفه ایشیم دوز گتیرمه‌دی: گیمنازیانین اینیسپئکتیورو منی تئاتردا گؤروب، آغلادا آغلادا اوپئرادان قوودو. لاکن مسئله بونونلا بیتمه‌دی. ایجازه‌سیز تئاترا گئتدییم ایچون ائرته‌سی سحری منی دؤرد ساعات “کارسرده” (قارانلیق زیرزمیده) ساخلادیلار.
آنجاق نه اینسپئکتورون هده‌لری (تهدیدلری) نه ده “کارسئرده” کئچیردییم آغیر ساعاتلار منی تئاتردان اوزاقلاشدیرا بیلمه‌دی. محض “کارسئرده” اوتورارکن، موطلق آکتیور اولاجاغیمی سؤز وئردیم.
تئاتر تاماشالاریندان علاوه هر ایل محرم آییندا ایجرا اولونان شبیه مراسیم‌لریده منی چوخ ماراقلاندیراردی. بوش واختلاریمدا شبیه چیخارانلارین حتی مشق‌لرینه ده گئدردیم. شبیه منظوم شکیلده یازیلان و بیر نئچه احوالات احاطه ائدن بیر پرده‌لی دیالوقلار اساسیندا قورولموش دینی تاماشا ایدی. بو تاماشالار محرم آییندا ۱۰ینجی گونو مئیدانلاردا، قبریستانلیقدا و مسجیدلرین حیه‌طینده گؤستریلیردی. اساسن ایلده بیر دفه نوماییش ائتدیریلن شبیه تاماشاسی ائله قورولموشدوکی امامین طرفدارلاری موصیبته دوشموش فلکزده کیمی، یزیدین طرفدارلاری ایسه دهشتلی سؤزلر سؤیله‌ین ییرتیجیلار کیمی گؤستریلیردی. امامیله یزیدین آراسیندا ووروشما گئدیردی. تاماشاچیلار امام طرفدارلارینین سؤزلرینه هؤنکور هؤنکور آغلاییر، یزیدین طرفدارلارینین سؤزلرینه لعنت‌لر یاغدیریرلار.
شبیه گردان (تاماشانین رئژیسورو) همیشه تاماشادا ایشتراک ائدنلر آراسیندااولوب، کیمین نئجه حرکت ائتمه‌سینی گؤستریردی. “آرتئست‌لردن ” بعضی‌لری اؤز روللارینی ازبر بیلیردی، بعضی‌لری ایسه سؤزلری دفتر اوزوندن اوخویوردو. قادین روللارینی ایفا ائده‌ن کیشی‌لر قادین پالتاری گئیینمیردیلر، ساده‌جه اولاراق چیینلرینه عبا یا دا چادیرا سالیردیلار کی، بونلارین آلتیندان دا اونلارین شالوارو چکمه‌لری گؤرونوردی. امام و یزید روللارینی ایفا ائدن شخص‌لر ایسه گؤزل گئیینیر و تمام – کمال گیریم ائدیردیلر. بو شبیه تاماشالارینا خواننده و آرتئست‌لرده جلب اولونوردو. تیفلیسده یزیدین رولونو آرتئست م. ت. علسگراوو چوخ گؤزل اویناییردی.
بیر دفه بئله بیر احوالات اولدو. امام حسین ۱۵ یاشلی قیزی فاطمه‌نین رولونو میرزه خان قلی اوو(تیفلیسده آذربایجان تئاترینین مشهور کمیک آرتئستی) ایفا ائدیردی. شبیه تاماشاسینین سونوندا امام حسینین خیمه‌گاهینا اود وورولمالی، امامین عائله سی ایسه آه – فغان ائده‌رک خیمه‌گاهدا قاچمالیدی. بو واخت م. خ. قلی اووین چینینه سالدیغی عبا تصادوفن اود توتوب آلیشدی. میرزه‌خان یانان عبانی جلد آتیب، چیغیرا-چیغیرا جماعت طرفینه قاچیر. جماعت امام حسینین قیزی فاطمه‌نین عوضینده بیغلی اوغلانی، داما داما شالوارگئیمیش میرزه خانی گؤردوکده قاه قاه چکیب گولدو.
