یئددینجی یوزایل آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ذیروه‌سی
محمدرضا باغبان کریمی
گونو – گوندن آذربایجان ادبیاتی‌نین اسکی قایناقلاری و یازیلان اثرلری دونیانین ادیبلری و آراشدیریجیلاری گؤزو قارشیندا جانلانیر. بو عصرده هم ادبیاتیمیز و هم دیلیمیز چیچکله‌نیب، گؤزل اثرلرین یارادیلماسینا شاهد اولوروق. بورادا تکجه لغت کیتابلاری‌نین یازیلماسینا اشاره ائده‌جه‌ییک. بیلدیگیمیز کیمی، بو یوزایلده اوچ ده‌یرلی لغت کیتابی آذربایجاندا یازیلیر. بونلار عبارتدیرلر:
۱) تحفه ی حسام – خویلو حسام الدین
۲) صحاح العجم – نخجوانلی هندوشاه
۳) ابن مهنا لغتی – تبریزده؟
گؤروندویو کیمی بو اثرلر بیزیم ایراندا یازیلیر و اوچ ایرانلی آذربایجانلی طرفیندن. بیرینجی اثر تورک و فارس دیلی‌نین قاریشیقلی سؤزلویودور و نظم ایله یازیلماقدادیر و شعریمیزین ده ذیروه‌یه چاتدیغینی گؤستریر. ایکینجی اثر فارسیجا – تورکجه لغت‌دیر و تورک دیللی آذربایجانلیلارا فارس دیلینی اؤیرتمه‌یه چالیشیر و اوچونجو اثر تورکجه – تورکجه بیر سؤزلوکدور. بونلارین بیر عصرده یازیلماسی، دیلیمیزین‌دیرچلمه‌سی و اساس یئر توتدوغوندان باشقا نه‌یه دلالت ائده بیلر؟ سؤز یوخدور کی تورک دیللی آذربایجانلیلار آنادیللرینی کامل صورتده منیمسه‌میش و فارس دیلینی ده اؤیرنمه‌یه مشتاقدیرلار. بونا گؤره لغت کیتابلاری بیر – بیری‌نین آردیجا یازیلیر. ایندی بو اوچ کیتابی قیسسا صورتده تانیالیم:
تحفه ی حسام[۱
بو ده‌یرلی اثرین یازاری، یئددینجی یوزایلین بؤیوک دیلچی، عالیم و شاعیری خویلو حسام الدین حسن ابن عبدالمؤمن‌دیر کی ۶۰۰ – ۶۱۰ قمری ایللری آراسیندا خوی شهرینده دونیایا گلمیشدیر. تحفه حسامین یازیلدیغی تاریخ ده ۶۴۰ – ۶۵۰ ایللری آراسیندا اولموشدور. حسام الدین، سلجوقلارین سارایی ایله‌سیخ باغلی اولاراق، اثرلرینی او سولاله‌نین سولطانلارینا تقدیم ائتمیش و نهایت ۶۸۶ اینجی ایلده دونیادان کؤچموشدور.
بو کیتاب بیر سؤزلوک اولاراق، نظم ایله ۳۰۲ بیتده، ۲۰ بؤلومده و ۲۰ وزنده یازیلمیشدیر. بو قده‌ر الوان بحرلرده یازیلماغی هم شاعیرین باجاریغینی گؤستریر، هم ده کیتابین الوانلیغی گؤز اؤنونده جانلاندیریر. حسام الدین اوچ دیله – عربجه، فارسجا و تورکجه‌یه تسلطی اولاراق، اوچ دیلده ده اثرلر یازمیشدیر. اونون اثرلریندن بیر نئچه‌سی بونلاردیر:
نصیب الفتیان و نسیب التبیان / نزهه الکیتاب و نحفه الاحباب / قواعد الرسائل و فوائد الفضایل / دیوان / ملتمسات / تحفه حسام
تحفه ی حسام کیتابی، بیر دیلچی یازارین دیل حاققیندا معلوماتی و شعر هنرینی بیرگه گؤسترمه ده‌دیر. بو اثرین یازی تاریخی ادبیاتیمیزین آچیقلاماسیندا بؤیوک بیر رول اوینایا بیلیر. حسام الدین بو اثری تورکجه یازمیش و تورک دیللی خالقینا فارسجانی اؤیرتمه‌یه چالیشیر. بورادا ۱۲۵۰ دن آرتیق تورکجه سؤزجویو و همین ساییدا فارسجا سؤزجویو قارشی – قارشیا قویوب و معنالاییر. بئله شعرله دیل اؤیرتمه اوصولو “نصاب” آدلاناراق، نمونه لرینی تاریخده چوخ گؤرموشوک؛ آنجاق تورکجه – فارسجا نصابلارین بلکه ده ایلک نمونه‌سی همین کیتابدیر.
