عاشیق قشم؛ اولو آذربایجان عاشیقی
اکبرصالحی(قاداش)
“عاشیق علعسگر”دئییر:
عاشیق اولوب دییار- دییار گزه‌نین
ازل باشدا پور کمالی گرکدیر.
اوتوروب دورماقدا ادبین بیله
معریفت علمیندن دولو گرکدیر.
دده علعسگرین، باخیمی ایله، بیرینی عاشیق تانیماق ایسته‌ییریک‌سه، عاشیق قشم بوتون اولو عاشیق‌دیر. چونکی عاشیق، اؤنجه بیر باشا ائلین بؤیوک باشی‌دیر. اوبا- اوبا کند- کند دولانان‌دیر. حکیم، اؤیود وئرن، شعر قوشوب، ساز چالیب، اوخویان‌دیر. لیریک-حیماسی داستانلار سؤیله‌ین‌دیر. دؤیوش مئیدانلاریندا دؤیوشچولره اوره‌ک وئرن‌دیر. اوتوروب دورماغینی باجاران، سایین‌دیر. سایدیغمیز اؤزللیکلرده اولان عاشیقلاریمیز، تانیدیغیمیز دده قورقوددان باشلایاراق، یونس امره و دده عاشیقلار: قوربانی، خسته قاسیم، والئه، توفارقانلی عابباس، علعسگر و بیر چوخ بونلار کیمی آدلارینی چکمه‌دیییمیز اوزانلارین سون بئشییی‌دیر عاشیق قشم. چونکو او، ایراندا فئودالیته گوجدن دوشن چاغدا دونیایا گلیر. مشروطه اینقیلابی، خیابانی‌نین قیامی، بیرینجی دونیا ساواشی و آردینجا قونشو اؤلکه‌لرده اوکتیابر اینقیلابینی باشدان آشیریر؛ هابئله ایکینجی دونیا ساواشینی گؤرور. قشمین اؤیوندویو و آرخالاندیغی قهرمانلارا دیقت ائده‌ک:
شئیخ سلیم، باقیرخان، حئیدر عموغلو
بابک، ستارخان هم باغبان ائل اوغلو
قاچاق نبی، هجر، نیگار، کور اوغلو
خییابانی کیمی بیر روحانیم وار.
قشم، دین سیمبوللاریندان عادی یاشام دا بیر چوخ یارارلانیرسا، آنجاق، شعرده آدلاری چکیلن قهرمان‌لار، چاغداش دئموکراسی اوغروندا جانلارینی قویان اینسانلار و یا خود اونلارین دؤیوش بایراقلارینا دؤنموش و قشمین ایلهام منبعی اولان، افسانه‌وی – تاریخی اینسانلیق و آذربایجان سیمبوللاری‌دیرلار.
اولو اوزانیمیز بیر یاندان، دده عاشیقلاریمیز ایله معنوی ایلگینی ساخلاییب، اونلاردان پای آپارا بیلیب‌دیر، باشقا یؤن(جهت)دن، جوشار بولاقدان سو قاینایان کیمی، دؤشوندن سؤز قایناییبدیر و اونلاری اوستادلیقلا چالدیغی قوپوزونون هاواسی ایله، گؤزل، کؤنوللر آچان و سئحیرلی سسی ایله بیرلشدیریب، اورکلری اوخشاییبدیر.
او، دؤیوش مئیدانیندا سازلی کوراوغلو کیمی، دؤنمزدیر. سئوگی گؤروشلرینده لاپ کرمین اؤزودور. عدالت‌دن دانیشاندا ایشچیلرین، کندلیلرین بایراقلارینی قالدیریر. دینی وظیفه‌لره چاتدیقدا بیلن و کؤنول وئرن‌دیر. آنجاق قشمی دینله‌ینلره بئله گلیر کی، قشمین هر زادی گؤنئی و آذربایجاندا‌دیر. آرتیق او، اؤز دؤورونون بالاسی و اؤزونده جمعلشن قشم‌دیر.
