قاپینی قاییمدان چیرپیردیلار، دئیه‌‌سن یوموروقلا چیرپیردیلار، بلکه ده داشلا. آنجاق کوْتا بیر ال قاپینی چیرپیردی. آتام، آنام، قارداشلاریمین هامیسی یوخودان دیک آتیلیب ال-آیاقلارینی ایتیریب قالمیشدیلار. بیز ه‌امیلیغا بیر اوتاقدا یاتیردیق، بیر جیندیر کیلیم اوسته، یان-یانا. پنجره آچیق ایدی. قاپینین سسیندن دیکسینمیش آتام قالخیب کیلیم اوسته لوت اوتورموشدو. اونون عصیانجیل یئکه‌پر گؤوده‌‌سی قارانلیقدا بللی ایدی، اوتورموشدو قاپینین بیر داها قاییمدان چیرپیلماسینی گؤزله‌‌ییردی. قاپینین سسی بیر داها اوجالدی، آتام اَینینده‌‌کی تومانلا آیاغا قالخدی، الینی اوزادیب لامپاسی پاریلدایان فانوسو تاغچادان گؤتوروب یاندیردی. فانوسون ایشیغیندا آتامین سرت اوزونو، گؤی گؤزلرینی، اوزونسوْو بورنونو گؤروردوم. گئنه قاپینی قاییمدان دؤیدولر، گئنه یوموروقلا، یا داشلا یا دا داش کیمی اللرله. آتام فانوسو گؤتوروب تلسیک اوتاقدان چیخدی، حیطین او باشینا کیمی قاچیب، قاپینی آچدی.
آناملا بیز قارداشلار ییغیلدیق پنجره قاباغینا باخیدیق کی، قاپی دؤین کیم اولا. ایلک باخیشدا اونو گؤرنمه‌‌دیک، آتام فانوسو قالدیریب قاپی دؤین آدامین اوزونه توتونجا اوزو ایشیقلاندی. منسه اونون اوزونو ایلک اولاراق گؤردوم، منیمله عؤمورلوک قالان اوزونو، و ائله بو آندا دا منیم یانیمدا دورموش اوزونو و گؤرونور هئچواخت اونودا بیلمه‌‌یه‌‌جه‌‌ییم اوزونو. بیز فانوس ایشیغیندا اونون دوداغینین ترپندییینی گؤردوک. سسینی ائشیدمه‌‌سک ده گرگینجه‌‌سینه سارسینتیلا تیتره‌‌ین دوداغینی گؤردوک. اونون سؤزلری بیتدیکده آتام فانوسو ائندیردی و اونو جاوابلایاراق بیزیم ائشیدنمه‌‌دیییمیز سؤزلر دانیشدی، سونرا بیزیم ائشیدنمه‌‌دیییمیز جاوابی آلدیقدان سونرا سسسیزجه، فیکیر-خیال ایچینده اوتاغا قاییتدی.
