«هاشم ترلا‌ن»ین خاطره‌لریندن:
تبریزده «مهاجر»ایدیم، تهراندا «متجاسر»ده اولدوم
….. ۱۳۲۵نجی ایلین آذر آیی‌نین اییرمی بیری آذربایجان، او جملهدن تبریز اؤز آغیر و چتین گونلرینی یاشاییردی. سینهسیندن چیخان نفس بوغازینداکی بوغونتولارین ایچینده ایتیردی. بو قوجامان شهر اؤز قارا طالعی بویو آپاردیغی مبارزهلرده آغ گون دئیه آیاغا قالخمیشسا دا منحوس شاه‌لارین اسیری اولموشدو. ایندی یئنه ده ستارخانین بایراغی الینده اولا- اولا اورهیی دؤیونور، نفسی تؤیشهییردی؛ آمما تبریز مشروطه زامانینداکی کیمی باشینی دیک توتموشدو. او سانکی دؤرهسیندکی باش وئرن فیرتینالارا دوداق بوزهرک «بو منیم نه اوّلیم، نه ده آخیریمدیر»، دئییردی.
تبریز عادی حالدا دئییلدی. اکثر آداملار ائولرینده قالیب قاپینی دالدان باغلامیشدیلار. فقط دربارین قیرینتی هدیّهسی ایله دولانان اوباش‌لار اللرینده توفنگ کوچه- خیابانلاردا ملی حؤکومت ایله همکارلیق ائدنلری اوولاییب یوخ ائدیردیلر. ساعات میدانینا طرف یولا دوشدوم. هله اورا چاتمامیش سول طرفده یئنی ساختمان عملیّاتی گئدن خرابه بیر یئرده نئچه نفرین صؤحبتینی ائشیتدیم. اونلارین بیری دئییردی:
– بستانآبادین صدری علیاکبر فردینی ووروبلار، هله اؤلمهییب جان وئریر. من علیاکبر فردینین آدین ائشیدن کیمی قورویوب قالدیم. اونو یاخشی تانییردیم. «مهربان» حومهسی او زامانلار بوستانآبادا باغلی اولدوغو اوچون اونو «مهربان»دا چوخ گؤرموشدوم. ایندی اونو بوردا اوباش‌لار تانییب اؤلدورموشدولر. آرتیق یوخاری چیخیب اونون قانلی جنازهسینی گؤرمک ایستهمهدیم. چونکی هیجان منی بوروموشدو. اورادان قاییدیب گؤی مسجیدین کوچهسیندن کؤهنه بازارا گیردیم. یاشادیغیم مسافرخانا بو بازارین اوّلینده ایدی. مسافرخانادا نهلر باش وئردیگینی بیلمک ایستهییردیم. بازارین دوکانلاری باغلی ایدی. فقط چؤرک ساتان و باققال‌لار آچیق گؤرونوردو. مسافرخانانین قاباغیندان اؤتنده سیلاحلی اوباش‌لارین هله ده اورادا اولدوغونو حسّ ائتدیم. اؤزومو لاقید گؤستریب بازاری اوزو آشاغی یئریدیم. بورانین آخیری کؤهنه خیابانا چیخیردی. بازار آغزیندا آداملار چوخ ایدی. من اونلارا یئتیشنده سیلاحلی اولدوقلارینی گؤردوم. اونا گؤره ده بورا گلدیگیمه پشیمان اولدوم. نهایت ایش ایشدن کئچمیشدی. من بورادان آیریلمالی ایدیم. هله اونلار منی گؤرمهمیشدیلر، آمما کؤهنه خیابان خلوت ایدی. بیر نفر ده اولسا خیاباندا گؤرونموردو. اونلارین ائتدیگی صؤحبتلره گؤره بازارلا روبرو ائوین دامیندا ایکی مهاجر آتا، اوغول سنگر توتموشدولار. سیلاحلی اوباش‌لار جسارت ائدیب خیابانا باش اوزادا بیلمیردیلر. بئله دئییردیلر کی، مهاجر فدایی‌لر دامین اوستونده مسلسل قویوب اؤزلرینی مدافعه ائدیردیلر. بازار باغلی اولدوغونا گؤره خلوت ایدی. مال ساتاندان مال آلاندان خبر یوخ ایدی. من وضعیّتی بئله گؤروب گئری قاییتماق قرارینا گلدیم. ائلهجه ده گلدیگیم یوللا گئرییه دوغرو یئریدیم. هله اونلاردان اوتوز آددیم آرالانمامیشدیم کی، «ایست» سسی بازارین دیوارلارینی سارسیتدی. من دایانیب اونلارا باخدیم. بازار آغزیندا جمع اولان اوباش‌لارین هامیسی منه طرف قاچیردیلار. اونلارین آتدیقلاری هاوایی گوللهلر بازارین سقف‌لرینه توخونوب توزاناق سالمیشدی. بیر آزدان سونرا اونلار منی احاطه ائتمیشدیلر. قاپیسی باغلی بیر دوکانا دایانمیشدیم. اونلار منه امر ائدیردیلر:
– اللرینی یوخاری قالدیر!