مدنی شاعیرم بوتون جهاندا،
آنام منی دوغوب آذربایجاندا،
قشمم ساکینم گونئییستاندا،
آیا، اولدوزلارا یول سالان منم.
باشقا یئرده دئییر:
قشم، یاتمیش بختین بیر گون اویانار
یوخسوللار مدنی حوقوقون قانار،
فرهنگین چیراغی کندلرده یانار …
دئمک قشم حیاتیندا خانلارین چاپاچاپین گؤرور. آرازین او تاییندا سووئت حاکیمییتینی سیناییر، کاپیتالیستم دن دوغولان میلیتاریسمی هابئله ایفراط درجه‌‌ده اولان ناسیونالیسمین بالاسی، نازیسمین شاهیدی اولور. قودوزجاسینا اینسانلارین بومباردومان اولماقلارینی و ائله جه‌‌ده زوراکیلیق قارشیسیندا گئدن موباریزه‌نی دویور و توپلوم آرا، بیره بیرلیک(برابرلیک) یاشام شکلینه سئوگی بسله‌ییر. صولحه سس وئریر. او، ایراندا گئدن اجتماعی – اقتصادی فورماسیونون دییشیلمه‌سینین دؤنگه‌سینده یاشاییر. ائله اونا گؤره‌‌ده عاشیق قشم، کلاسیک، اولو عاشیقلاریمیزین سون بئشییی‌دیر. ائله اونا گؤره‌‌ده اوندا، اوزان بابالاری ایله فرقلی ایستکلر و داورانیشلارلا توشلاشیریق. اؤرنک:
-…دیدرگین اولدولار خانلار ایراندا
-…ظفر سرودونو چالانلار بیزیک
عاشیق قشم حاقدا باشقا قونولار:
۱)عاشیق قشم اؤز چاغیندا زیروه‌‌ده دایانیر. آذربایجان دئمکرات فیرقه‌سی دؤوروندن حوسئین جاوان لا بیرگه، خالقین، اؤلکه‌نین ایکی سئوگیلی بولبولو کیمی سس سسه وئریرلر. آیری دوشدوکلری ایللرده‌‌ده گونئی بولبولونون جهجه‌سی یالقیز شئیدا بولبول کیمی کوندورون باغلارینا یاییلیر:
عاشیق حوسئین قویدو گئتدی،
اوره‌ییمی سویدو، گئتدی.
یوخسا مندن دویدو، گئتدی؟
گلمه‌دی جاوان، گلمه‌دی.
او قاشی کمان گلمه‌دی.
فیرقه دئوریلیب، آذربایجان قولدورلوق و جینایته معروض قالدیقدا، عاشیق حوسئین جوان مجبورییت قارشیسیندا، بالالارینی:
سه سنگ برادر پیر-ی حقیقت
وطن امانتی، ائل امانتی(حوسئین جوانین یوردونو، عاییله‌سینی ترک ائتدیکده آدلیم شعریندن بیر پارچا) – دئیه قارا داغدا اوچ قارداش داغینا تاپشیریب، ایران- شوروی سینیریندان(سرحدیندن) کئچدیسه، عاشیق قشم، یولداشی حوسئن جوانی سئوه- سئوه تنقید ائدیر:
گئجه- گوندوز حسرتینی چکدیییم
عاشیق جوان گئدر- گلمزه گئتدی …
…او ائله بیلیردی اوردا حالوا وار
قاچدی، گئتدی، اولدو بلایه دوچار…
گونئی بولبولو “گلدیم ها گلدیم” – دئیه، میشوو داغلارینا سیغینیر.
ائی اولو آتامین سیرداشی میشوو
ائی آغری داغینین قارداشی، میشوو،
بو “زامبور قشم” – ین یولداش، میشوو،
پونهان ساخلا منی، گلدیم ها گلدیم.
