عزیز محسنی‌نین ادبی – تدقیقی فعالیتینه قیسا بیر باخیش
حسن ایلدیریم
آریالار امپراطورلوغونون رؤیاسی ایله قورولان رضاخانین مستبد و شوونیست حکومتی، ایکینجی دونیا محاربه‌سی دؤورونده، فاشیست‌لرین شیکسته اوغراماسی عرفه‌سینده، ایران خلق‌لری‌نین دیره‌نیشی و قالخینماسی و ائشیکدن اسن روزگارلارین گوجلو تاثیری نتیجه‌سینده بیر گئجه‌ده داغیلدی. او رؤیالارین یوچا چیخماسی ایله، فیکیر بوخوولاری قیریلدی، قلم‌لر جانلاندی، آغیزلار آچیلدی، سینه‌لر جوشه گلدی و یئنی محتوالی مطبوعات، خلق روحونون، معنویاتی‌نین تـرجمانی اولان اینجه صنعت میدانا گلدی. قورقولار قورولدو، خلق حیاتیندا جانلانما باشلانــدی. اینجه صنعت، ادبیّات چیچکلنمه دؤورو باشلادی. بئلــه بیــرشرایط ده، گنج فیکیر صاحب‌لری قلم تجربــه‌لرینی، اجتماعی و فلسفی دوشونجه‌لرینی، مطبوعات ورقلرینــده سیناماغا باشلادیـلار. وطنپــرورلیک دویـغوسو، معنـوی تمیزلیک، خلق عشقی و قاباقجیل ائده‌ال‌لارلا یاشایان بو گنج‌لر، ادبیاتیمیزین دیرلی شخصیت‌لرینه چئوریلدیلر. اونلار، دیلچی‌لیک، فولکلور شناسلیق، ادبیات شناسلیق، ساحه‌سینده دیرلی ایش‌لر گؤردولر. شعر، حکایه، رومان، لغتچی‌لیگیمیزین، ائله‌جه‌ده ادبیاتیمیزین بیر چوخ ساحهسیندهکی بیر سیرا بوشلوق‌لاری دولدورماغا، چاتیشمازلیق‌لاری آرادان قالدیرماغا چالیشدیلار.
او دؤوروده ادبیّـاتا گلن و عؤمــور- گونونو خلقیمیزین سعادتی، معنــوی یـوکسلیشی، ادبیـاتیمیزیـن زنگینلشمه‌سی اوغروندا صرف ائدن گؤرکملی سیمالارین سیراسیندا، ادبیّاتیمیزین فخر ائتدیی اوستاد دکتر عزیز محسنی معلمین ده اؤزونه مخصوص یئری وار.
اوستاد، ادبی فعالیته ان گنج یاشلاریندان، مکتب ایللریندن باشلامیشدیر. اوخودوغو مکتبین ادبی- مدنی درنه‌یینده علمی،ادبی چیخیشلاری‌ایله ادبیات عالمینه قدم قویموشدور و ۲۰- ینجی ایللرین اوللریندن اعتبارن اؤز طالعینی ادبیاتیمیزین طالعی ایله باغلایاراق بو گون ادبی- اجتماعیاتیمیزین قوجامان آغ ساققالی کیمی بؤیوک حؤرمته مالیک‌دیر.
ساغدان سولا: تیمور پیرهاشمی – عزیز محسنی – گنجعلی صباحی – سلام‌الله جاوید- کریم مشروطه‌‌چی(سؤنمز)
-۲۰ ینجی ایللرین قاباقجیل ناشری، ایتی قلملی ژورنالیستی، آیدین فیکیرلی ترجمه‌چیسی، یورولماز آراشدیریجیسی، آلوولو اورکلی شاعری، بیلیکلی یازیچیسی کیمی، اثرلری‌ایله اوخوجولاری ماراقلاندیرمیش، ادبیاتیمیزی زنگینلندیرمیش و آدلیم بیر اجتماعی شخصیته چئویریلمیش و اثرلری کتاب فورماسیندا یاییلماغا باشلامیشدیر. “پیدایش انسان و نظرات داروین”، “پیدایش و ساختمان منظومه شمسی”، “موفقیت‌های علوم” کیمی او دؤنم ده اهمیتلی ساییلان علمی ترجمه‌لری؛ “سه داستان(از ادبیات ازبک، ترکمن و آذربایجان)”، “نظری به ادبیات کلاسیک جهان”، “سیستم انتخابات در کشورهای جهان” آدلی کتابلاری، ادبی اثرلری نشر اولدوقدا اوغورلا قارشیلانمیشدیر.