آتامین کؤلگه‌‌سی هوندور دووارلارین اوزرینده ترپنمه‌‌یه باشلادی. قاپینی آچیق قویموشدو آتام، نه توتغون ایدی نه اوزگون، آنجاق دالغین ایدی! پکر-پکر ترپنیردی. تلسمیردی، فانوسو سول الینه وئریب، ساغ الینی دووارا سورته-سورته ده‌لیزه کئچدی، سونرا یئنه اوتاغا گلیب یانان فانوسو تاغچایا قویوب: بونلارین بیرینی گرک آپارام، دئیه آناما ساری دؤندو. آنام ه‌ویوخموشجا باخدی، همین گؤزلریله، همین غم چاناغی اولان ایری گؤزلریله باخیب دا؛ یوسیفی آپار، او قورخمازدی؛ دئیه قرارینی بیلدیردی. یوسیف ایسه درحال قورخمازلیغینی گؤستریب، من اورا گئده‌‌سی دئییلم، داماریمی وورسانیز دا من گئده‌‌سی دئییلم، منه هئچ دخلی یوخدور، دئدی. آنام دؤنوب آتاما؛ منصورو آپار، دئدی، هامیدان آغیللیدیر. منصور دؤندو کی، منیم عاغلیمین او قاپیدا دوران قولئیابانینا نه دخلی، منیم عاغلیم او قولئیابانینین نه کاریندا؟ دئدی. آنام آتاما دئدی، صمدی آپار، هامیدان دؤزوملودور. صمد باغیردی کی، آناجان بیزیم بو دؤزوملو اولدوغوموزو گؤرمزدن گلسنه! آنام گؤرمزدن گلدی و جوت گؤزلری، جوتله‌‌نیب منه دیکیلدی. پوشک منیم آدیما دوشموشدو. آتام منه، دور آیاغا اَینینه بیر شئی آل گئدک، دئدی سونرا باشینی پنجره‌‌دن اوزادیب قارانلیقدا کؤلگه‌‌سی قاپینی قاپسامیش اولان گؤرونمز کیشییه ه‌ایلادی کی، سیز گئدین، بیز گلریک. آنام منه دئدی، به قورخمورسان؟ دئدیم، ندن؟ دئدی، گئجه‌‌دن، ائشیکدن، قاپیداکیندان، هله خبریمیز اولمایان او حادثه‌دن. هلبت بیر مه‌م ایش اولمالی کی، او اؤزو دوروب قاپیمیزا کیمی گلیب. دئدیم، یوخ، قورخمورام، ندن قورخوم کی؟ آتام یانیمدا، مه‌‌یر یوخ؟ یوخ قورخمورام. آناما، قورخمورام، دئدیییم یاخشی یادیمدا. حتّا سونرالار او یامان قورخونج شیوَنی چکدیییمده ده قورخموردوم. گویا منیم دَییشیلمه‌‌ییم اوچون کئچیریلمه‌‌سی گرکن بیر تؤرن ایمیش او. بونو سونرالار باشا دوشدوم، یوخسا اونسوز منی دَییشدیرمک ممکون دئییلدی. همیشه دَییشیم کؤنوللوسو اولان من، او تؤرن کئچیریلمه‌‌سه‌‌یدی نئجه دَییشیله بیلردیم؟ من دَییشیم ماراقلیسی ایدیم (فاعللیکدن مفعوللوغامی؟) لاکین تاریخین منیم یانچاغیم اوزرینه یازیلاجاغینی بیلمیردیم. بونو نئجه بیله بیلردیم؟
پالتاریمی گئیینیب فانوسو گؤتوروب چیخدیم حیطه. سرداوانین پیلله‌‌کنیندن ائندیم آشاغی، فانوسو چشمه باشیندا داش اوسته قویدوم. سو لال آخیردی، فانوسون ایشیغی اوزومه، اوزومون عکسی ایسه سویا دوشموشدو. اؤزومه باخدیم. اوزوم آینا کیمی، یاناقلاریم آل قیرمیزی، گؤزلریم ایری، دوداقلاریم دولغون، ساچلاریم ایسه قولاغیم اوسته یاییلمیشدی. هله بودانیلمامیشدیم. من نئجه بیله بیلردیم یانچاغیم اوزرینه تاریخین یازیلاجاغی قرارا آلینیب! بیر قوش بئله اوچماییردی، اوچوشونا دا هئچ بیر سبب یوخ ایدی. آتام قارانلیغین او طرفیندن، گئجه‌‌نین اورتاسیندان ه‌ایلادی کی، به هارداسان؟ گلیرم، دئیه، های وئردیم. سونرا سودا اوزومه دیکیلدیم، اوزومو یومادیم، اوزومون باکیره‌‌لییینه سون کز اولاراق باخماق ایستیرمیشم کیمی، ساده‌‌جه اونا دیکیلدیم. سونرا فانوسو گؤتوروب پیلله‌‌کنلردن قالخدیم، آتام چیخدی، یوللاندیق. حیط قاپیسینی آرخامیزجا چکیب باغلادیق، فانوس منیم الیمده‌‌یدی، آتام یانیمجا گلیردی و هله سَلوی آغاجی بودانیلمامیشدی. من نه بیلیردیم، مگر سیز منیم یئریمه اولسایدینیز، بیله بیلردینیز می؟ من نئجه بیله بیلردیم، تاریخ منیم یانچاغیم اوزرینه یازیلماق ایستیر؟ نئجه بیلمهلییدیم؟ منیم او گئجه چکدیییم شیوَن اوزوقویلو دوشموش مفعول میلّتیمین بیر گون ایکیندی واختی چکه‌جه‌یی شیوَنینه بیر اشارت اولاجاغینی نئجه بیلمهلییدیم؟
آتامین یانینجا گئدیردیم، هاوا بولودلوق دئییل، آمما زیل قارانلیق ایدی. قارانلیق کوچه‌‌لرده هوندور دووارلار سیره دوزولموشدو. من آتامدان آزجا اؤنده یئریییردیم، آتامین آددیملاری بؤیوک، منیمکی ایسه کیچیک آنجاق قیوراق ایدی. بیلیردیم آتام نازیک قارا عباسینی اَینینه آلیب و همیشه‌‌کی کیمی اینجه نازیک عمامه‌‌سینی ده سلیقه‌‌یله باشینا ساریییب. نه سئیرک نه قالین توکلو اولان ساققالی خوش قهوه‌‌یی رنگ ایدی. ساققالینین چنه کناریندان تالا-تالا آغارمیش قیسسا توکلری یانلاردان گؤزه چارپیردی. گئجه‌‌لری ایستر قارانلیق ایستر ایشیقدا، فانوسون جانسیز ایشیغیندا یول گئدرکن، اللرینی اؤنده بیر-بیرینه جوتلر، آرخادان چییینلرینی آزاجیق قالدیرار، ایری سرت آددیملار آتاردی آتام. آیاقلارینی هئچواخت یئرده سوروندورمز، داراجیق قارانلیق اوزون کوچه‌‌لرده اصلا دانیشمازدی. نییه؟ بیلمیردیم. من سسسیز-سسسیز کوچه‌‌دن کوچه‌‌یه دؤندوکجه او آرخامجا گلیردی. یالنیز آرابیر، آزاجیق نفسیندن یوکسک سسله خیمیر-خیمیر اؤسکورور، بعضن ده نفس دؤیوردو. من اونون داراجیق قارانلیق کوچه‌‌لرده اؤز عالمینده فیکیرلره دالماق ایسته‌‌دییینی بیلیردیم، آنجاق نه‌‌یین حاققیندا و نییه؟ بونو بیلمیردیم.
آتام کوچه‌‌ده هئچواخت دعا اوخومازدی. بیز فانوس ایشیغیندا یومروق دؤیجلی قاپیلارین قاباغیندان سوووشوردوق. آتام قارانلیغی وئجینه آلماسا دا، قارانلیق آتامدان اورکوردو. بو کوچه‌‌لرین ساکینلری اونون آیاق سسینی یاخشی تانیردیلار. قاپی آرخاسیندا یاتمیش اولسالار بیر-بیرینه پیچیلداشیردیلار: خوجا حضورا چاغیریلیب، خوجا جلب اولونوب، ائشیدیرسن آیاغینین سسینی؟ خوجا، تاریخین گئجه‌‌یاریسی دویونونو چؤزمه‌‌یه گئدیر، خوجا امیرین هانسیسا تایفایا قارشی توتموش غضبینی یاتیرتماغا گئدیر، خوجا هانسیسا بیر یوخونو یورماغا گئدیر، اونسوز بو اؤلکه‌‌نین هئچ بیر یوخوسو یورولماز، خوجا هانسیسا اؤلموش یاخود اؤلدورولموش امیرین چنه‌‌سینی، گؤزونو باسماغا، جنازه‌سینی یویوب کفنلمه‌‌یه گئدیر. گرچی من کؤله اولدوم، گرچی من عؤمرو اوزاندیقجا اوزانان و داها اوزانان امیر ماحمیدین بیر جاندان کئچمیش اوزون ساچلی قولو اولدوم، آنجاق آتام تاریخین گئجه‌‌یاریلاریندا، اوزون بوروشوق قارانلیق و داراجیق کوچه‌‌لرینده هانسیسا بیر امیرین هانسیسا یوخوسونو یورماغی همیشه دوشونموشدور. آتام همیشه گئجه‌‌یاریسی