یئری گلمیشکن، آچیقلامالییام، عاشیق قشمین او آغیر شرایطده قورونماغینین اساس ندنی (سببی)گونئیلی‌لرین یوکسک کولتور- مدنییت‌لریندن آسیلی ایدی. دئمک، قشم میشووا و اونون اته‌یینده یاشایان اینسانلارا سیغینمیشدی. فیرقه دئوریلدیکده، آذربایجاندا ۲۵۰۰۰ نفر هلاک اولورلارسا، آنجاق گؤنئی اهالیسین آییق و اوزاق گؤرنلییی جینایتین قاباغینی آلماغی باجاردی. شاهیدلرین دئدییینه گؤره شبسترده یالنیز بیر نفر موهاجیر لات-لوت الی ایله قورشونلانمیشدی. دئمک گونئیلی‌لر باشقا یئرلره گؤره ، اؤز ایگید، قهرمانلارینی، شرفلی بالالارینی قورویا بیلمه‌یی‌‌ده باجارمیشدی.
۲)آذربایجان عاشیقلارینین بیر چوخو کوندور کندینی قشمین یاشادیغینا گؤره، اوجاق بیلیب، قشمین مکتبیندن درس آلماغا گلیرمیشلر. قوجامان عاشیق حسن اسکندری‌نین اؤز فخر ائتدییینه گؤره، دفعه‌لرله قشم دن درس آلماغا کوندوره گئدیبدیر. او، بوتون بویوکلویو ایله، ادبلی اؤیرنجی کیمی، قشمین قارشیسیندا باش ایه‌رک: “بیز گنجلر سیز اوستادین سنسینیزیک” – دئمیشدی.
– هابئله اورمونون قوجامان عاشیقی، عاشیق‌‌دهقانین باخیشیجا، قشم سازین بوتون هاوالارینی بیلر، سؤزده کامیل اوستاد‌دیر.(اینقیلابدان اؤنجه اورمو رادییوسو)
– واقتیله، عاشیق قشم ایله عاشیق شهنازی‌نین دئییشمه‌سی اورمودا، تبریز‌‌ده خالقین ماراغینی قازانمیشدیر. هابئله عاشیق قشم له عاشیق فرهادین دئییشمه‌سی داستانا چئوریلمیشدی.
– اولو زهتابی اونا اوچ دنه اوزون شعر حصر ائدیر. بغداد دان یازدیغی منظوم مکتوبدا، عاشیق قشمی، میشووون آلوولو سسی، گونئیین اودلو نفسی،شاها باش ایمه‌ین، دار گونده ائلینی تک قویمایان و … تمثیل ائدیر. اولو زهتابی قشمین وفاتی گونو یازدیغی شعرین بیر پارچاسیندا یازیر:
بزه‌دین تویونو هر زامان ائلین
آغیر گونونده‌‌ده سوسمادی دیلین
نه قده‌ر ایدیلر سینمادی بئلین
بو ائللر اونوتماز قشمین بیر آن
– هابئله بیر چوخ عاشیقلار، شاعیرلر اورک دؤیونتولرینی دویغوسال و منظوم شکیلده سؤیله‌ییبلر. او شاعیرلردن بیری‌‌ده، سئویملی شاعیر، مونتقید و آراشدیریجی دوستوم ” اوستاد ناصر داوران”دیر. او، ۱۳۶۲ – جی ایلده قشمین گؤروشونه گئتدییینده پای آپاردیغی شعرینین بیر بندینده بئله دئییر:
سؤنمه‌ییب چیراغی هله‌‌ده یانیر
هله‌‌ده ائلینه حؤرمت قازانیر
کیم دئییر قشمین دیلی اوسانیر
چوخداکی باغلی‌دیر قولو قشمین.
“اوستاد داوران”- ین دئدییینه گؤره، قشم آرا وئرمه‌دن سازی باغرینا آلیب و اونون شعرینه بیر گؤزل جاواب وئریبدیر. آنجاق او شعرده اولو قشمین مینلرجه کاغیذا کئچمه‌ین شعرلری کیمی اونودولوبدور.