اوستادین مطبوعات صحیفه‌لرینده، کتاب و مجموعه‌لرده ۵۰۰ دن آرتیق، ادبیات، علم، فلسفه، مدنیت، ائسته‌تیکا، کتاب تانیما ساحه‌سینده مقاله، قید و مختلیف بیچیملی یازیلاری چاپ اولونموشدور.
گؤرکملی عالیم، یازیچی، تنقید‌چی، شاعر عزیز محسنی‌نین یارادیجیلیق عالمی چوخ زنگین، موضوع دایره‌سی چوخ گئنیش، مضمون‌لاری رنگارنگ و قلم چالدیغی ادبــی- بدیعی ژانرلار چوخ سایلی‌دیر. اونون ا یندیـه‌دک اوچ شعر مجموعه‌سی چاپ اولوب: “نمونه‌هایی از شعر معاصر آذربایجان” (آنادیلی شعریمیزین فارسجایا چئوریلمیش نمونــه‌لری‌دیر.) “دینله منی”، “نیسگیللریم”، آذربایجان دیــلینده شعرمجموعه‌لری‌دیر.
بو شعر مجموعه‌لرینین هــر ایکیسی‌ده ایکی اساس بؤلگویه مالیک‌دیر: بیرینجی بؤلوم‌لر شاعرین آنا دیلینده یازدیغی شعرلر، ایکینجی بؤلوم‌لر ایسه ایران و دونیا شاعرلریندن آنا دیلیمیزه ترجمه‌لردیر. ترجمه‌چی شاعر، آنا دیلیمیزین بوتون گؤزه‌للیک‌لرینی، اساس قایدا قانون‌لارینی تام صورتده ساخلایاراق گؤزه‌ل شعر نمونه‌لری یاراتمیشدیر. ترجمه‌لر ایسه اورژینال‌لاری ایله تام سسله‌شن، اونلارین بدیعی خصوصیتلرینی آنا دیلیمزده ایفاده ائدن دیرلی، بدیعی ترجمه‌لردیر. داها دوغروسو آذربایجان دیلینده یئنی‌دن یازیلمیش شعر نمونه‌لری‌دیر. منجه بو ترجمه‌لر گنج شعر ترجمه‌چی‌لرینه چوخ دیرلی اؤرنک ساییلا بیلر. اوستادین ترجمه‌لری سیراسیندا “یورد” آدلی حکایه‌لر مجموعه‌سی‌نین‌ده چوخ دیرلی یئری واردیر. بو توپلو: ایران، آمریکا، الجزایر و باشقا دونیا یازیچیلاریندان ترجمه‌لردیر .
شاعر- یازیچی‌نین “چای آخیر” و “ساوالان”، آدلاریندا ایکی حکایه‌لر مجموعه‌سی وار. بو حکایه‌لرین موضوعسو رئال حیاتدان آلینمیش تاثراتین حکایه فورماسیندا بدیعی افاده‌سی‌دیرکی شیرین،آخیجی واوره‌گه یاتان بیر دیل‌له یازیلمیش‌لار.
اوستادین، شفاهی خلق ادبیاتیندان توپلادیغی دئییم‌لر، آتالار سؤزو و ضرب‌المثل‌لر هله آز ایشیق اوزو گؤرسه‌ده، آنجاق پئشه‌کارلیق و علمی حاضیرلیق‌لا چاپا حاضیرلادیغی « دده قورقود» کتابی ایران دا دده‌قورقود‌شناسلیق ساحه‌سینده چاپ اولان ان دیرلی اثردیر. آراشدیریجی عالیم دده قورد دونیاسینی، و اثرین، تاریخی، علمی و بدیعی اهمیتینی اوزه چیخارماق اوچون آنار کیمی دده قورقودشناسلارین یوکسک آکادمیک سویه‌لی یازیسی‌لا برابر، داستانلارین اختصارلانمیش و ساده‌لشمیش متنینی، ایضاحلاری‌لا حاضیرلاییب، نشر ائتدیرمکله ادبیاتیمیز اوچون چوخ اهمیتلی بیرایش گؤرموشدور.
عزیز محسنی اؤز ایده‌یالار دونیاسی اولان متفکر قلم صاحبی‌دیر، خلقه، وطنه، انسانلیغا، آلوولو محبت، دوغما خلقین، آنا وطنین تاریخینه، طالعینه، گله‌جه‌گینه باغلی‌لیق، بیر سؤزله وطنداشلیق اونون ادبی فعالیتی‌نین ایده‌یا- مایاسینی تشکیل ائدیر. اونون بدیعی و علمی تنقیدی اثرلرینین آرخاسیندان، عالیمین پارلاق شخصیتی، ایده‌یال‌لاری، حقیقی وطنداشلیق سیماسی آیدین گورونور.