اونلاردان سوروشوردوم:
– مندن نه ایستهییرسینیز؟
بیری، «سن فداییسن»، او بیری «سن فرقهچیسن»، بیر باشقاسی ایسه «سن مهاجرسن»، دئییردی.
من اونلارا دئییردیم:
– سیز دئیین‌لرین هئچ بیریسی دئییلم. کنددن گلمیشم، تبریزده ایشیم وار ایدی.
منی احاطه ائدن‌لرین بیری یانینداکی بیر نفره دئدی:
– احمدآغا سن اونون بدنینی، جیبلرینی آختار!
احمدآغا دا باشقاسینا امر ائتدی. بئله‌‌لیکله اونلارین بیری سیلاحینی باشقاسینا وئریب منیم بدنیمی، جیبلریمی آختارماغا باشلادی. آختاریش قورتاراندان سونرا دئدیلر:
– دوش قاباغا!
بو زامان بیرینجی توفنگ قونداغی کورهگیمه دهیدی. باشقالاری دا تپیک و توفنگ قونداغی ایله وورماغا باشلادیلار. من یئره ییخیلاندا اونلار تپیک ایله ووروب منی آیاق اوسته قالدیریب ایرهلییه طرف ایتهلهییردیلر. بازار خلوت ایدی. گل-گئت چوخ آز ایدی. فقط اوباش‌لارین سسی بازاری بوروموشدو. اونلار منه ووردوقلاری توفنگ قونداغیندان لذت آپاریردیلار. شاققیلتی گولوش سس‌لری خلوت بازاری باشینا گؤتورموشدو. من ایسه اؤزومو ضربهلردن قوروماق اوچون هر تشبّوثه ال آتیردیم. اونلار منیم اعتراض سس‌لریمی ائشیتمک ایستهمیردیلر. اونلار منیم کیملیگیمی، هانسی یووانین قوشو و هارالی اولدوغومو بیلمیردیلر. یوخسا اؤزلرینه زحمت وئرمزدیلر؛ آمما اللرینده مدرک اولمادیغی اوچون ایندی قاباقلارینا قاتیلمیش بیر اسیر ایدیم. توفنگ، تپیک ضربهلرینین آلتیندا فیرفیرا کیمی ساغا-سولا فیرلانیردیم. اوباش‌لار منی اولدوغوم مسافرخانایا طرف آپاریردیلار. بو آرالاردا منی تانییان فقط بیر نفر اولا بیلردی، او دا مسافرخانا صاحبی ایدی. اونون ملی حؤکومته مئیلی وار ایدی و منه احترام بسلهییردی. منیم راحاتلیغیم اوچون الیندن گلنی اسیرگهمزدی. قارشیدا سنگکچی وار ایدی. اونون قاپیسیندا پئندیر، کره، قایماق و بعضی گؤیرتیلر ساتان جاوان بیر اوغلان تاباق اوستونده آل-وئر ائدیردی. منی اوزاقدان-اوزاغا تانیسا دا کیم و نه کاره اولدوغومو بیلمیردی. آرامیز ساز ایدی. اونون ساتدیغی شئی‌لردن آلاردیم. ایندی اوباش‌لار منی چؤرکچی دوکانینا طرف آپاریردیلار. امیدیم همین جاوان اوغلانا گلیردی. اؤز-اؤزومه دوشونوردوم کی، بلکه ده تانیش اولدوغوم جاوان اوغلان منی بو ظالیم‌لرین الیندن قورتارا بیلدی. او منی اوباش‌لارین الینده اسیر گؤرنده نه اینکی کؤمکلیک ائتمه‌‌دی، اوستهلیک اؤزو اونلارا قوشولوب کؤتک وورماغا باشلادی.