البته بوتون یئنی تاماشالارا باخیردیم، حتی تئاتر تاریخینه عاید آیری آرتئستلرین اویونلاری حاققیندا روس دیلینده مقاله و کیتابلار اوخوماغا باشلامیشدیم. صحنه اثرلریندن ایلک دفه اوخودوغوم ح ب گوگولون “مفتیش” کومئدیاسی ایدی. خلئستاکوون مونولوگو منیم چوخ خوشوما گلدییی ایچون، ائوده تک قالاندا مونولوگو همیشه تکرار ائدردیم. البته او واختلار هئچ آغلیما گلمزدی کی، بیر زامان گلجک بو مونولوگو آذربایجان دولت درام تئاتریندا خلئستاکوو رولونو اوینارکن سؤیله‌جه‌یم.
آکتیور اولماق، صحنه ده چیخیش ائتمک فیکری بیر آن بئله اولسون باشیمدان چیخمیردی، عکسینه بو فیکر بؤیوک بیر آرزییا چئوریلیردی. هر دفه بیر آرتئسته راست گلنده ائله بیلیردیم کی دونیادا ان بؤیوک بیر آدامی گؤرورم. بعلی من آرتئست اولماق ایسته‌ییردیم.
اونودا دئملی‌یم کی، منیم آرتئست اولماق آرزیما عائله‌میزده ضد گئده‌ن یوخیدی. البته، بو منیم ایجون بؤیوک خوشباختلیقدی. آتام حاجی هاشیم و عمیم عبدالمحمد مردان‌اوو تاجر اولمالارینا باخمایاراق، اینجه صنعتی، خصوصیله تئاتری چوخ سئویر، اونا یاخیندان کؤمک ائدیردیلر. چوخ واخت بازارا دوشوب اؤزلری تئاتر تاماشالارینین بلیط‌لرینی ساتیردیلار.
همین ایللرده موسلمان آرتئستلرینه او قدر ده اینانماییب، تئاتر بیناسینی اونلارا چتینلیکله اجاره‌یه وئریردیلر. آتام و عمیم بو ایشده آرتئستلره هر جور مادی و معنوی یاردیم گؤستریردیلز. آتامین بزاز توکانی تیفلیسده یاشایان مترقی آذربایجانلی ضیالیلارینین بیر نوع ییغینجاق یئری اولاردی. اورادا مکتب، تئاتر و ادبیات حاققیندا قیزغین موباحیثه‌لر گئدیردی. بو موباحیثه‌لرده “موللا نصرالدین” ژورنالینین رئداکتوری، بؤیوک یازیچیمیز میرزه جلیل ممد قولیزاده، ژورنالین امکداشلاریندان میرزه علیقلی نجف اوو(غمگسار)، عمر فائیق، “شرق روس” قزئتینین رئداکتوری ممد آغاشاه تاختینیسکی، موعللیملردن علیمیرزه نریمان اوو دا ایشتراک ائدیردیلر. آتامین یانینا تیفلیس آرتئستلریندن م. ت علسگراوو، میرزه علی عابباس اوو، اشرف یوزباش اوو، میرزه خان قولی اوو. حققی، باکی آرتئستلریندن حسین عربینیسکی، صدقی روح‌لله، میزه اغا علیوو، حسینقلی سرابسکی تئزتئز گلردیلر. من درسدن چیخان کیمی بیر باشا آتامین توکانینا قاچاردیم. اورادا گئدن صؤحبتلره دیققتله قولاق آساردیم.
من نئجه اولور-اولسون آرتئست اولماق ایسته‌ییردیم. بیر دفه چوخ فیکیرلشندن سونرا صحنه‌یه چیخیب اؤزومو سیناماغی قرار آلدیم. ۱۹۰۹ ینجی ایل نوامبرین ۲۸ئینده بیرینجی دفعه اینیمه تئاتر پالتاری گئیدیم و بیرینجی دفعه “گیریم” ائتدیم.
ایلک تاماشامیز آذربایجان دیلینده ترجومه اولونموش ” خور-خور ” وودئویلی اولدو.