اوستاد محسنی‌نین یارادیجیلیق عالمینه دریندن نظر سالدیقدا، اونو دوغرو و دوزگون اینجه‌له‌دیکده بیر حقیقت بیزه آیدینلاشیر! عالیمین یارادیجیلیغینین اساس غایه‌سی، جانی، جوهری، خصوصی ایله ادبیاتشناسلیق ساحهسیندهکی فعالیتی‌نین باشلیجا خصوصیتی، ادبیاتیمیزین بوشلوقلارینی دولدورماق اونـون چاتیشماز جهتلـرینی آرادان قالدیــرماق اولموشدور. ناشرلییی‌ده، ادبی- اجتماعی فعالیتی‌ده، بو قایغی‌دان دوغموشدور. بو قایغی اونون یوکسک وطنداشلیقلا یوغرولموش شخصیتیندن، وجدان ایشیغی ایله آیدینلاشمیش ایده‌یال‌لاریندان دوغور.
بورادا بیر نئچه مسئله‌یه توخونماقلا، اوستادین سون کتابی حقینده اؤز ملاحیظه‌لریمی حؤرمتلی اوخوجولارلا پایلاشماق ایسته‌ییرم:
بیری بو مسئله کی، ادبیاتشناسلیق، ادبی فیکیر و تنقید هر بیر ادبیاتین، بدیعی مدنیتین، آیریلماز ترکیبی حصه‌سی‌دیر. بونلارسیز، هئچ بیر خلقین ادبیات تاریخینی، تفکر عالمینی، تصور ائتمک ممکن دئییل. چونکو ادبیات و اونون یارادیجیلیق ایده‌یالاری، اوبرازلار عالمی، محض ادبیاتشناسلیق علمی‌ایله آچیلا بیلیر. یالنیز ادبی- نظری تفسیرلرله قیمتلندیریله بیلر؛ فلسفی – اجتماعی معنالاندیرما واسطه‌سیله اؤز حیاتینا دوام ائتدیره بیلر و سونرا کی نسیللرین قاوراییشینیدا، معنوی حیاتیندا یئنی موجودلیق فورماسی منیمسه‌ییر. باشقا سؤزله دئسک، ادبیاتشناسلیغین، تنقیدین درکی، تصویری واسطه‌سی‌ایله ادبی اثرلر، ادبی جریانلار، ادبی آختاریش‌لار و تاپینتی‌لار، توکنمز یارادیجیلیق پروسه‌سی عالمینه داخل اولور، ادبی حرکت یارادیر.
ایکینجی مسئله بو کی، هر بیر خلقین ادبیات تاریخی، او خلقین ملی – بدیعی تفکرونون تاریخی‌دیر. بو تاریخ، خلق حیاتی، اونون دونیا گؤروشو ایله باغلی حیات‌دیر. اونون هر مرحله‌سی و بو مرحله‌لری تمثیل ائدن هر کلاسیکی، خلقین تاریخی کئچمیشینی، مدنیتینی اؤیرنمک، اونا نفوذ ائتمک، اونو درک ائتمک اوچون ان معتبر منبع، ان زنگین خزینه ساییلیر.
و داها بو کی، عصیردن- عصیره انکشاف و یوکسه‌لییش‌ده اولان آذربایجان ادبیاتی، زنگین تاریخه مالک‌دیر. بو زنگین بدیعی – ادبی ارثی بو گونلر اوخوجولارا آچیقلاماق، اونون بدیعی فیکیرلرینی، یارادیجیلیق سیرلرینی معاصر ادبی جریانلارا چاتدیرماق، ادبیاتشناس‌لاریمیزی و قاباقجیل یازیچیلاریمیزی دائما دوشوندورموشدور.