هله منی هارا آپارماقلارینی بیلمیردیم. چؤرکچی‌نین قاباغیندان کئچیب یاشادیغیم مسافرخانایا طرف گئدیردیک. اونلار آرخادان توفنگ قونداغی ایله ووروب ایرهلییه دوغرو ایتهلهییردیلر. مسافرخانایا آز قالیردیق. هر گون اونونلا سالاملاشیب و خرید ائلهدیگیم قوجا باققال کیشی دوکانین آغزیندا گؤروندو. بیر ایل تامام ایدی سحر چاغلاری اونونلا اوز به اوز اولوردوم. قوجا باققال منی گؤرن کیمی تانیدی، آمما اؤزونو گؤرمهمزلیگه ووروب دوکانا قاییتدی. من اونو چؤرکچی قاباغیندا پئندیر کره ساتان جاوان اوغلان ایله اؤز فکریمده مقایسه ائدیردیم. ایندی مسافرخانانین قاباغیندان اؤتوردوک. گؤز آلتی اورا باخا-باخا مسافرخانانی آرخادا قویدوق. من یاشادیغیم یئرین دالانداریندان احتیاط ائدیردیم. بئله‌‌لیکله بورانی خطرسیز آرخادا قویدوق. گؤی مسجیدین قارشیسیندان اؤتنده ایکی نفر اؤز کندلی‌لریمیزله اوز به اوز اولدوق. اونلارین تبریزده اولماقلارینی سونرادان بیلدیم. اونلار تهران قوشونلاری ایله مبارزه ائتمک اوچون فرقهنین چاغیریشی ایله کؤنوللو فدایی دستهلرینه قوشولموشدولار. ایندی ایسه آوارا، سرگردان تبریز کؤچهلرینده دولانیردیلار. من اونلاری گؤرن کیمی آز اولسا دا یئریمده دایاندیم. بوینومون آردیندان دهین توفنگ قونداغیندان یئره سریلدیم.
تبریزین هر طرفیندن گولله سسی ائشیدیلیردی. آرا-سیرا مسلسل‌لردن آچیلان رگبار شهری تیترهدیردی. پیس وضعیتده کریمخان میدانینا یئتیشدیک. میداندا ازده‌ام وار ایدی. هامی بیر یئره توپلاشمیشدی. اونلار منی گتیرن اوباش‌لاری گؤرن کیمی هورا چکدیلر. بو آندا جمعیت آرالاندی. اورتادا بیر جنازه گؤروندو. اونو تازه شکار ائدیب اؤلدورموشدولر. جنازه قان ایچینده ایدی. یانینا دوشموش کئپیسیندن مهاجره اوخشاییردی. منی جنازهنین یانینا ایتهلهدیلر. جنازه آدلاندیردیغیم آدام هله اؤلمهمیشدی. من اونون قیرمیزی قان‌لار آراسیندا بدنینین تیترهمهسینی گؤروردوم. اطرافینا جمع اولموش اوباش‌لار ایسه اؤز داش قلبی و قان چاناغینا دؤنموش گؤزلری ایله بو مدحش جان وئرمک منظرهسینه اشتیاق ایله تاماشا ائدیردیلر. دؤرهیه ییغیلمیش آداملارین اکثریّتی سیلاحلی ایدی. من جنازهنین یانیندا آیاق اوسته دایانمیشدیم. ایندی عؤمرومده ایل‌لر، آی‌لار، گونلر، دقیقهلر یوخ، ثانیهلر حساب اولونمالی ایدی. قلبیم نفرتله دولو ایدی. دؤرهمی آلمیش اوباش‌لار اللریندهکی توفنگین گلن گئدهنینی چکیب لولهسینی منه طرف توشلامیشدیلار. من داها اؤلومومو گؤزومون قاباغیندا گؤروردوم. بو آندا اؤز- اؤزومه فیکیرلشدیم: «من اؤلهجهیم. هئچ اولمازسا اؤز نفرتیمی بونلارا بیلدیرمک اوچون قلبیمدهکی سؤزلری بو اوباش‌لارا دئمهلییم». بو فکرین ایچینده ایدیم، دؤورهمدهکی آداملاردان بیر سس گلدی:
– آند اولسون حضرت ابوالفضلین دوشن قوللارینا، هر کس اونو وورسا من ده اونو ووراجاغام دئییب، الیندهکی توفنگین چاخماغینی چکدی. سس گلن طرفه باخدیم. اورتا یاشلی بیر کیشی ایدی. اگنینده قیریشیقلی قدیمکی پاسبان‌لارین پالتارلاری وار ایدی. بو ملی حؤکومتدن قاباق خدمت ائدن پاسبان‌لارا اوخشاییردی. منه طرف گلیب بیر قولونو بوینوما سالدی. او بیری ایله توفنگی اوباش‌لارین اوستونه توتوب «هئچ کسین بونو وورماغا حقی یوخدور، بو آدام گناه‌کاردیرسا اونو کلانتریه تحویل وئرملیییک، دئدی. پاسبان منی قوجاقلامیشدی. او منه باخیب دئییردی:
– قورخما، سنی گولله ایله وورسالار گرک منی ده وورسونلار.
او منی اوباش‌لارین ایچیندن چیخاریب کلانتریه آپارماق ایستهییردی، آمما پاسبانین قاباغین کسمیشدیلر. من اونو تانیمیردیم. او دا منی تانیمیردی. قانون پرستلیک ه‌اردان اونون قلبینه قونموشدوسا بیلمیردیم. بو، اوباش‌لارین ایچینده نادر بیر آداما اوخشاییردی. منی آرادان چیخارتماق ایستهییردی. باشقالاری ایسه بیر الیمدن توتوب پاسبانین الیندن آلماق ایستهییردیلر. بو آندا او عصبانی اولوب منیم الیمدن توتوب گئرییه چکن‌لرین اوستونه قیشقیردی. -«من گرک بو آدامی کلانتریه تحویل وئریم» دئییب، توفنگینی اونلارا طرف توتدو. نه ایسه منیم خلاصکاریم غالب چیخدی.
کلانتریده منی بوش کیچیک بیر اوتاغا سالیب قاپیسینی باغلادیلار. ایندیه قدر توفنگ، تپیک، یومروق ضربهلرینین آغریسینی حسّ ائتمهین جانیمین ایندی هر طرفی آغریماغا باشلامیشدی. بوینومون آردینا وورولان توفنگ قونداغی‌نین آغریسی منی الدن سالمیشدی. بوینوم هر طرفه دؤنوردوسه سانجیسی آمانیمی قیریردی. یاواش-یاواش بو سلولون دیوارینا سؤیکه‌‌نیب قورو یئرده اوزاندیم. فکر ائدیردیم. واختیندا اؤز جانیمی بو معرکهدن قورتارمادیغیم اوچون پئشمان دئییلدیم. او زامان منیم اییرمی اوچ یاشیم اولسا دا مبارزه یول‌لارینی یاخشی تانییردیم. اؤزومو بئله گون‌لره حاضرلامیشدیم. بو منیم بیرینجی امتحانیم ایدی….
نظمیّه زندانیندا
….. من اییرمی اوچ گون نظمیّه زندانیندا حرکتسیز قالان بدنیمین، عصب‌لری آچیلسین دئیه ایری آددیم‌لارلا حیطین بو باشیندان او باشینا آددیم آتیردیم. بوردا تانیدیغیم آداملار چوخ ایدی. هله هئچ کیم‌له گؤروشمهمیشدیم. قارشیما چیخان بیرینجی آدام «صمد صباحی»ایدی. او ملی حؤکومتین ملی تئاتری‌نین ه‌م ره‌بری، ه‌م ده رئژیسسورو اولموشدو. بیز گؤروشدوک. بیرلیکده گزمهیه باشلادیق. بیرینجی سوالیم بو اولدو:
– «بالاش آذر اوغلو»دان، «علی توده»دن خبرین وارمی؟
– علی تودهنین جولفایا طرف گئتدیگیندن خبریم وار، آمما بالاش آذر اوغلوندان خبریم یوخدور.