حیطده،قونشوموزون زیرزمی‌سینین قاپیسینا بؤیوک بیر آفیشا ووردوق. بلیط‌لرین قیمتی اوچ قپیک دن اون قپییه قدر ایدی. تاماشا گونو گلیب چاتدی، زیرزمی قارانلیق اولدوغو ایچون صحنه‌نی ایشیقلاندیرماق مسئله‌سی بیزی خیلی چتینلیگه سالدی. بیر قدر فیکیرلشدیکدن سونرا هر “آرتئست” ائویندن بیر لامپا گتیردی، صحنه‌میزی ایشیقلاندیردیق. سونرا دؤشک آغلاریندان پرده دوزه‌لتدیک. گیریم یئرینه کوموردن ایستیفاده ائتدیک.
ایکینجی زنگدن سونرا تاماشا سالونو آغزینا کیمی آداملا دولموشدو. آلتی مانات ۳۸ قپیکلیک بلیط ساتیلمیشدی، بلیط‌لرین یاریسینی من قونشولاریمیزا ساتمیشدیم، بو گلیردن دالاندارا ۴۰ قپیک، “سالون” کرایه‌سی وئریب، قالان پوللارا “تئاتریمیز ” ایچون لازیم شئیلر آلدیق. تاماشانی بیر هفته دن سونرا بیر داها تکرار ائتدیک. بو دفعه دؤرت مانات ۷۲ قپیکلیک بلیط ساتیلدی.
بو تاماشالاریمیزین فعال ایشتیراکچیلاریندان نادیر ایبراهیم اوو، ایبراهیم ایصفهانلینی (ایندی گورجوستان خالق آرتئستی) قئید ائتمک ایسته‌ییرم. منیم کیمی اونلارا دا آرتئست اولماق آرزوسویله یاشاییردیلار.
ایکینجی تاماشامیزدا گیریم ائتمک ایجون تیفلیسده‌کی آذربایجان تئاتریندان میرزه خان قولی اووی دعوت ائتدیک. او منی “خور-خور ” تاماشاسیندا سیف‌لله رولیندا گؤروب چوخ بیه‌ندی. صاباحیسی اویونوم باره ده آتاما و عمیمه خبر وئریب منی تعریفله‌دی. آتام صحنه ده اویناماغیما اعتراض ائله‌مه‌دی، آنجاق بیرینجی نؤوبه ده درسلریمه فیکیر وئرمه‌یی تاپشیردی.
ایلک موفقیتدن روحلاناراق من اؤز ایشیمی داوام ائتدیردیم. بیر گروپ طلبه یولداشلاریملا روس دیلینده بیر نئچه تاماشا وئردیک. منه پ کاراتیگینین “وییسموندیر” وودئویلینده باش رول – اوسیپ اوسیپوویچ رازگیلدیلییئو-ین رولو تاپشیریلدی. تاماشا موفقیتله کئچدی. یئرلی مطبوعات تعریف‌لدی، منیم رولومو خصوصی اولاراق قئید ائتدی.
البته تعریف‌لر منی سئویندیردی، قوت و باجاریغیما اولان اینامیمی آرتیردی. عینی زاماندا منه یئنی. یئنی موفقیتلره روحلاندیردی.
کوجوریداکی تاماشامیزا سورن خاچاتوروو رئژیسورلوق ائدیردی. او دا منیم کیمی بوتون وارلیغیلا صحنه‌یه آتیلمیشدی. سونرالار س، خاچاطوروو دا آرزوسونا چاتدی. موسکووادا، واختانگوو آدینا تئاتردا اولجه آرتئست سونرا ایسه رئژیسور اولدو.
همین ایلدن (۱۹۱۰ینجی ایلدن) تیفلیسده کی آذربایجان درام تئاترینین آرتئستلریله دوستلاشدیم و اونلارین وئردییی تاماشالاردا ایشتراک ائتمه‌یه باشلادیم. تیفلیسین گؤرکملی آرتئستلریندن بیری اولان میرزه علی عابباس اوو ۱۹۰۵ ینجی ایلدن تیفلیس موسلمان درام هیئت‌ینین فعال ایشتراکچیسی و تشکیلاتچیسی ایدی.