۳)عاشیق قشمین بیر سیرا تانیانلارینین دئدییینه گؤره، اونون یازیب اوخوما ساوادی یوخموش. آنجاق عاشیق قشمین شعرلرینده یازی باجاریغینین ایددیعاسیندا اولان عاشیق قشم، بیزی شاشیریر(تعجوبلندیریر). اؤرنک اولاراق:
-قشم یازیر، یئریم گؤنئی سؤزلریم محک داشی
-اون یئددی یاشیمدان کیتاب یازاردیم.
-بو نامه نی گؤنده‌ررسن نازلی یارا ائی حکیم
-چوخ سؤزلری یازانمادیم قالدی اونلار پونهاندا
-الده قلم بو دفتری یازانام
-دفتره یازیرام عابباس، علمدار
-و …
وئردیییمیز اؤرنکلره گؤره، ان آزی اولو عاشیق قشم، اؤز شعرلرینین یازیلماسینا مئیل و چابا(جهد) گؤسترمیشدیر. اولو عاشیقیمیزین، بو بئیتینی گؤزدن کئچیرسک:
منیم کی، بیر ذره یوخدور ساوادیم
اگر چی یاییلمیش اؤلکه‌‌ده آدیم…
دئیه بیلریک: اولا بیلر یازماغی بیر تامارزی کیمی، عؤمور بویو اؤزو ایله داشیمیشدیر. اولا بیلسین‌‌ده، اوخوماغی باجارارمیش، یالنیز یازماقدا چتینلیک چکیرمیش و یازی – پوزو بیلن اوغلان قیزلارینی اؤز الی و قلمی حئساب ائدیرمیش.
یئری گلمیشکن بوتون قشم سئورلره و اونون بالالاریندان کی، قشمین سؤزلرینی لئنته ، دفتره یازیب و قالارغی ائدیبلر، قدیر بیلن‌لیک ائده‌ک؛ هابئله یازیلاری توپلاییب، باسدیرماق ایشلرینده چالیشیب و آغیر زحمتلره قاتلانانلار: ایسرافیل جعفری(رحمتلیک) و عاشیق مظاهیرجعفری عاشیق قشمین اوغلانلاری و سایین دوست و قلمداشلاریم اوستاد داور زمانخانی(دؤنمز)، اوستاد صمد چایلی، اوستاد آیدین تبریزلی و اوستاد حسین محمد خانی(گونئیلی) جنابلارینا اللرینیز آغریماسین دئیه‌ک.
قشم نئجه دوشونورموش؟
قشمین دیلینده گزن سؤزلر و سؤز بیرلشمه‌لری اونون، ایچ دورومونو آیدینجا اوزه چکیر. اؤرنک اولاراق: چتین گونون دوستو اولماغی آلقیشلاییر، اؤزگه فئلینه اویماماغی وورغولاییر، اؤزونو و دینله‌ینلرینی دوز ایلقارلی، شوجاعتلی، مرد ایگید اولماغا چاغیریر، تیکه دوستو، مجازی دوست(قوندارما دوست) اولماغی قیناییر، هابئله علم اؤیرنمه‌یه، حقیقته وارماغا، اینسانلیق اوجوندان درده دؤزمه‌یه، دؤزوم گؤسترمه‌یه بیر پئیغمبر کیمی دعوت ائدیر.
قشمین گوللو چیچکلی دویغولارینین، خوراسان سفرینده، نیشابور شهریندن کئچنده، بئله قوخوسو گلیر:
… کیتاب قولتوغوندا قیزلار گلیری
اوغلان قیز اوخویور معریفت تاپیر
… علم سیز آداملار اولار بی موراد
او، اؤزو محروم قالدیغی یازی- پوزونو اؤیرننلری گؤرنده، قیسقانمیر کی هئچ، قانادلانیب اوچور. او، گونئیلی، کوندورلو دورسه، دوغوم یئرینین وورغونودورسا، بوتون اینسانلارا و ایسانلیغا سئوگی بسله‌ییر. آنجاق یئرلی یئرینده آنا دیلینین قایغیسینا قالیر:
– هئچ وعده دئمه‌دیم بوغدایا گندوم
اؤز دیلیمین آرخاسیندا دایاندیم
– آنام منه لایلای دئییب،
ائلیم تورکدور منده تورکم.