تحفه ی حسام اثری تورکلره فارسیجانی اؤیرتمه تکلیفینی بوینونا آلمیشدیر؛ باشقا سؤزله، تورک دیلی، خالقین اساس دیلی اولموش و فارس دیلی ایکینجی دیل کیمی حؤرمت قازانمیش و اونو اؤیرنمه‌یه ماراق یارانمیشدیر. تحفه ی حسام دا دیل اؤیرتمه اوصولونو و مقصودونو شعر ایله یئرینه یئتیرمکده‌دیر. گاهدان ایلک سؤزجویو تورکجه سئچیب، فارسجا معناسینی وئریر و گاهدان دا ترسینه، فارسیجا سؤزجویو وئریب و تورکجه معناسینی آنلاتماغا چالیشیر. بو ایشی شعرده گؤرمک داها ادبیات ساحه‌سینده یازارین تسلط و باجاریغینی گؤسته ریر. بورادا گاهدان ساده بیر یول ایله، ساده کلمه لری و ساده معناسینی وئریر، گاهدان ترکیبی سؤزجوکلری اورتایا گتیریر، گاهدان دا اصطلاحلاری، دئییم لری و حتا آتالار سؤزلرینی میدانا گتیریر. باشقا معلومات اوچون اؤنجه کی مقاله‌یه رجوع ائده بیلرسینیز.[۲]
اؤرنک اولاراق بوردا بیر‌سیرا سؤزجوکلر چوخ ادبی و ائرکن سؤزجوکلردیر کی بوگون ده اؤز گؤزه للیگینی ساخلامیشدیر: اوس = خرد، عقل / اوسلو = خردمند – هوشمند / یئلکن = بادبان / بللی = هویدا / تانیق = گواهی / سرب = قورشون / تونج = روی / سایریلیق = خستگی / اؤیکن = شش، بؤیرک / چیق = ویژه / کنه ز = آسان / اوچماق = مینو / نفجه = راسو / کؤیون = بسوز / تؤره = آیین / فربه = سمیز/ نسنه = شئی / و ..
صحاح العجم
بو کیتابین یازاری هندوشاه بن سنجر بن عبدالله صاجب گرانی‌دیر کی فخرالدین لقبی ایله تانینیر و ایراندا ایلک دفعه “تجارب السلف” اثری ایله تانینمیشدیر. بو اثری ۷۲۴قمری ایلینده لرستان آتابیگی اولان نصرت الدین احمده تقدیم ائتمیشدیر. سونرا صحاح الفرس اثری ده چاپ اولموش و صحاح العجم اثری حاققیندا یانلیش معلوماتلار ایره لی سورولموشدور. آنجاق پروفسور غلامحسین بیگدلی اونون بو اثرینی تاپمیش و ایراندا یایماقلا بوتون یانلیش فکرلره ده سون قویموشدور. ایران ادیبلری او قده‌ر یانلیشلارلا اوز – اوزه اولموشلار کی اثری پراتیسلاویادا اولدوغونو دئیه رک – بیری پراتیسلاویانی لهستاندا و باشقاسی چکسولواکی دا بیلیرلر و اؤزلرینه زحمت وئرمیرلر کی بیر دفعه جغرافیا نقشه لرینه باخالار؟! بورادا یئری گلمیشکن بونو آرتیرماق ایستردیم کی ایران – روسیه ساواشلاریندا بیر چوخلو الیازمالاریمیز روس دولتی طرفیندن غارت اولموش و روسیه تورپاقلارینا آپاریلمیش و سونرالار باها بیر قیمته بیزیم اؤزوموزه ساتمیشلار. یانی روس عالیملری بو اثرلری باشدان تانیتدیراراق بیزی حیرتده قویماقلا اؤز قیمتلرینی آرتیرمیشلار. و بو اثرین ده الیازماسی بئله بیر احوالاتی داشییر. دکتر حسن زرینه زاد تبریزی بو اثری ۱۲۸۵قمری ده تانیتدیریر. بو اثرین بیرینجی بؤلومو اولان صحاح الفرس آدینی داشییر و تکجه ۲۳۰۰ لغتی داشییر. اونون ایکینجی بؤلومو ۶۰۰۰دن آرتیق لغتلری احتوا ائده رک، صحاح العجم آدینی گتیریر و همان یازارین ۱۶۰۰۰ لغتدن دانیشدیغینی واقعیته یاخینلاشدیریر. پرفسور بیگدلی بو الیازمانی‌نین ایکینجی بؤلومونو ۱۳۳۵جی ایلده قازان شهرینده تاپیر. بو کیتابی فتحعلی شاه زمانیندا گریبایدوف الینه دوشموش و سونرالار ایرانا سفیر سئچیلدیقدا باشقا بیر طمع ایله ایرانا گلیر. پروفسور بیگدلی بو الیازمادان بیر فتوصورت الده ائده رک، ایرانا دؤندوکده ۱۳۶۱جی ایلده ایران چاپا حاضیرلاییر. اصل الیازما ۳۳۷ صفحه ده اولارق فارسیجا – تورکوجه لغتلری احتوا ائدیر.