– «گنجعلی صباحی»دن نئجه؟
– او هله گیره کئچمهییب.
صمد صباحی ده اوتایدان گلن مهاجرلردن ایدی. او گنجه شهرینده یاشامیش، آکتیورلوق مکتبینی قورتاریب اوردا دا صحنهیه چیخمیشدی. استعدادلی آکتیور اولدوغونا گؤره ایرانا گلندن سونرا تبریز تئاتریندا رئژیسسورلوق وظیفهسینده ایشلهمیشدی. ملی حؤکومت تشکیل اولاندا آذربایجان تئاتری‌نین ره‌بری اولموشدو…
سورگون
….. ۱۳۲۶-نجی ایلین خورداد آیی ایدی. هاوالار قیزماغا باشلامیشدی. زندانین وضعیّتی گئتدیکجه آغیرلاشیردی. زندانی‌لردن آزاد اولان یوخ ایدی. بلاتکلیف قالانلار گئتدیکجه داریخیردیلار. بونو هامی‌نین قیافهسیندن اوخوماق اولوردو. هئچ کسین اؤز گله‌‌جک طالعیندن خبری یوخ ایدی. ساعاتلار، گونلر اؤتدوکجه بلاتکلیف قالان دوستاق‌لار گؤزلرینی زندان قاپیسینا دیکیب، اؤز آدلاری‌نین سسلنمهگینی گؤزلهییردیلر. زندانا ایسه سکوت چؤکموشدو. فقط دار آغاجی‌نین آلتینا گئدن‌لری سئچیب دوستاقلاردان آییریردیلار. ایکی گون قاباق «اژدر» آدلی بیر نفری ده اعدام ائتدیلر. او ملی حؤکومتین انتظامی افسرلریندن ایدی. اودا «غلامرضا جاویدان» کیمی شهادتی قبول ائتدی.
گون اورتادان قاباق ایدی. دوستاقلارین اکثریّتی حیطده ایدی‌لر. بعضی‌لری دیوارلارین کؤلگهسینده حلقه ووروب صؤحبت ائدیردیلر. بعضی‌لری ایسه هاوانین ایستیسینه باخمایاراق قدم ووروردولار. بو زامان حیطین او باشیندا اولان قاپی آچیلدی، بیر نئچه نفر ایچه‌ری داخل اولدولار. آدلاری چاغیران آدامین اونلارین آراسیندا اولدوغونا گؤره تزه بیر خبرین اولدوغونو گؤزلهییردیلر. آدلار بیر-بیر اوخونماغا باشلادی. زندانین اوتاقلاریندا اولانلار دا حیطه گلدیلر. ایندی هامی اوزونو قاپی‌یا دؤندریب گؤزلری آدلاری چاغیرانین آغزیندا قالمیشدی. آدلاری چاغیریلان‌لار چوخ ایدی. آدلار قورتاراندا دئدیلر:
– شئیلرینیزی باغلاییب حاضر اولون. گون اورتادان سونرا بوردان آزاد اولاجاقسینیز.
بو مسئله آدلاری اوخونمایانلارین دا سئوینجینه سبب اولموشدو. چونکی اونلار دا بیلیردیلر کی، بیر تحول وجودا گلمیشدیر. اونلارین دا بو گون صاباح تکلیف‌لری آیدینلاشاجاقدیر. زنداندا بؤیوک بیر همهمه وجودا گلمیشدی. آدلاری چیخان‌لار گون اورتا اولمامیشدان شئیلرینی ساهمانا سالماغا باشلامیشدیلار. آدی اوخونان‌لارین ایچینده من ده وار ایدیم.
