ادبیات؛ توپلومون اورتاق دیلی، بؤلونمه ین توپراغی
آرش ساعی
آرتیق اون ایلدیر عصریمیز ۲۱ یاشینا آیاق قویوبدور. ایییرمینجی عصیر بؤیوک دئوریم لرین، ساواش لارین و بو قدر بؤیوکلوک لردن عمله گلن بؤیوک ادبیات لارین عصری سانیلیرسا، یئنی عصیر ثانیه لری سورعتیله چاشدیران «دهییشیکلیک»لرین عصیردیر. دوغال اولاراق، ایستر – ایسته مز بیز یاشایان توپلوم ایسه بو سورعتلی دهییشیکلیک لردن اوزاق قالماییب، اونلارین ائتگیسیندن، موطلق قورتولمایاجاق. هر عصیر ده دهییشیکلیکلر هم دانیلماز، هم ایسه قاچیلماز دیر. توپلومون دهییشیکلیکلری توپلومدا گرگینلیکلرله بیرگه اولاشیب ائریشهجک. آنجاق بو آرادا آلتئرناتیولرین نئجه آرایا چیخیب توپلومو هانکی دوشونجه یه ساری یؤنهلتمهیی ان اؤنملی قایغی کیمی دوشونولور. دهییشیکلیکلرین توپلوما آیاق قویدوغو آندان اوچ اساس قیشر آرایا گلیر:
۱- دهییشیکلیکلره قاتیلانلار
۲- گلنکلری(عنعنه‌لری) قورویانلار
۳- دهییشیکلیکلردن یان کئچنلر
اوچونجو قیشر قارین یاشاییشلریندن باشقا هئچ نهیی اؤنملی سانماییرلار. بو تیپ قیشرلر دونیا توپلوملارینین هامیسیندا، عمومیتجه، یاشام اولایلارینی هابئله قایغیلارینی مادی باخیمدان آراشدیرارلار، یا ایسه هئچ آراشدیرماییب یالنیز مادی یاشامی محور سانیب عؤمور سورهرلر. اونلارا گؤره اودوب – اوتوزماغین اؤلچوسو پولدور. پولون وارسا خوشبخت اولورسان.دئمک اونلاردا خوشبختلیک، حقیقتدن گؤز یومماغا سانکی بیر اؤرتوکدور. آنجاق بو قیشر توپلومدا معنوی قایغیلاری ائلهجه دغدغهلری اؤنمسیز سایماق اوچون بو یازیدا یئر آلماییرلار.
توپلومون معنوی قایغیلارینی چکنلر بیرینجی هابئله ایکینجی قیشرلردیرلر. بونلار آیدین گلجهیین دامارلاریندا توپلومون قانی اولان، باخیش – دوشونجهنی آخیملاندیریرلار. بو ایکی قیشردن هر هانسیسینین حاقلی یا ایسه حاقسیز اولدوغونا حکم ائتمک بو یازینین مقصدی دئییل. آنجاق «دهییشیکلیکلره قاتیلانلار» لا «گلنکلری قورویانلار»ین نئجه قارشیلاشمالاری ائلهجه داورانیشلاری دیر اؤنم داشیییر. بیرینجی قیشرین گؤزو قاماشدیران اؤزهللییی اونلارین عصیانچیلیقلاریدیر. بو عصیانچیلیغین اؤنونده آرتیق بیر آیری عصیان دا دورور، گلنکلری قورویانلارین عصیانی عصیانچیلارا قارشی.
ایندیسه توپلومون ایکی قارشیلیقلی باخیش – دوشونجهسی، اوز – اوزه دوروبلار. هر بیریسی اؤز منطیقینین اوغورونا چالیشیر. کوتلهیه اؤز منطیقینی آنلاتماق ایستهییر. کوتلهنین جمعی تفکورونده، قالارقی آخیما فیکیرلشیر. ایر بو آرا ایکی قارشیلیقلی باخیش – دوشونجه، بیلینجله دانیشیغا گیررلرسه، یارارلی ائلهجه سونوجلو بیر آخیم یاراناجاق توپلومدا، دهرین ائتگیلر باغیشلایاجاق کوتلهنین جمعی تفکورونه، دئموکراسییانین تمرینی اولاجاق. آیدین گلجهیه توکنمز ایشیق قایناغی… یوخسا ایر بو ایکی قارشیلیقلی باخیش – دوشونجه بیلینج دن اوزاق، منطیقسیزلیکله بیر – بیرینی رد ائدیب توپلومدان سیلمهیه چالیشارلارسا، منطیق ائلهجه اوس گوجوندن ساوایی بیر گوجه دایانارلارسا سونوجو توپلومون گرگین دورومودور، نظمسیزلیییدیر. کوتلهنین جمعی تفکرونو قیلینجلاماقدیر. اؤز – اؤزونو بیچاقلاماقدیر. هر هانکی قونودا یاپیلان آشیری عمللر گرگینلیکدیر، کسین. بو سوییهده داورانیشلار آیدین گلهجهیی قارانلیقلا دهییشمکدیر. سونوجسوز بیر ساواش…
بئله بیر دورومدا، قارشیلیقلی باخیش – دوشونجهلرین منطیقله، سایقییلا دانیشیغا گیرمهسینه بیر اورتاق دیل گرکیر. کوتلهنین جمعی تفکورونده آخیملایان بیر دیل. کوتله بو دیلین واسیطهسیله اؤزونو توپلومون بوتون یؤنلرینده گؤروب – گؤستره بیلسین. کوتلهنین چئشیدلی باخیش – دوشونجهلری سربست آتموسفئرده، تهتینمهدن قورخمادان، راحاتجاسینا دانیشیغا اوتورسون.