عزیز معلیم، بـؤیوک و گؤرکملی ادبیاتشناسلارین، تنقیدچی‌لرین، دوزگـون علمی گؤروش‌لری بـو نظرلـرینـه اساسلاناراق، اونــلارین مئتـودلارینــی اؤیـرنـمک و منیمسه‌مکلـه، ادبـی بیلیگینی زنـگیـن‌لشدیرمیشدیر. او، حمید آراسلی، محمد جعفر، میر جلال، محمد عارف و … کیمی عالیم‌لریــن علمی- تنقیــدی فیـکیرلرینـه اساسلاناراق، ادبیـاتا باخمیش‌دیــر و انسکلوپئدیـالار و ادبیات تاریخ‌لری، جونگ‌لر، منوگرافیالارا مراجعه ائدهرک، ادبیاتیمیزین گؤرکملی سیمالاری و بؤیوک دوهالاری‌نین حیات و یارادیجیلیق‌لاری حاقدا یازدیغی یازی‌لاریلا بو گونکو ایران آذربایجانی‌نین ادبی پروسه‌سینده کی بوشلوق‌لاری دولدورماق ایشینده دیرلی و اوغورلو آددیم‌لار آتمیشدیر. بو ساحه ده اونون « آذربایجان ادبیات تاریخیندن قیزیل یارپاقلار» کتابینی مثال گتیرمک اولار. او بو عنوانی داشییان اوچ کیتابیندا، دئمک اولار کی آنا دیللی ادبیاتیمیزین نسیمی‌دن توتموش ساهره قده‌ر بیر چوخ آدلیم و بؤیوک سؤز اوستالارینین حیات و یارادیجیلیغی حاقیندا دیرلی آراشدیرمالار آپارمیشدیر. بیر سیرا شاعرلر، اوجمله دن ، دخیل ، قمری ، عصری ، کیمی سؤز اوستالارینین اثرلری بارده دریندن دوشونموش، اونلاری آراشدیرمیش و چوخ دیرلی و اورژینال فیکیر و ملاحظه‌لرینی سؤیله میش و بو یوللا ادبیاتشناسلیق علمیمیزه یئنی تحفه‌لر باغیشلامیشدیر. ادبیات تاریخیمیزدن قیزیل یارپاقلارین(اوچونجوسو) داخیل اولماق اعتباری ایله، او، ادبیاتیمیزین گئنیش منظره‌سینه، ادبیات تاریخیمیزین مختلف دؤرلرینده یارانان رنگارنگ، زنگین و چوخ ساحه‌لی عالمینه نظر سالمیش، فلسفی، اجتماعی، سیاسی و محبت لیریکاسی فورمالارینا، ادبیات ژانرلارینا، بدیعی اوسلوبلارا، ادبی جریانلارا ،شعر، نثر، ساتیرا، دراماتورگییا و…توخونموش و اوخوجولارین معنوی دونیاسینی چوخ دیرلی و اورژینال معلومات و ملاحظه‌لرله زنگینلشدیرمیشدیر.
یوخاریدا سؤیله‌نن فیکیرلرین تصدیقینده اوخویاجاغینیز بو کتاب حاقدا فیکیرلریمی سیزینله بؤلوشمک ایستردیم:
- صائب تبریزی کلاسیک شرق شعری‌نین، مترقی و گوزه‌ل عنعنه‌لرینی دوام ائتدیرن گؤرکملی شاعردیر. او، فضولی شعری‌نین گؤزه‌ل عنعنه‌لرینی انکشاف ائتدیریب و یئنی بدیعی– ادبی مکتب(اصفهانی سبک) یاراتمیشدیر. صائبین ادبی ارثی هم مضمون، هم ده فورماجا چوخ زنگین و رنگارنگ دیر. او، غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، تک بیت ، بیر سؤزله شعرین مختلف نوعلرینده یازسادا، آنجاق شاعرین صنعتکارلیق قابلیتی اونون غزل‌لرینده اؤز تجسمونو تاپا بیلمیشدیر. اوستاد محسنی صائب حاقدا یازدیغی مقاله‌ده، بویوک شاعرین، ییغجام و توتارلی بیوگرافیاسینی وئردیکدن سونرا، شاعرین یارادیجیلیق دونیاسینا نظر سالیر، اونون ادبیاتیمیزداکی یوکسک ادبی موقعیتیندن سؤز آچیر و اوخوجودا صائب تبریزی یارا دیجیلیغی باره‌ده تام تصور یاراتماق اوچون اونون غزل‌لری و تک بیت‌لریندن نمونه‌لر گؤستریر. بوردا اوخوجو، صائبین فارسی غزل‌لری‌نین اورژینالی ایله برابر گؤرکملی صائب‌شناس خلق شاعری بالاش آذراوغلونون ترجمه‌لری ایله تانیش ائدیر. صائبین آنا دیللی غزللریندن سئچمه‌لری داها ماراقلی‌دیر. بـوردا سئچیلمیش اثـرلر: صائب تبریزی‌نین صنعت گلزاریندن نمونـه اولاراق اونـون بؤیوک غزل شاعری، سؤز اوستادی اولدوغونـو داها آیـدیـن و آچیق صورتـده گؤستره بیلیر. منجه، بو یازی، بو تایدا صائبین اثرلری، حیاتی، یارادیجیلیغی باره ده آنا دیلیمیزده یازیلان یازی‌لارین چوخ دیرلیسی‌دیر.