بیر قایدا اولاراق آزاد اولان دوستاق‌لاری نظمیّهیه آپاریب اوردا سخنران‌لیق ائدیردیلر. دوستاقلارا دلیل نصیحت دئییردیلر کی، داها دؤلتین قارشیسیندا جسارت ائتمهسینلر. بیز بونلاری ائشیدیب بیلیردیک. اؤزوموزو نطمیّهیه گئتمگه حاضرلاییردیق، آمما ایندی وضعیت آیری بیر موضوعدان خبر وئریردی. بو زامان یاخینداکی بینادان بیر سروان چیخیب بیزه طرف گلمهیه باشلادی؛ آمما بیز سهو ائدیردیک. سروان صفین اولینده دایانیب، هامی‌نین حیرتی ایچینده بیرینجی دوستاغا بیر سیلله ووروب دئدی:
– سن شاهنشاه‌ین اوزونه عاق اولوب آذربایجانی ایراندان آییرماق ایستهییردین؟
سروان بو سؤزلری فارسجا دئییردی. اوزونه سیلله وورولان دوستاق سروانین ضربهسیندن غافل اولدوغو اوچون ایکی آددیم دالی‌یا چکیلدی. سونرا اوزونو صفده دایانان دوستاقلارا توتوب اوجادان فریاد چکدی:
– من ایندی سیز «مهاجر»، «متجاسر»لره گؤسترهجهیم.
بیز هله ایندی‌یه قدر بو اللی اوچ نفرین هامیسی‌نین مهاجر اولدوغونو بیلمیردیک. بیز ائله بیلیردیک‌کی، بو گروهون ایچینده هر جور آدام وار. ایندی بونلارین سئچیلمیش مهاجر اولدوقلارینی درک ائدیردیک. سروان ایکینجی دوستاغین قارشیسیندا دایاندی و «سن بیلمیرسن کی، ایرانا شاه‌نشاه حؤکمرانلیق ائدیر؟»، دئییب، بیر سیلله ده اونا ووروب، اوزونه توپوردو. صفده دایانان دوستاقلارین آراسیندا ولوله دوشموشدو. هامی ناراحات ایدی. سروان اوچونچو زندانی‌نین قارشیسیندا دایاناندا دوستاق بیر آددیم قاباغا یئرییب یومروقلارینی ماهر بوکسورلار کیمی سروانین گؤزلری قاباغیندا توتوب اوجا سسله دئدی:
– من آذربایجانلی بالاسییام. اؤلمهگیمه حاضر اولارام، آمما تحقیری قبول ائتمه‌رم. کیشی‌سن الینی یوخاری آپار!
سروان دایانیب اورتا یاشلی بو مهاجرین اوزونه باخیردی. صفده دایانان مهاجرلرین گؤزلرینده تبسم اویناییردی. سروان نئچه ثانیه یئرینده قورویوب قالدی. نهایت آماده حالیندا دایانان سیلاحلی عسگرلره باشی ایله اشاره ائلهدی. عسگرلر گلیب جسارتلی مهاجری قوللاریندان توتوب صفدن چیخاریب آپاردیلار. دوستاقلارین دایاندیق‌لاری صفدن بیر آز آرالی ایکی بؤیوک اوتوبوس دایانمیشدی. بایاقدان هئچ کیمین نظرینی جلب ائتمهین بو اوتوبوس‌لار ایندی هامی‌نین نظرینی جلب ائدیردی. ایندی اونلار بیلیردیلر کی، بو ماشینلار اونلاری گؤزلهییر، آمما مقصدی هئچ کیم بیلمیردی. بیر آز سونرا سروان بینادان خارج اولوب صفه دوغرو گلمهیه باشلادی. او تک تنه‌ا گلیردی. یانیندا هئچ کیم یوخ ایدی. سروان عسگرلرین گروه‌بانینا اشاره ائدیب اؤز طرفینه چاغیردی. گروه‌بان قاچا- قاچا اؤزونو اونا یئتیردی. اونون بیر الی قولاغی‌نین دیبینده ایدی. سروان اونا دستور وئریب اؤزو یئنه ده زندان ادارهسینه قاییتدی. گروه‌بان دوستاقلارا طرف گلیب اونلاری بیر آز آرالی دایانمیش اوتوبوس‌لارا