واختیندا اؤلدورولموش بیر امیرین گؤزونو باسماغی دوشونموشدور. آتام سحرین آلاتورانیندا سون کاسانی سارایلارین دورو بولاغیندا سویا باسیب، آذان الله اکبرین ایلک سسی اوتاقدا ائشیدیلینجه تاریخین سارساق امیرلریندن بیرینه غسل تؤکوب سونرا قورولاماسینی دوشونموشدور. آتام هانسیسا بیر سارساق امیری کفنله‌‌ییب، اوزو قیبلایا اوزادیب، کناریندا دوروب مئییت نامازینی، تلقین نامازینی، وحشت نامازینی قیلدیقدان سونرا فاتحه اوخوماسینی دوشونموشدور. آمما بونلارین هامیسی نه اولسونکی؟ نه اولسونکی هر بیر شئی یئرلی یئرینده، ائل عادتلری نامینه، دینله دؤولتین ایشبیرلیگی نامینه تام رسمیتله یئرینه یئتیریلسین. بونلار ندن اؤترویدو؟ بوندان اؤترو کی، سو سودان ترپنمه‌‌سین؟ گویا ترپنیرسه نه اولاجاقدیر.
بو فیکیرلر ایچینده میدانچایا یئتیشدیک. بالا مچیدین قاباغیندا اولان اَیری-بویرو توت آغاجی آلتیندا آیاق ساخلادیم. آتام گئجه‌‌یاریسی توت آغاجی آلتیندا دورمانی سئوردی، بونو بیلیردیم. ایلک دعاسینی اونون آلتیندا اوخوماغی ایستردی، دفعه‌‌لرجه اوندان ائشیتدیییم دعانی: بسم‌الله الرحمن الرحیم و السماء و الطارق… آتام بو دعانی اوخویورکن نسه بیر پریشانلیق منیم ایچیمده باش قالدیریردی، آتامین آرخاسیندا دوروب اونا باخیردیم، فانوسون سیسقا ایشیغی آتامین ایچینده-کی نورانیلییی ذره‌‌جه زده‌‌لمه‌‌سین دئیه، اونو ترپتمه‌‌دن الیمده توتوردوم، سونرا قالیردیم او بیری الیمین الینده، الیمله نه ائده‌جه‌‌ییمی بیلمیردیم، اونو ه‌اوایا قالدیریر، بوینومو اووور یا دا اورییمین اوستونه قویوردوم.
آتام دعانین فهمل الکفرین املهم رویداً آیه‌‌سینه یئتیشنده اونو اؤیله ایچدن، اؤیله اورکدن سسلندیریردی، ائله‌‌بیل تاریخین بو یاریگئجه‌سینده، مچید قاباغیندا، فانوس ایشیغیندا، توت آغاجی آلتیندا ایکن کافیرلره بیر قیسسا مه‌لت وئرمه‌‌یی دوشونور. آتام بو سفر باشینی قالدیریب نسه آختاریرمیش کیمی بوداقلارین آراسیندان گؤیه باخدی. سونرا باشینی ائندیریب، گئدک، دئدی. یئنه من اؤنده او آرخادا، من فانوسلا او ایسه بیر-بیرینه جوتلنمیش اللریله یولا دوزلدیک. سونراکی کوچه‌‌لر گئنیش ایدی، میدانچانی اؤتدوکده هم کوچه‌‌لر گئنیشلنیردی هم گؤی اوزو. حتّا دووارلار دیبینده، گئنیش قاپیلار آستاناسیندا یاتمیش دیلنچیلر، ائوسیز-ائشیکسیز انسانلاری دا گؤروردوک. منیم فانوسوم اونلاری وئجه آلمادان اوزرلریندن سوووشوردو. بیر آچیق قالمیش آغیز، یوموق گؤز، یاخود مچید کناریندا بیر یالین آیاق، تاغبند آلتیندا کیرلی دیزلر، آرا-سیرا کوچه‌‌لرده گؤزه چارپان شئیلر ایدی. ائله بیل پارچا-پارچا دوغرانمیش انسانلارین گؤوده‌‌سینی دیوارلارین دیبینه، تاغبندلرین آلتینا بوراخمیشدیلار، منیم فانوسوم بو بدن پارچالارینین اوزریندن سوووشوردو. آتام دریندن فیکیرلره دالمیشدی، من اونون فیکرینی اؤیرنمک ایستیردیم. بیلیردیم ایره‌لیده نسه آغیر بیر ایش بیزی گؤزله‌‌ییر، آنجاق نه بیلیردیم منیم یان-یانچاغیم اوزرینه تاریخین یازیلاجاغی قرارا آلینیب.