بو اورتاق دیل ادبیاتدیر. ادبیات بؤلونمهین توپراقدیر اینسانلار آراسی. اینسانلارین دیشاری دونیالاریندا اولایلانان، ایچ دغدغهلرینین ایفادهسیدیر ادبیات. توپلومدا بئله بیر آغیر وظیفهنی داشییان ادبیاتین نه قدر دهرین هابئله یوکسک سوییه داشیدیغی دوشونولور.
ادبیاتین یوکسکلییی ، نه قدر یارادانلارینین هابئله هانسی سوییه ده یارادیجیلیقلارینا باغلی اولسا، او قدر ده توپلومون اجتماعی – سیاسی دورومو، کوتلهنین جمعی روحو بیله تفکورونون اساسلی روللاری واردیر. دوغال اولاراق، سربست دوشونجه اینساندا اؤزگور خاراکتئره سبب اولار. خاراکتئرین اؤزگورلویوسه، اینسانین اینانجینی قولاق واسیطهسی ایله یوخ، بلکه اوس وارلیغی یلا یارادار. بو حالدا کوتله، توپلومدا آخیملایان آنلاییشلاری راحاتجاسینا قاوراییب یولونو سئچه بیلجکدیر. اؤزونه اؤزهل اؤزلوک قازانیب، دونیا گؤروشو اولاجاق. توپلومون دورومو، اجتماعی – سیاسی باخیمدان ایسه، بیر چوخ فاکتلارا باغلیدیر. اوست سطیرلرده آچیقلادیغیمیز «کوتلهنین جمعی بیلینجی» بو فاکتلاردان بیریدیر. ادبیاتین سئیرینده دهرین ائتگی بوراخان فاکتلاردان؛ کوتلهنین اکونومیک دورومو، ادبیاتچیلارین چاغداش آنلاییشلاری قاورانمالاری، کیتابلارین ساتیشی، توپلومون سیاسی – ایدئولوژیک دورومونو، سایماق اولار. آنجاق بو یازیدا نظرده توتولان قونو «کوتله ایله ادبیاتچینین ایلگیسی»دیر.
دوغروسو بو ادبیاتچی، یازیچی؛ شاعیر کیمدیر؟. اونون ایشی – امهیی نهدیر؟. قازانجی هاراداندیر؟. توپلومون هانسی قیشرینه عاییددیر؟.
شاعیرلری نظره آلاق. شاعیر آدلاندیردیغیمیز بیریسی، اثرینی و شعرینی یاراتمادان اؤنجه، حایاتین اؤزهل ائلهجه سوسیال بؤلوملرینی، توپلومون توم اینسانلاری کیمی، یاشاییر. توپلومداکی سسلری دویوب، اؤز ایچینده اونلارلا دانیشیر، تارتیشیر. اؤزوندن کوسور، باریشیر. شعر یاشاییر، شعرینی یاشاییر و سونوج شعرینی یارادیر. دئمک شاعیر توپلومون لاپ ایچینده، دهرینلیکلرینده یاشایان بیریسیدیر. توپلومدان، کوتلهدن آیری دئییل. اونون ایشی ده امهیی ده ادبیاتدیر، شعردیر، یازماقدیر.
آما تأسوفله کوتلهنین باخیشیندان؛ ادبیاتچیلیق، یازیچیلیق، شاعیرلیک ایش – امک سانیلمیر. اونلارجا، ادبیات ایلهنجهدیر. گون بویو آرتیق قالان واختی یاخشیجا دولدورماقدیر. بو باخیش کولتورو ان ییخیجی – داغیدیجی باخیشدیر. شاعیرلرین بیریسی، کیتابینین ایشیندن اؤترو، ادارهلرین بیریسینه مراجعت ائتمیشدیر. بو شاعیردن «ایشین نهدیر؟» سوروشموشدولار. جاوابیندا «شاعیرم» سؤیلهمیشدی. «یوخ، دئییرم ایشین نهدیر؟» بیر داها سوروشولموشدو.