طرف ه‌دایت ائتدی. اللی اوچ نفر دوستاق مهاجر بو منوال ایله ایکی یئره تقسیم اولوب، بو ایکی اوتوبوسا میندیلر. اون دقیقهدن سونرا اؤزو ایله آلتی یا یئددی ژاندارم گتیردی. بیزی بو ژاندارم‌لارا تحویل وئردیلر. یاریم ساعاتدان سونرا اوتوبوس‌لار حرکت ائلهدیلر. هله بیزی هارا آپاردیقلارینی بیلمیردیک، آمما اونلارین بیزه وئردیک‌لری وعدلر دوز اولسایدی، یاخود آزاد ائتمک خیال‌لاری اولسایدی، گرگ نظمیّهیه آپاریب اوردان بیر باشا آزاد ائدهیدیلر. اوتوبوس‌لار زندان دروازاسیندان چیخیب شهره طرف یوخ، زندانین آرخاسینا طرف حرکت ائتمه‌‌یه باشلادی. زندانین آرخاسی بیابان ایدی. دوستاق‌لار تعجب ائتمه‌‌یه باشلامیشدیلار. بیزی هارا آپاریرلار؟ بو سؤال هامی‌نین فیکرینی مشغول ائتمیشدی. نهایت دوستاق‌لار کاروانی تبریزین قورتاران یولو ایله گئدیب شرق طرفده تهران جادّهسینه چیخدی و تهرانا طرف یوللاندی….
دیدرگین‌لیک
….. آذربایجان کند‌‌لرینده وضعیت داهادا آغیرلاشیردی. ملی حؤکومتین آرادان گئتمه‌‌سی کند ارباب‌‌لاری‌نین ال- قول‌‌‌لارینی آچمیشدی. اونلار آج قوردلار کیمی‌کند‌لره سوخولوب، کندلی‌‌لری سویماغا باشلامیشدیلار. ارباب‌لار، ملی حؤکومتین کندلی‌‌لره کئچدیگی مالکانه بهره‌‌سینی یئنی‌دن نئچه برابر آلماغا جان آتیردیلار. دولت ژاندارم‌لاری فدایی‌‌‌لرین یئرینی توتوب، ارباب‌‌لارین آرخاسیندا دایانیب، کندلی‌‌لری سویوردولار. «ساراب»ین «آلان‌براغوش» ماحالی‌‌نین ارباب‌لاری: بهادری‌‌لر، اسکندری‌‌لر، حسینعلی‌خان‌لار، سردارخان‌لار، یئنه‌‌ده قویون، قوزو، تویوق و س وئرگی‌‌‌لرینی بیر قانون کیمی‌کندلی‌‌لرین بوینونا قویوردولار. احوالاتی بئله گؤره‌‌ن کندلی‌لر جان‌‌لاریندان بئزیب، شهر‌لره، باشلیجا اولاراق تهرانا آخیشماغا باشلامیشدیلار. ایندیه قده‌ر اؤز آلین تر‌لری ایله اؤلکه‌‌‌نین اکین ایش‌‌لرینی قایدایا سالان کند زحتمکش‌لری، اؤز یورد- یووا‌‌لارینی ترک ائتمه‌‌یه مجبور اولموشدولار…
تهراندا
….. البرز سیرا داغ‌‌لاری‌نین قوینوندا یئرلش تهران شهری، بوینو چیگنینده قالمیش موفلیس دیلنچی‌‌لره اوخشاییردی. تهران، ایکی ایل بوندان اول ترک ائتدیگیم همان شهر ایدی. خیابانلاردا آخیب گئده‌‌ن انسانلار ایستکلی بیر شئیینی ایتیریمیش آداملار کیمی اویان- بویانا قاچیردیلار. اونلارین آلین‌‌لاریندا اولان قیریشیقلاردان، گؤز‌‌لرینده‌‌کی وحشتی، باخیش‌‌لاریندان‌ایسه بیر درده مبتلا اولدوقلارینی آنلاماق اولوردو؛ آمما بیر تزه‌‌لیک‌ده نظریمی‌جلب ائدیردی؛ اودا بیر فرومدا اولان مینیک ماشین‌‌لاری‌نین خیابانلاردا آخیشماسی‌ایدی. بو ماشینلار تانیدیغیم تاکسی‌‌لر کیمی‌دئییردی‌لر. سونرا اؤیرندیم کی قاجار نسلیندن اولان فخرالدوله آدلی بیر خانم نئچه یوز عدد بو تزه تاکسی‌لاردان ایلک دفعه اولاراق خارجدن وارد ائتمیشدیر.