میرزه علی عابباس اوو شکسپیرین “اوتللو ” فاجیغه‌سینده اوتللونو، شمس‌الدین سمینین “کاوه آهنگر”(دمیرچی کاوه ) درامیندا کاوه‌نین، هنریش هاینه‌نین”المنصور” درامیندا المنصورو، میرزه فتعلی آخوندوون ” حاجی قارا ” کومئدیاسیندا حیدربیی، ا. حاقوئردیئوین “داغیلان تیفاق” فاجیعه‌سینده نجف بی اوپئراسینی یاراتماقلا برابر، اؤزونو استعدادلی بیر رئژیسورکیمی ده تانیتمیشدی. او تیفلیس صحنه‌سینده فعالیت باشلایان میر سیف الدین کرمانشاهلی‌یا، ایبراهیم اصفهانلی‌یا، نادیر ایبراهیم اووا، محسن صنعانی‌یه، احمد نخجوانلی‌یا، علسگرسیفی‌یه، علی بایرامووا، حیدر ایسماعیل اووا، علی بالا شاه صباحلی‌یا، اسد خلیل اووا و منه اولدوقجا فایدالی مصلحت‌لر وئرردی.
آذربایجان تئاتر صنعتینین اینکشاف ائتدیریلمه‌سینده کی بؤیوک خیدمتلرینی نظره آلاراق ۱۹۲۸ ینجی ایلده اونا گورجوستان س س ر نین آرتئستی آدی وئریلدی. میرزه علی عابباس اوو۱۹۴۲ینجی ایلده فعالیت ائتمیشدیر.
بیر دفه ایندیکی آ. س. گریبایدوف آدینا تیفلیس دولت روس درام تئاتریندا “اوتللو”نو تاماشایا قویموشدوق. او گئجه مشهور ساتیریک شاعریمیز م. ا. صابیر ده تئاترا گلمیشدی. اوتللو رولینی میرزه علی عابباس اوو، یاگو رولونو حبیب کوچرلینیسکی (کریم اوو)، دئزدئمونا رولونو ترلان خانیم برابانیوویچ اشرف یوزباش اوو، رودریقونو ایسه م. س کرمانشاهلی اویناییردی.
م. ا. صابیر خسته خانادان تزه‌جه چیخمیشدی. سالونداکیلاردان بیر چوخونون اؤزونو یاخشی آپارماماسی، آرتئستلره احترام گؤسترمه‌مسی شاعرین خسته قلبینی اینجیدیردی. گؤردوم کی صابیر چوخ عصبلشیر،آپاریب صحنه آرخاسیندا ایلشدیردیم. خسته اولماغینا باخمایاراق آخیرا کیمی قالیب تاماشا ائتدی. تاماشادان چوخ راضی قالدی. حتی آیری – آیری آکتیورلاری قوجاقلاییب اوپدی ده. اوتئللو رولو باره ده بؤیوک شاعر دئدی کی، اوتئللونو میرزه علی چوخ گؤزل اویناییر: اما بیر جهته داها آرتیق فیکیر وئرمه‌لیدیر. او دا شکسپیرین اوتئللو صورتینه مناسبت‌دیر. شکسپیر قارا عیرقه منسوب اولان اوتئللونو، اونو آغ ایرقه منسوب اولان آلچاق یاقوتدان یوکسک توتور. اوتئللنو رولونو اوینایان بیر آکتیور بو جهتدن فیکیر وئرمه‌لیدیر.
بؤیوک صابیر حاقلی‌ایدی. دوغروداندا شکسپیر بو اثریله آغ عیرقه منسوب اولان اینسانلارین قارالاردان اوستون اولماسی کیمی چوروک بیر فیکره گولور و بو فیکری قامچیلاییردی.
تاماشادان سونرا بیز شاعری جلیل محمد قلی زاده نین ائوینه آپاردیق (صابیر اونلاردا قالیردی). شاعرین خسته‌لییی گوندن گونه شیدتلندیینه گورا ۱۹۱۱ینجی ایل اییون آیینین آخیرلاریندا صابرین اؤز خواهیشیله اونو یئنه شاماخییا آپاردیلار.