- ۱۸-ینجی عصر آذربایجان شعری‌نین گؤرکملی سیماسی، بؤیوک کلاسیکی واقف دیر. واقف یارادیجیلیغی ایله شعرمیز یئنی بیر مرحله‌یه قدیم قویموشدور. آذربایجان ادبیات تاریخینده یئنی بیر فصیل آچیلمیشدیر. واقف، ادبیاتا خلق روحونو، ملی شعرمیزین فورما چالارلارینی گتیردی، کلاسیک شعرمیزین کوهنلمیش، بایاغی‌میش عنعنه‌لرینی، اینجه حس‌لر، درین و نیکبین دویغولا، یوکسک ذوق، یئنی و رئالیست آب و هوا ایله عوض ائدهرک، خلق ذوقونا یاخینلاشدیردی. خلقین بدیعی ائسته‌تیک دویومولاریلا اویغونلا شدیردی. واقفین یارادیجیلیغی‌ایله شعرمیز، بدیعی- ائسته‌تیک قورولوش، مندرجه و مضمونو اعتباری ایله کمالا دوغرو بیر پیلله‌ده یوکسله‌رک، واقف ادبی مکتبی آدیله ادبیات تاریخیمیزده سجیه‌لندی و شعرتاریخیمیزده فضولی مرحله‌سیندن سونرا، واقف مرحله‌سی یاراندی. اوستاد محسنی واقف حاقیندا یازیسیندا، شاعرین حیاتی، دؤورو و اجتماعی، سیاسی وظیفه‌لری باره‌سینده دقیق معلومات وئره‌رک، شاعرین علمیندن، بیلیگیندن، سؤز آچیر و دوغرو اولاراق یازیر کی: ملا پناه واقفین یاراتدیغی بو اثرلرین طراوتی، خلقی‌لیگی، مضمونو، گؤزه‌للیگی نتیجه‌سینده آذربایجان ادبیاتیندا قالیب و قالاجاقدیر- دییه‌رک شاعرین صنعت دونیاسیندان بحث ائدیر، واقفین اؤزونون صنعت موضوعسونا، بدیعی اوبرازا چئوریلمه‌سیندن صحبت آچیر. صمد ورغونون واقف درامینی، یوسف وزیر چمن‌زمینلی‌نین قان ایچینده رمانینین مثال گؤستریر. ان نهایت واقف شعرلریندن نمونه‌لر گتیره‌رک، بویوک شاعرین، اثرلری ایچه‌ریسیندن اؤز معنا دولغونلوغو، اجتماعی – فلسفی محتواسیله سئچیلن “گؤرمه‌دیم” ردیفلی مشهور مخمسینی تحلیل ائدهرک اثرین، فیکیر دونیاسی، دوشونجه عالمینی، فلسفی گوروشلرینی، اجتماعی حیاتا مناسبتینی ییغجام و توتارلی بیر شکیلده ایضاح ائدیر. اوخوجودا واقف یارادیجیلیغی حقینده دوغرو- دوزگون تصور اویادیر و نهایت بئله بیر نتیجه چیخاردیرکی: “واقف یارادیجیلیغی آذربایجان شعرینده هر بیر نظردن مهم مرحله‌لردن ساییلیر.”
- ۱۸- ینجی عصرین سونو و ۱۹- اونجو عصریــن اول‌لرینده یاشامیش آذربایجانین بــؤیــوک جغرافی‌شناسی، سیاحتچیسی حاج زین‌العابدین شیروانی عومورونون ۴۰ ایلینی سیاحت‌ده کئچیرمیش؛ آسیا، آفریقا اؤلکه‌لرینده ۶۰ مین کیلومتردن آرتیق یول گئتمیش‌دیر و گزدییی بؤلگه‌لرین، اؤلکه‌لرین طبیعتی، اجتماعی – اقتصادی وضعیتی. اورالاردا یاشایان خلق‌لرین، طایفالارین و اونلارین باشچی‌لاری، دین خادم‌لری، بیلیجی‌لری ایله گؤروشوب، صحبت ائتمیش، دینی گؤروش‌لری، عادت وعنعنه‌لری و ائتنوگرافیک خصوصیتلری بارده دیرلی معلومات وئرمیش‌دیر. اؤز دؤورونون گؤرکملی علم آدامی اولان حاج زین العابدین شیروانی‌نین شخصیتی، سیاحت‌لری و ایندییه قده‌ر اهمیتینی ایتیرمه‌میش کتابلاری، روسیه، انگلستان، فرانسه، هندوستان، چین، عرب، ایران، تورکیه، افعانستان و سایر اؤلکه‌لرین شرقشناس‌لارینی همیشه ماراقلاندیرمیش‌دیر. رضاقلی هدایت «روضه الفصحا» اثرینده یازیر: «سوزله شیروانی چوخ سیاحت ائتمیشدیر، حقیقتا او عاغیللی، گورکملی عالم اولموشدور، او گزدییی اؤلکه‌لرده