شهرین قدیم قبریستانلیغی کناریندان سوووشماق اوزره‌یدیک، بوراسی واختیله قبیر چالا-چوخورلاری و قبیرداشلاریلا دولو اولان بیر چؤللوک ایدی. قبریستانلیغین اورتاسیندا میرده‌شیرخانانین قارا گؤوده‌‌سی گؤزه چارپیردی. قارداش-باجیلاریمیزدان بیری اؤلنده آتام اونو اللری اوسته آلیر، بیزلر ایسه؛ من، صمد، یوسیف، منصور آتامین آردینجا دوشوردوک. آتام یئددی آددیم یئریدیکده منصور ایرَلی قاچیب اللرینی اوشاغین آلتینا توتوب اونو آتامدان آلیب گئنه یئددی آددیم ایرلی یئریییردی، سونرا یوسیف، داها سونرا صمد بو ایشی تکرارلاییردی، منسه هله اوشاغی آتامین یاخود قارداشلاریمین الیندن آلاجاق قدر بؤیومه‌‌میشدیم. بئله‌لیکله اؤلو کؤرپه یئیین-یئیین کوچه‌‌دن کوچه‌‌یه کئچیردی، یولدان کئچن آداملار خوجادان کؤرپه‌سینین اؤلدویونو ائشیدجه‌یین بیزه قوشولوب اوشاغی یئددی آددیم-یئددی آددیم تا قبریستانا قدر اؤتوروردولر. اوشاق یویولورکن بیز میرده‌شیرخانانین بیر بوجاغیندا دوروب باخیردیق. آتام بیر یاندا دوروب گؤزو ایله اوشاغین تمیز، آریق و یاش بدنینه زیلله‌نیردی. او هئچ آغلامیر، اؤیله توموخموش باخیردی، سونرا کفنلنمیش اوشاغی گؤتوروب، قبریستانلیقدا دووار دیبی بیر بوجاق تاپیب قویلاییردی و گلن گونلرین بیرینده بلکه اونا بیر باش داشی قویماق اوچون گئنه قبریستانا گلنده قبیری تاپا بیلسین دئیه، جیبیندن بیر آچار چیخاردیب اوشاغین باشی اوسته دووارا چالیردی آنجاق هر دفعه‌سینده آچاری آختاریب تاپانمادیقدا باشداشی خئیریندن واز کئچیردی. بونلا بئله سونراکی اوشاق اؤلنده گئنه همین ایشی گؤروردو. بئله‌لیکله ائوین یئددی-سککیز آچارینی ایتیرمیشدی، آتام. هله بیز قبریستانلیق یانیندان سوووشماق اوزری ایدیک. بیلیردیم آتام بو آن قبریستانا باخیر، بونو دا بیلیردیم کی، او دا منیم کیمی آچارلاری دوشونور. منیم آتام ایتیب-باتمیش ائودلارین آتاسی ایدی. اسکی آلاقاپیدان ایچری گیردیک.
۱- «نیگار خیاوی»نین آذربایجان تورکجه‌‌سینه چئویردیگی و هله ایشیق اوزو گؤرمه‌‌میش «رضا براهنی»نین «روزگار دوزخی آقای ایاز» رومانیندان بیر بؤلوم.