بؤیوک شاعرین مادی وضعیتی چوخ آغیر ایدی. ائله بو زامان “موللانصرالدین” ژورنالینین ۱۴ینجی نومره‌سینده بئله بیر اعلان وئریلمیشدی:
اوخوجولاریمیزا
کئچن واختلاردا باکی دا و تیفلیسده چیخان موسلمان قازئتلریمیزده بعضی گؤزل اشعار چاپ اولوناردی. اوخوجولاریمیزین بیر حیصه‌سی اشعار صاحیبینی تانیاردی، اما چوخلاری دا تانیمازدی. لاکین میثیلسیز اولان شاعیریمیزین کلامی او قدر موزون و معنالی ایدی کی، اوخویان شخص ائلییه بیلمزدی کی، تحسین و تقدیر ائتمه‌سین. بس هانی او شاعریمیز؟ کمال یاس‌یله جاواب وئریریک کی همان شاعریمیز نئچه آی‌دیر کی، یورغون دؤشک ایچینده خسته‌دیر. مؤحترم اوخوجولاریمیزین نظرینه بو مطلبی یئتیرمک ایسته‌ییریک کی، عزیز ادیبیمیز خسته‌لیینله برابر نه اینکی معالیجه خرجینه، بلکه عادی یومیه مصاریفینه ده محتاج‌دیر. . . . بو سوزلری یازماقدان مقصدیمیز بو مطلبی اوخوجولاریمیزا و آشنالاریمیزا یئتیرمکدیر کی خسته بو حین ده شاماخی شهرینده‌دیر. اعانه گؤندرمک خواهیش ائدیر. قارداشلار “موللا نصرالدین” ایداره سینه مراجعت ائده بیلرلر. . . .
او زامان روسیه نین و اورتا آسیانین بیر چوخ یئرلرینده “موللا نصرالدین” ژورنالی رئداکسیاسینا اعانه گلیردی. بیز آکتیورلاردا بیر تاماشا وئریب توپلانان پولو صابرین معالیجه‌سی ایچون گؤندردیک.
ییرمینجی عصرین اوللرینده تئاتر صنعتی یئنی حیات اوغروندا موباریزه ده، آذربایجان قاباقچیل ضیالیلارینین الینده مؤحکم بیر سیلاح ایدی. تئاتر گئت گئده قاباقجیل فیکیرلر تریبوناسینا چئوریلیردی. او دؤورده تئاتر ازیلن، جهالت ایچینده ساخلانان خالقین گؤزونو آچیردی. خالقا اونون دوست دوشمنلرینی تانیتدیریردی. خالقین حسابینا یاشایان طوفیلی‌لری ایفشا ائدیردی. خالقا یئنی یئنی موباریزه یوللارینی گؤستریردی. البته او ایللرین تئاتری بوتون بونلاری آچیقدان. آچیقا ائده بیلمه‌دییی ایچون، چوخ چتین ده اولسا، دولایی یوللار آختاریب تاپیردی. گؤستریلن تاماشالار خالقین قاباقچیل ضیالیلارینین یاخیندان ایشتراکی و کؤمه‌ییله وئریلیردی. سؤز یوخ کی تیفلیسده اولان آذربایجان تئاترینین اینکشافینا باکی داکی تئاترین او زامانلار بؤیوک تأثیری اولموشدور.
تیفلیسده کی آذربایجان تئاتری گئتدیکجه بؤیومه‌یه، اؤز اطرافینا داها چوخ هوسکار آکتیور توپلاماغا، یئنی یئنی اثرلر تاماشایا قویماغا و خصوصن چوخلو تاماشاچی کوتله‌سی جلب ائتمه‌یه باشلامیشدی. تیفلیس آذربایجان تئاترینین ایلک خادیملری دونیا مدنیتیندن بیرینجی نوبه ده روس خالقنین مدنیتیندن ثمره‌لی صورتده ایستیفاده ائدیر. عینی زاماندا میرزه فتحعلی آخونداوون. ح ب وزیراوون. سونرالار ایسه أ حاقوئردیوون و ج محمدقلی زاده‌نین اثرلریله تربیه‌لنیردیلر.