گؤردوکلرینی ریاض‌السیاحه، حدایق السیاحه – بوستان السیاحه آدلی بؤیوک حجملی کتاب‌لار دا یازمیش‌دیر.” اوستاد محسنی بؤیوک عالیم و فیلسوف و سیاح حاج‌زین‌العابدین شیروانی مقاله‌سینده، سیاحین حیاتی، سیاحت‌لری حاقیندا دیرلی معلومات وئریر. اثرلرینی قیسا، آنجاق دولغون شکیلده اوخوجویا چاتدیریر، عالیمین اثرلرینین اؤیرنلمه‌سی، اونون حقینده یازانلاردان خصوصی ایله عباسقلی‌آقا باکیخان‌اوو دان آد چکیر. اثرلرینین گئنیش یاییلماسیندان، اؤیرنیلمه‌سیندن سؤز آچیر. بو مقاله‌ده عالیمین، علمی، بدیعی یارادیجیلیغیندان لازیمی صورتده صحبت گئدیر. بدیعی اثرلریندن، او جمله‌دن رباعی‌لریندن نمونه‌لر وئریلیر. آنجاق بو مقاله‌نین باشقا بیر یؤنونو و دیرینی قید ائتمک ایستردیــم. اوستاد محسنی‌نین، حاج‌زین‌العابدین شیروانی‌نین کتابلاریندان سئچیب، یازیسیندا نمونه وئردییی، آذربایجان‌لا باغلی، قیدلری و ملاحظه‌لری، شهر و یئرلر حاقیندا معلوماتی بو گونکو علممیز اوچون ده چوخ دیرلی‌دیر. بیر چوخ مباحثه‌لره، مناقشه و مسئله‌لره ایشیق ساچیب و اونلاری آیدینلاشدیرا بیلیر. اوستاد محسنی چوخ دوزگون اولاراق قید ائدیرکی: «حاج‌زین‌العابدین شیروانی اؤز اثرلرینـده، یاخین و اورتا شرقین، هندوستان، حبشه، اورتا آسیا جغرافیاسی، تاریخی، ائتنوگرافیاسی، اینجه صنعتی، مدنیّت آبیده‌لری، ادبیاتی و هابئله گؤرکملی شخصیتلر و ساده انسانلاری حاقیندا قیمتلی معلومات‌لار وئرمیش‌دیر.”
- آذربایجان مدنیتی‌نین گؤرکملی سیمالاریندان اولان، استعدادلی عالیم، فیلسوف، شاعر و آراشدیریجی عباسقلی‌آقا باکیخان اوو (قدسی) دیرلی علمی اثــرلـری ایــله یاخین شرق، او جملـه‌دن آذربایجـان علمینه چوخ مهم یئنی‌لیک‌لر گتیرمیش‌دیر. عینی حالدا بدیعی اثرلری ایله ادبیاتیمیزدا تنقیدی رئالیزمی یارادانلارین ایلکین‌لریندن اولموشدور. بو باخیمدان بؤیوک میرزه فتحعلی‌نین سلفی ساییلیر. او عینی حالدا معارفچی‌لیک جریانین اساس نماینده‌لریندن بیری‌دیر. عباسقلی آقا باکیخان اووون علمی ادبی فعالیتی‌نین دایره‌سی چوخ گئنیش و یارادیجیلیق عالمی چوخ زنگین‌دیر. او صرف و نحو، کیهان شناسلیق، اخلاق، فلسفه‌سی، تاریخ علم‌لری، ادبیات تاریخی، رمان، منظومه حکایه‌لر، تمثیل‌لر مؤلفی کیمی تانینیر. اوستاد محسنی بو مقاله‌سینده بؤیوک ادیب و عالمین یارادیجیلیغینین مختلف یؤنلرینه نظرسالیر، اثرلری حاقیندا دولغون و دیرلی معلومات وئریر، حیاتی‌نین اینجه‌لیک‌لرینی آچیقلاییر، اثرلرینین مضمون، محتواسی، دیری حاقیندا علمی ملاحظه‌لر سؤیله‌ییر. قدسی‌نین «عسکریه» اثرینی آذربایجان دیلینده ایلک رومان آدلاندیــریر و اونو، آذربایجانیــن یئنی نثری‌نین بانیسی کیمی قلمه وئریر؛ غزل، رباعی و باشقا اثرلرینین بدیعی فیکیر مندرجه‌سینی، اجتماعی، فلسفی گوروش‌لرینین ماهییتینی ایضاح ائدیر و مقاله‌نین سونوندا قدسی‌نین فاطما تارچالیر، تاتارنغمه‌سی آدلی لیریک شعرلرینی اونون لیریکاسیندان نمونه اولاراق درج ائدیر. بو شعرلر، بدیعی قورولوش، لیریک مضمون، ایفاده یئنی‌لیگی ایله چوخ ماراقلی و بوگونکو شعرمیزله سسلشن شعر نمونه‌لری‌دیرلر.