هندوشاه نخجوانی ۷جی یوزایلین بیرینجی یاریسیندا و ۸جی یوزایلنده بیرینجی یاریسیندا یاشاییب و نهایت ۷۳۰ قمری ده وفات ائدیبدیر[۳] و بو اثری احتمالا ۷جی عصرین سونلاریندا بیتیریبدیر. هندوشاه اؤز زمانی‌نین بیلگین لریندن اولاراق، دوزگون بیر تاریخچی، گوجلو یازار، شاعر و دیلماج اولموش و عصری‌نین تانینمیش عالیملریندن ساییلیرمیش. صحاح العجم اوچ بؤلومدن عبارتدیر:
بیرینجی بؤلمده ۴۰۰۰ سؤزجوک- اسملر و فعللری- فارسیجا گتیرمیش و اونلارین تورکجه معنالارینی یازمیشدیر. ایکینجی بؤلومده فارس دیلی‌نین گرامرینی آذربایجان تورکجه‌سینده یازمیش و فارسجا ایله تورکجه اؤرنکلر گتیرمیشدیر. اوچونجو بؤلومده فارس دیلی‌نین گرامرینی عربجه وئرمیشدیر. بو، هندوشاهین هر اوچ دیله دریندن واقف اولدوغونو دا گؤسترمه ده‌دیر. بونا تاکید ائتمک لازمدیر کی بو زمان تورک دیللی آذربایجانلیلار فارس دیلینی اؤیرنمه‌یه هوس تاپمیش و فارسینی دا اؤیرنمه‌یه رغبت نشان وئریرلر. اونا گؤره یازار بو کیتابی فارس دیلینه رغبت گؤسته رنلره هدیه ائده رک کیتابین آدینی دا “تحفه العشاق” قویور. بو کیتابین نثریندن بیر نمونه:
“بیل گیل کیم مصادر عربی نئجه کیم اصلدور اوندان صادر اولور. اسماء و افعال آنجیلایین مصادر فارسی اصلدور اوندان منشعب اولور . قالان اوزان و امثال و غیره. اول مصادر فارسی ایکی دورلودور. اما بیری متعدی دور. اول ایکی دن هر بیریسی یا مفرددور یا جمع دور. بو مجموعه دن هر بیریسی یا مثبت دور یا منفی دور. مصادر لازمین مثالی کی هم مفرد و هم مثبت دور دانستن و غیرها. مصادر منفی‌نین مثالی ندانستن و غیرها. مصادر لازمین کیم هم جمع هم مثبت اولا دانستنها، منفی اولانین مثالی ندانستنها، مصادر متعدی‌نین مثالی کیم هم مفرد هم مثبت اولا بخشائیدن ، منفی اولانین مثالی نبخشائیدن. مصادر متعدی‌نین مثالی کیم جمع و هم مثبت اولا بخشائیدنها، منفی اولانین مثالی نبخشائیدنها”.
بو کیتابی ایراندا پروفسور بیگدلی و سونرالار اسماعیل جعفرزاده دانشگاه شیرازدا نشر ائدیرلر.