بونونلا بئله آذربایجان تئاترینین قارا گونلری هله ده داوام ائدیردی. میللی تئاترین اینکشافینا دولت نه اینکی یاردیم ائتمیردی، بلکه ده جوربه جور یوللارلا مانعچیلیک تؤره‌دیردی. تئاتر بیناسی یوخ، تاماشا حاضیرلاماق ایچون یئر یوخ، پالتار یوخ، آرتئستلر چؤره‌ک پولو قازانماق ایچون باشقا یئرلرده ایشله‌ملی اولوردیلار؛ آخیر، جان اوزوجو ایشدن سونرا ایسه اونون ـ بونون ائوینده مشق ائدیب، تاماشا حاضیرلاییردیلار.
یئرلی بورژووازیا نوماینده‌لری بئی‌لر (بیگ‌لر)، خانلار، روحانی‌لر آذربایجان صحنه‌سینین آرتئستلرینه بیر اویونباز کیمی باخیردیلار، اونلاری آدام یئرینه قویموردیلار، آرتئستله قوهوم اولماغی اؤزلری ایچون تحقیر حساب ائدیردیلر.
تاماشا وئرمکدن اوتورو بینا آلماق ان چتین مسئله‌لردن بیری ایدی. تیفلیسده«آرتئستی چئسکواوبشئستوونون»(ایندیکی ش. روستاوئلی آدینا تبیلیس دولت دراما تئاتری) و «کازیونی تئاترین» بیناسی آذربایجانلی آرتئستلره بؤیوک چتینلیکله ایجاره‌یه وئریلیردی؛ بو آرتئست‌لرده پرده‌نی آچدیرماقدان اؤتری چوخ واخت اوزوک و یا ساعاتلارینی گیروو قویمالی اولوردیلار. بورادا حسین عربینیسکی‌نین «سحیرکار» اوزویویله میرزه علی عباس اوون قیزیل ساعاتینی خاطیرلاماماق اولماز.
حسین عربینیسکی‌نین اوزویی آنجاق ایکی اوچ آی بارماغیندا اولاردی، قالان واختلار ایسه تئاتر صاحیب‌لری و آنترئپرئنیورلارین بارماقلاریندا گزدیریلردی. میرزه علی عباس اوودان سوروشدوقدا کی: گئت کازیونی تئاترین مودیریندن سوروش، ساعاتیمیز شریکلی‌دیر. من اؤزوم ائویمیزدن دفعه‌لرله خالچا آپاریب ساتمیشام، تئاتر کرایه‌سی ایچون بئی وئرمیشم.
شوبهه‌سیز، بئله شراییطده آرتئستلرین وضعیتی اولدوقجا آغیرایدی. مشهور آرتئست حسین عربینیسکی چوخ واخت احتیاج ایچینده یاشایاردی، آنجاق اؤز آکتیورلوق ووقارینی ساخلاماق ایچون بیر کسه آغیز آچمازدی.
میرزه علی عباس اوو گوندوزلر قاپی ـ قاپی گزیب، تعمیر ائتمک ایچون ائولردن پالاز، خالچا ییغاردی. بیز چوخ واخت بو پالازلاردان مشق زامانی «ابولعلا»عصرینده سیاحین عباسی و یا اوتئللوون پلاشی کیمی ایستیفاده ائدردیک. آ ح اوسترووسکینین “مئشه” اثرینده کی هئسچاستلیوتسئو و سچاستلیوتسئو کیمی یوردسیز یاشایان، تئاتر بینالاری اولمایان ح عربینیسکی، صدقی روح‌الله ه. ق. سارابسکی، م. آ. کاظمووسکی، ا علی اوو. م. موراداوو. پ. دارابلی، ابولفتح ولی، م. م. کاظیووسکی، ا. قمرلیسکی، م. ا. عباس اوو. م. خ. قلی اوو. م. ت. علی عسگراوو. ا. یوزباش اوو. م. س. کرمانشاهلی، ن. حقی و باشقالاری چوخ واخت قافقاریانین آیری ـ آیری شهرلرینی گزیب اؤز صنعتلرینی نوماییش ائتدیرردیلر.