- فضولی، واقف ادبی مکتب‌لرینین بعضی عنعنه‌وی خصوصیتلرینی اؤز یارادیجیلیغیندا بیرلشدیرن، ۱۹- ینجی عصر آذربایجان شعری‌نین گؤرکملی سیمالاریندان اولان حاج مهدی شکوهی، غزل، قصیده، مرثیه، مدیحه و ساتیریک شعرلرینده یاشادیغی دؤورون اجتماعی – سیاسی، فضاسینی ایفاده ائتمه‌یه چالیشمیشدیر. اوستاد محسنی حاج مهدی شکوهی‌نین حیاتی، دونیا گؤروشو، ادبی- بدیعی ارثی بارده یازارکن بئله بیر نتیجه آلیر کی: شکوهی لافونتن، کریلوف، عبید زاکانی کیمی بؤیوک تمثیل و ساتیریک شعر اوستالارینین دوامچیسی کیمی‌دیر. اوستاد، بو مقاله‌ده شکوهی‌نین میمونیه آدلی منظوم حکایه‌سینی تحلیل ائدیر، قوشما، غزللریندن نمونه گؤستره‌رک، دیرلی شاعرین یارادیجیلیق دونیاسینا اؤتری نظر سالاراق، اونون یارادیجیلیغینین سجیه‌وی خصوصیتلری و مندرجه‌سی بارده فیکیر سؤیله‌ییر.
- اوستاد محسنی، بـــو کتابین مقاله‌لری‌نین بیرینی ده عصری آدلی شاعره حصر ائتمیشدیــر. عالیمین فیکیــرینجــه، عصری ۱۹- ینجی عصریـــن سونو و۲۰- ینجی عصریــن اول‌لرینــده یاشامیشدیــر. بــو یازی دا، عصری‌نین یارادیجیلیغینا نظر سالینیر، اونون پندنامه آدلی مثنوی‌سیندن پارچالاری مثال گتیریلیر، شاعرین شفاهی خلق ادبیاتیندان، خصوصی ایله خلق دئییم‌لریندن، آتالار سؤزلریندن یئرلی- یئرینده استفاده ائتمه‌سیندن سؤز آچیلیر و قوشما، غزل، تخمیس و تضمین‌لریندن اؤرنک‌لر وئریلیر. مقاله‌نین سونوندا مؤلیف ادبیات آراشدیریجیلارینا مراجعت ائدهرک، اونلاری، تانینمامیش آذربایجان شاعری عصری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی و باشقا اثرلرینین اوزه چیخاریلماسی یولوندا چالیشماغا چاغیریر.
- ۲۰- ینجی عصر ادبیاتیمیزین یئتیردیگی بؤیوک ادبی سیمالارین بیری و گؤرکملیسی شاعر، فیلسوف، دراماتورق حسین جاوید‌دیر. بؤیوک دراماتورق و شاعر.۲۰- ینجی عصرآذربایجان رومانتیزمینی اؤلمز اثرلری ا یله یوکسک‌لره قالدیرمیش‌دیر. بو کتابین سون مقاله‌سی، بؤیوک سؤز اوستاسی، متفکر و فیلسوف شاعر حسین جاویدین حیات و یارادیجی لیغینا حصر اولمونموشدور. اوستاد محسنی، حسین جاویدین آجیناجاقلی و مرکب حیاتی بارده اوخوجولارا دیرلی معلومات وئریر. اونون شعرلری و درام‌لاری بارده نظرینی سؤیله‌ییر. حسین جاویدی آذربایجان ادبیاتیندا منظوم درامین بانیسی و گؤرکملی سیماسی کیمی دیرلندیریر. اونون اثرلرینین مضمونو، موضوعسو بارده فیکیر سؤیله‌ییر. بو ییغجام و دولغون فیکیرلر، دراماتورقون«ابلیس» فاجعه‌سی‌نین تحلیلی ایله داهادا درینلشیر.عالیمین ابلیس فاجعه‌سی حاقیندا سؤیله‌دیگی فیکیرلر دوشوندورجو و قناعت‌بخش‌دیر. عزیز معلیم ابلیس فاجعه‌سیندن بو سطیرلری مثال گتیره‌رک اثرین بدیعی- فیکیرعالمینی داها آیدین صورتده یئکونلاشدیرا بیلمیشدیر:« حسین جاوید ین فلسفی، سیاسی، اجتماعی گؤروشلرینده شرقین، غربین، بیر چوخ منفور کیمسه‌لرینه، عدالتسیز محاربه‌لره قارشی عصیان ائدیر، ظلمه ، کؤله‌لیگه مظلوم بشره بو صبری تلقین ائدن موهومات، خرافات تبلیغاتچی‌لارینا قارشی بو عصیان چوخ کسگین و گوجلودور.” ابلیس نه دیر؟ جمله خیانت لره باعث/ ! یا هرکسه خائن اولان انسان نه‌دیر؟-ابلیس !. جاوید شناسلار حسین جاویدین ابلیس فاجعه‌سینی آلمانیانین بؤیوک شاعر و یازیچیسی گوته‌نین «فاوست» فاجعه سی ایله مقایسه ائدیرلر، البته کی بو ایکی اثرده بیر- بیرینه اوخشار جهتلرچوخدور. آنجاق ابلیس فاجعه‌سی هم حسین جاوید، هم ده آذربایجان دراماتورگیاسیندا اؤزونون دیرلی و گورکملی یئری اولان و اورژیناللیغی ایله سئچیلن شاه اثردیر.