سود وئریب منی بسله ییب،
دیلیم تورکدور، منده تورکم.
او، درس آلدیغی اوستادلاری کیمی هر هارادا دیکتاتور حاکیم قووه‌لره قارشی سؤزلرینی آیدین دئیه بیلمه‌ینده، عدالتسیزلیکله توشلاشاندا، سؤزلرینی باغلییا چولقاییب، بو کیمی عیبارتلرله خالقا چاتدیراردی:
– فلک ظولم ائیله‌دی نوجوانلارا(“نوجوان سوزجویو قشمده‌‌ده ” خسته قاسیم ” و “عاشیق والئه” کیمی ایگید آنلامینا گئدیر.)
– راست گلمیشم ناشی بزیرگانلارا
تؤکوب ماتاهیمی ساتا بیلمه‌دیم
هئچ وفا گؤرمه‌دیم من قیزیل باشدان( دؤولت آدامی دئمک‌دیر).
– ائله جه‌‌ده بو طنز شعرینده:
ییرتلسین کوتون، شالوارین
منیم کیمی لوت قالاسان
سؤزلریم خطرینه دیسه
قاپیدان قاوالا فلک!
سؤزسوز عاشیقلاریمیز و شاعیرلریمیز، ائله جه‌‌ده عادی اینسانلار فله‌یی چئشیتلی دوروملاردا تاپدالایارلار. بو دا بیر دوروم دور.
سون سؤز
بو سؤزلر قشم‌دن قالسین یادیگار
ائل ایچینده تمیز آدی گرکدیر.
– دئیه‌ن قشم، اوبالاردا، کندلرده، شهرلرده، تویلاری، دویونلری، شنلیک ییغینجاقلارینی، ساز، سؤز، داستان و داورانیشی ایله آپاران قشم، اینسانلارین دویغولارینا یاز یاغیشی چیله‌ین؛ ائله‌جه‌‌ده اونلارین یاشیل روحلارینی جیلالاندیران، خالقین گئرچک دانیشیق دیلی ایله دانیشان قشم، دده قورقوت کروانینین سازلی- سؤزلو یولچوسو قشم، بیر داها دوغولماییب و دوغولا بیلمزده.
قشم
دئسه‌لر بو یئرده یوخلایان کیمدیر ؟
سؤیله‌یین ائل ایچره عالی شان قشم!
سئودییی تورپاغین باشین اوجالدیب ،
اولدوزدور گؤیلرده سایریشان قشم!
بورادا سؤز دولو سینه یاتیب‌دیر.
اوچوبدور، چاتیبدیر گونه، یاتیب‌دیر.
سانمایین حیاتی سونا چاتیبدیر،
هله‌‌ده یاشاییر اولو، شان قشم!
ائلینه، یوردونا آغ گون دیله‌ین
شیرین قوشمالارلا سئوینج اله‌ین
یانان اورکلره یاغیش چیله‌ین
آنجاق اؤز ایچینده آلیشان قشم!
هئچواقت ساتیلمادی، پولا، مقاما
قناعت ائیله‌دی سوواقلی داما
گئجه‌دن سحره، صوبحدن آخشاما
قولونون گوجویله چالیشان قشم!
آی “قاداش” چالیش کی، اوزون آغ اولسون
سؤیکن ائللرینه، آرخان داغ اولسونسینه دفترینده بیر واراق اولسون،
آریسی چیچکده، بالی شان قشم
۲۷/۴/۹۳٫