آذربایجان خالقینین قاباقجیل ضیالیلاری. ن. نریمان اوو. خ. ب. وزیراوو. اؤزئییرحاجی بی اوو. م. ماقومایئو. م. ماحمودبی اوو. بدل بئی. بدل بئیلی (بسته‌کار افراسیاب بدل بئیلی‌نین آتاسی ) و باشقالاری ایسه تئاتر صنعتینین اینکشاف ائتدیریلمه‌سینده هوسکار آرتئستلره هر واسیطه ایله کؤمک گؤستریردیلر. بوتون بو چتینلیکلره، احتیاج و تعقیب‌لره باخمایاراق آرتئستلر گئری چکیلمیردیلر، آذزبایجان تئاترینی اینکشاف ائتدیرمکله برابر، اؤز صنعتکارلیقلارینی دا آرتیریردیلار.
محض بئله گونلردن بیرینده من اصیل صحنه‌یه قدم قویدوم. آرتئست اولدوم.
۱۹۱۰ینجی ایلده تیفلیس موسلمان آرتئستلرینی اولدوقجا سئویندیرن بیر حادیثه باش وئردی. «موللا نصرالدین ژورنالینین رئداکتورو جلیل محمد قلی‌زاده‌نین و بیر دسته آذربایجانلی ضیالیسینین تشبثو و کؤمه‌ییله» تیفلیسده، شیطان‌بازلاردا، بوتانئیچئسکی کوچه‌ده «آیدیتورییا» آچیلدی؛ همین واختدان باشلایاراق تیفلیسده‌کی آذربایجانلی آرتئستلر اؤز بینالاریندا مشق ائدیب تاماشالار وئریردیلر.
بورادا منیم تروپاایله ایلک چیخیشیم، مولیئرین “زوران طبیب” کومئدیاسیندا نوکر والئریک رولوندا اولدو. او گون منه ائله گلیردی کی، یئر اوزونده مندن خوشبخت آدام یوخدور. سئویندیییمدن حتی آغلاماق ایسته‌ییردیم.
معلومدورکی، ایلک رول آکتیورین بوتون حیاتی بویو یادیندان چیخماز. آکتیورون ایلک رولو، اونون یارادیجیلیق طالعینی حل ائده‌ن شرط‌لردن بیریدیر.
بیرینجی رولو آلاندان سونرا بیر نئجه گون ایشتیهام تامام کسیلدی، بوغازیمدان سودا کئچمیردی. گؤروب – گؤتورمیش آکتیورلارا یاناشیب، اوینایاجاغیم رول حاققیندا اونلاردان مصلحت‌لر آلیردیم. بوتون بو گونلری اؤزومده دئییلدیم، سانکی باشقا بیر عالمده یاشاییردیم.
نهایت تاماشا گونو گلیب چاتدی. هر گون گؤردویوم تئاتر بیناسی ائله بیل ده‌ییشمیشدی، نه ایچونجه قورخوردوم صحنه نین یولونو گوج بلاه‌ایله تاپیب آرتئستلرین اوتاغینا گلدیم، گئیینمه‌یه باشلادیم. سؤزون دوغروسو، نه جور اوینادیغیم یادیمدا دئییلدی، آنجاق دئدیلرکی، یاخشی اوینامیشام.
“زوران طبیب” کومئدیاسیندا طبیبین یولونو میرزه خان قولی اوو اویناییردی. اونو دئمه‌لییم کی میرزه خان قولی‌اوون هئچ بیر تحصیلی اولماسادا، او اؤزونو نه اینکی استعدادلی آکتیور، همده باجاریقلی بیر رئژیسور کیمی گؤستره بیلمیشدی. تاماشانین قورولوشونودا او وئرمیشدی.