هر بیر نسل، زمانه سیندن، یاشادیغی دؤوردن آسیلی اولاراق ملی ادبی ارثه مراجعت ائدیر، او، کیملیگینی، ملی وارلیغی ایله قوشالاشدیریر، ایندیسینی خلقی‌نین کئچیشینده آختاریر. معنالی کئچمیشی جانلاندیرماق، اؤز کیملیگینی آیدینلاشدیرماق دئمک‌دیر.
بیز ایسه، “آذربایجان ادبیات تاریخیندن قیزیل یارپاقلار”، کیتابلاریندا گؤستریلن نمونه‌لردن اؤیره‌نیریک کی آذربایجان ادبیاتی، مضمونو، ترنم و تبلیغ ائتدیگی ائده‌ال‌لاری جهتیندن، خلق حیاتی ایله باغلی اولان، اوندان الهام آلان. بیزیم ملی مدنیتیمیزین ان زنگین و پارلاق صحیفه‌سی‌دیــر. خلقیمیزین حیاتی‌نین، قاباقجیل ومترقی فیکیرلرینی یوکسک ائسته‌تیک ذوقونو، ایفاده ائده‌ن آذربایجان ادبیاتی، عینی زاماندا، اؤز بؤیوک و مترقی و هومانیست ائده ال لاری ایله عموم بشری مدنیت اوستالارینین سسینه سس وئرن، دائما آزادلیغا و سعادته دوغرو آپاران ایشیقلی یولا چاغیران ادبیات‌دیر و بیرده بو اثرلر ده دوکتور عزیز محسنی‌نین ادبی ملاحظه‌لری، تنقیدی گوروشلری، اثره یاناشما اوصول لاری ایله تانیش اولوروق. اؤیره‌نیریک کی، عزیز معلیم دونیانین آپاریجی ادبیات فلسفه‌سینه، ادبیات نظریه‌سینه سؤیکه‌نن ادبیاتشناس‌دیر. البته بودا چالیشقان عالیمین دونیا ادبیاتی‌لا یاخیندان و بیر باشا تانیشلیغی ایله باغلی‌دیر. او، فارس، روس ،اینگیلیس دیللرینده اوخویور، اونلاردان ترجمه‌لر ائدیر و بو دیللرین ادبی پروسسلری ایله یاخیندان تانیشلیغی، اونون ادبی–بدیعی گوروشلرینه ایشیق ساچیر، اونو معاصر ادبیاتشناسلیق علمی‌نین اوصول‌لارینی منیمسه‌مه‌سینه کؤمک ائدیــر. بورادا بیر داها آیدین اولور کی، عزیز معلیم ان اول معاصر شخصیت‌دیــر. معاصر دوشونجه‌لی انسان دیــر. معاصر علمی باخیشلارینی منیمسه‌میش، اونــون دگرلرینی یییه‌لنمیش عالیم‌دیــر. بونا گؤره دیـــر کی، معاصرلیک عزیز محسنی آراشدیرمالاری‌نین جانی و جوهری‌دیــر. بیز اونــون یازی‌لاریندا کئچمیش ادبی ارثیمیزی بو گونون گؤزو ایله اوخویور و فایدالانیریق.
یازیمیزین سونوندا قوجامان عالیم، ادبیاتشناس، شاعر و یازیچی، ادبی گنجلیگین قوجامان آغ ساققالی اوستاد دوکتور عزیز محسنی‌یه، عزیز معللیمه، سئویملی دوستوما جان ساغلیغی و یارادیجیلیقلا بزنمیش حیات آرزولاییرام.
تهران ۱۳۸۹