ابن مهنا لغتی
ابن مهنّا لغتی یا اصل آدی اولان “حیله الانسان و حلاوت اللسان” ۷جی یوزایلین ده‌یرلی اثرلریندن اولاراق، جمال الدین ابن مهنّانین یازیسی‌دیر کی اونون ۵ الیازما نسخه‌سی اروپا کیتابخانالاریندا و بیر الیازماسی دا استانبولدا ساخلانیلیر. ایلک دفعه روس عالیمی ب. میلورانسکی ۱۹۰۰ ایلینده بئش نسخه نی الده ائده رک، “تورک دیلی حقینده عرب فیلولوگو” آدیلا نشر ائتدیریر. سونرا کیلیسلی رفعت ۱۳۴۰ – ۱۰۵ایل بوندان قاباق، استانبولون “همایون موزه‌سی” کیتابخاناسی الیازماسی اساسیندا نشر ائتدی. اؤنملی بودور کی بو زمان هله دیوان لغات التورک نشر اولمامیشدیر. آنجاق بو اثر تورکجه – تورکجه اولاراق، تورک دیلی‌نین بیر علمی دیل اولدوغونون دا اثباتی اوچون ده‌یرلی بیر سنددیر. جالب بوراسی‌دیر کی بوتون آراشدیریجیلار بو اوچ اثری – تحقه حسام، صحاح العجم و حیله الانسان و حلاوت اللسان اثرلرینی آذربایجان دیلینده بیلیرلر و آذربایجان تورکجه‌سی‌نین علمی دورومونو اینانیرلار. بورادان بیر نئچه سؤزجویون گتیرمه‌سی اونون درین بیر اثر اولدوغونا اثبات کیمی توخونماق اولار:
آجون = دونیا / بیر یازیسی دا آژون دور
آچقو = آچار، آنختار
آچماق = قاپالی اولما حالینی قالدیرماق، آچیق سؤیله ییب آنلاتماق / یایماق / آچیقماق
آچیق = قاپالی و اؤرتولو اولمایان
چاغیرماق = دعوات ائتمک و قاندیرماق
بو اوچ کیتاب بیر عصرده و اؤزو ده آذربایجاندا یازیلدیغی ، آذربایجان دیلی‌نین گوجلو و ادبی بیر دیلی اولدوغونا گوجلو بیر قایناق و سنددیر. شوبهه ائتمک اولماز کی بو زمان بوتون آذربایجانلیلار تورک دیللی اولموش و فارسیجانی دا سئویرمیشلر و اونو اؤیرنمک اوچون ده چالیشیرلار. بئله بیر دوروم قطران زمانیندان آذربایجاندا واریمیش و بو یوزایلده داها گوجلو صورتده اؤزونو گؤسته ریر و بئله – بئله کیتابلار یازیلیر. بونلارین یانیندا تورکجه یازیلان اثرلر ده بو یوزایلده داها چوخدور، حسن اوغلو ایلک تورکجه غزللر یازیر؛ خواجه احمد فقیه، خواجه علی خوارزمی و مصطفی ضریر یوسف و زلیخا اثرینی یازیرلار. یوسف مداح طرفیندن ۵ مثنوی اورتایا گلیر، همین یوزایلده خواجه دهانی غزللر دیوانی ترتیب ائدیر، گلشهری، عصار تبریزی و باشقا باشقا شاعرلر اؤز آنادیللرینده اثرلر یارادیب و شعر اوجاقلارینی آلیشقان ساهلاییرلار. بئله لیکله ادعا ائتمک اولار کی ۷جی عصر آذربایجان ادبیاتی تاریخینده بیر ذیروه‌دیر!
_____________________________________
[۱] تحفه ی حسام باره‌سینده یازدیغیمیز مقاله یاخشیجا یئرینه دوشوب و آلقیشلاندی. بو مقاله ایلک دؤنه نوید آذربایجاندا چاپ اولدو و سونرا نوید آذربایجاندان گؤتوروله رک بیر چوخ درگیلرده و‌سیته لرده یاییلدی.
[۲] نوید آذربایجان، نمره ۵۲۰، تاریخ ۲۵/۶/۱۳۹۲٫
[۳] دکتر هیئت سیری در لهجه های ترکی کیتابیندا سهو ائده رک، اونون وفاتینی ۷۹۰ قمری یازیر.
یک پاسخ
اللره ساغلیق، یازاردان بو گؤزل مقاله لر اوچون درین تشکورومو بیلدیریرم و ایشیق سیته سینه بئله یازیجیلاری توپلادیغی اوچون ده تشکورومو بیلدیریرم
درین – درین سایغی لار