میرزه خان قولی‌اوون اویونو ساده و سون درجه ایناندیریجی ایدی. ائله بونا گورادا خالق اونو سئویردی. “حاجی قارا” کومئدیاسیندا کرمعلی‌نین، ” حاجی قنبر ” کومئدیاسیندا حاجی قنبرین، ” اللی یاشیندا جاوان ” اوپئرتاسیندا مورادخانین، مولیئرین ” ژورژداندن ” کومئدیاسیندا ژورژدان رولونو بؤیوک مهارتله ایفا ائدن میرزه خان قولی‌اوو قوجا قاری روللارینی دا چوخ یاخشی اویناییردی.
تیفلیس تئاترینین گؤرکملی نوماینده‌لریندن بیری اولان میرزه خان قولی اوو عؤمرونون سون گونلرینه‌دک صحنه‌دن آیریلمامیشدیر. منیم صحنه فعالیتیمده بو آرتئستین بؤیوک امه‌یی اولموشدور. او منه بیر نئچه تاماشادا رئژیسورلوق ائدیب، اولدوقجا فایدالی مصلحت‌لر وئرمیشدیر.
منیم ایکینجی رولوم حاجی قنبر اولموشدور؛ بو رولا منی تاماشایا رئژیسورلوق ائدن میرزه علی عابباس اوو حاضیرلامیشدیر. اوزه‌ریمه دوشن مسئولیتین بؤیوکلویونو حس ائتدییم ایچون من جیدی چالیشیردیم. م. ا. عابباس اوون مصلحتی‌یله رولومو ازبرله‌دیم، چونکو بو آکتیور ایچون نه اینکی لازیمدیر کی،ایندینین اؤزونده ده سوفلیورا احتیاج حس ائتمیرم. حتا بعضن سوفلیور اولاندا ندنسه چتینلیک چکیرم، بیلدیکلریمده آز قالا یادیمدان چیخیر. بعلی، من حاجی قنبر رولونو حاضیرلاییردیم، اؤزی‌ده بؤیوک سعی ایله.
تاماشا گونو گلیب چاتدی. بیز زوبالوو آدینا “خالق ائوینده” (ایندیکی آ. مارجاناشوویلی آدینا درام تئاتری) چیخیش ائدیردیک.
صحنه یه چیخاندا منی واهیمه باسدی. اؤزومو گوجله اله آلا بیلدیم. بیرینجی پرده قورتاردی. گؤردوم کی، تاماشاچیلار ال چالیرلار. بو منی روحلاندیردی، بیر قدر ساکیت اولدوم. سئوینجک آکتیور اوتاغینا طرف یوللاندیم. بیرده گؤردوم گیمنازیانین اینجپئکتورو قاپینین آغزیندا دایانیب. او، منی حاجی قنبرین پالتاریندا، گیریمده گوروب بئله دئدی:
صنیفده بیر کلمه دانیشا بیلمیرسن، دیلین توپوق وورور، بوردا بولبول کیمی اؤتورسن. آتانا دئه کی، صاباح گلیب سندلرینی آپارسین.
ائرته‌سی گونو منی آرتئستلیک ائتدییمه گورا گیمنازیادان قوودولار. بیر نئچه گون اؤزومه گله بیلمه‌دیم. آخی من اوخوماقُ، ساوادلی اولماق ایسته‌ییردیم: همده چوخ یاخشی باشا دوشوردوم کی آرتئست نه قدر ساوادلی اولسا صحنه ده چیخیشی دا بیر او قدر موفقیَتلی چیخار. منده ایسه اوخوماغا نه قدر بؤیوک هوس واریدی آنجاق صحنه‌نی سئویردیم. منه ائله گلیردی کی بالیق سودان قیراقدا یاشایا بیلمه‌دییی کیمی من ده صحنه‌دن کناردا قالا بیلمه‌رم. ایکی یولون آیریجیندا دورموشدوم. یا صحنه‌نی ترک ائدیب گیمنازیایا قاییتمالی، یادا صحنه ده قالمالی…. آردی وار
ایضاح: مصطفی هاشیم اوغلو مردانوون حیات و یاردادیجیلیغی باره‌ده وئریلن معلومات anl. az سایتیندان آلینمیشدیر.
۱٫ بعضی قایناقلاردا صنعتکارین دوغوم یئری ایران آذربایجانی‌نین مرند شهری قید اولوبدور.
کؤچورن: احمد عسگرپور