داها بیر آیری آچیدان بو پروبلئمه یاناشماق ایستهسک، بوگونوموزده اینسانی – بیلیملرین دورومونو توپلومدا سئیر ائتمهییمیز گرهکیر. ۱۳۰۰ – ونجو گونش ایلی، تخمینن دونیانین بوتون اؤلکهلرینده اینکیشافلارین ایلیدیر. آیدین بیر گلهجهیین گرهیینی دوشونن اؤلکهلر، صنعتی دئوریملردن اؤنجه اینسانی اؤزهللیکلری اساسیندا، اینسانی – بیلیملری، توپلومون لاپ آلت قاتلاریندا سرت بیر قورمولا دوشونوب، قورموشدورلار. بو اوزدن ۱۳۰۰ – ونجو گونش ایللرینده صنعتی دئوریملره باشلادیلار. آما تأسوفله همین ایللرده توپلوموموزدا دمیر ماشین تئخنیکا اوزره صنعتلر، اینسانی – بیلیملری قاباقلاییب داها تئز اینکیشاف دؤنهمینه آیاق قویدولار. هله توپلوم، میللی کیملییی مسئلهلری اوزره یئتگین تعریفلره چاتمادان، سوسیال داورانیشلاری کانالیزه ائتمهدن، ایچ دونیالارینی تانیماییب دونیا گؤروشلرینی یازیب یاراتمادان، صنعتی دئوریمی باشلادیلار.
بو آرادا عاییلهلر ایسه ان یانلیش ائتگیلرین قایناغی اولدولار. زامان سوردوکجه، یئنی عاییلهلر حایات قوروب یاشادیقجا، یانلیشلیقلار دا بؤیودولر. اوشاقلاری مین ایللیک حایات درسلی یاشام قایدالاریندان، ناغیللاردان، شعرلردن اوزاقلاشدیریب، ایکینجی اولویت داشییان یاشام قونولارینا اؤنم وئردیلر. اوشاقلار ریاضیاتین فلسفهسینی دوشونمهدن، ایکی ایکینین، دؤرد ائتمهسینی اؤیرهندیلر.
سونرالار بو فاجعه داها بؤیودو. اورتا مکتبدن اینسانی – بیلیملره باشلاییب ماراق گؤسترن اؤیرنجیلر کوتلهنین غالیب تفکورو طرفیندن تحقیر اولدولار. دفعهلرله ائشیتدیک: «درس اوخویان دئییلدی، اینسانی بیلیملرده تحصیل آلماغا باشلادی». بو کیمی سؤزلر یونگول سؤز دوشونولسهده، او قدر آغیردیر توپلومون دهرینلیکلرینه آغناییب، کوتلهنین جمعی تفکرونده آخیملانیر.
دمیر ماشینلار تئخنیکاسی اوزره صنعتلرین عمله گلمهسی اینسانلارین راحات یاشامالارینا سبب اولور، آنجاق اولماماغی اینسانلاری یاشام پروسئسینده آخساتماز. اولماسی یاخشیدیر، گرکلی اولسادا یئترلی دئییل. آنجاق اینسانی – بیلیملرین اؤتمهسی اینسانلیغین اؤتمهسی دئمکدیر. اینسانین، ائورهنین یئتگینلیک سیررینی داشییان دوشونجه، ائلهجه دوشونجهنی اینکیشاف ائتدیرن اینسانی – بیلیملر؛ مین ایللر بویو و بونجا ایللر گلجکدهده؛ اینسانین، ائورهنین آنلاییش پازئلینی بیر اوس – بیر اوس ترتیب ائدیب، ائدجک. اونوتمایاق، اینسانی بیلیملرین گوجلو گلیشمهسی، اینسانین حقیقی قورتولوشودور.
کوتلهنین بئله بیر سونوجا وارماسی، ادبیاتین دورقونلوغوندا ان بؤیوک رولو اولدو، ادبیاتچی ایسه توپلومون یوکسک قاتلاریندان آشاغی ائندیریلدی. عمومیتجه هنر بئله بیر حالا دوشدو. نه شاعیرین کیتابی آلینیب اوخوندو؛ نه ده رسامین تابلوسو دوواردان آسیلدی. ادبیات بیر زنگین معنوی وارلیق اولماسینا رغمن، توپلومون دوشونجهوی آخیمیندا یئر آلانمادی. کیتاب ایسه یاشامین گوندهلیییندن دیشاری قویولدو. آنجاق بو آرادا ادبیاتچینین باشینا نهلر گلمهسینی یانلیز ادبیاتچیلار گؤروب، آندیلار.
گؤرهسن توپلومون، توپلومدا یاشایان بیزلرین هابئله کولتوروموزون سونو نه اولاجاق؟ گلجهییمیز نئجه؟. گونوموزون ادبیاتی یارانماسا، گلن نسیللرین باخیشیندان دیلسیزلریک، چونکو توپلومون، نسلین، اورتاق دیلی اولان ادبیات آرتیق آرادا یوخدور. سون سؤز، ادبیاتین اینکیشافی توپلومدا آخیملایان دوشونجهلرین اینکیشافییلا پارالئلدیر.