ایکی ایلدن سونرا یئنه تهران کوچه‌‌‌‌لرینده ایش آختاریردیم. فاشیزمین دونیادا یاراتدیغی محاربه یئنیجه قورتارمیشدی. بیر ایل ایدی دونیادا توپ، توفنگ سسی ائشیدیلمیردی. محاربه‌‌دن ضرر گؤرموش اؤلکه‌‌‌لر یئنی‌دن قوروجولوق ایش‌‌لرینه باشلامیشدیلار. ایراندادا باشیلجا اولاراق تهراندا قدیم دایر اولان کارخانا‌‌لارین چوخو قاپی‌‌لارینی باغلامیش، صادرات و وارداتین اولمادیغیندان کسادلیق و ایشسیزلیک وجودا گلمیشدی. چؤرکچی دوکان‌‌لاری‌نین اؤنونده صف‌‌لرین سایی گئتدیکجه آرتماقدا ایدی. هر بیر آذربایجانلی تهرانا وارد اولان کیمی‌چیگنینه بیر صاندیق پرتقال آلیب، اونو دنه- دنه ساتماغا مشغول اولوردو. تهران دوغروسو اوستو آچیق بیر مزارا بنزه‌‌ییردی…
ایش آختاریشیندا
….. من ایش دالینجا دولانیردیم. او زامانلار تهراندا اولان «چیت‌سازی» کارخاناسی تازا تیکیلیب، ایشه باشلامیشدی. ائشیتدیگیمه گؤره اوردا کارگر قبول ائدیردیلر. اونا گؤره‌‌ده اؤزومو حاضیرلاییب، صاباحی گونو چیت‌سازی کارخاناسینا گئتدیم. اوردا منیم کیمی ایشسیز آداملارین سایی حددیندن آرتیق ایدی. بئله گؤردوکده بیر آز ال- آیاغیم سویودو، آمما چاره‌‌م یوخ ایدی. مجبور اولوب دؤزمه‌‌لی اولدوم. بیر آزدان سونرا کارگر‌لر آراسیندا انکئت پایلادیلار؛ ه‌امی‌گره‌‌ک اونو دولدورمالی ایدی. من انکئتی دولدوراندا «آنادان اولدوغون یئر» سوالینا جواب یازمالی‌ایدیم. سیجیللیمده «باکی» یازیلمیشدی، آمما باکی سؤزونو یازماغا الیم گلمیردی. بیلیردیم کی بو سؤز اونلاری ایلدیریم کیمی چالاجاق. اونا گؤره ده باکی سؤزونون یئرینی بوش قویدوم. انکئتین آلتینی امضالاییب آماده ائتدیم. ازده‌ام او قده‌ر چوخالمیشدی کی نؤوبه‌‌‌نین منه چاتماغینی گومان ائتمیردیم. ائله ده اولدو. او گون ساعت ۳ کیمی‌گؤزله‌‌دیم. نؤوبه منه یئتیشمه‌‌دی. تصمیم توتدوم صاباح سحر تئزدن کارخانادا حاضیر اولام. ائرته‌‌سی گون سحر تئزدن گلیب اؤزومه یئر توتدوم. گون اورتایا یاخین دفتره وارد اولدوم. دولدوردوغوم ورقه‌‌نی تقدیم ائتدیم. مسئول کارمند ورقه‌‌نی اوخویوب، باشینی قووزادی:
– نه اوچون دوغولدوغون یئرین آدینی یازمامیسان؟
او مندن جواب گؤزله‌‌مه‌‌ییب دئدی:
– سیجیللینی وئر منه!
من ناامید اولا- اولا دئدیم:
– بویورون.
او سیجیللینی مندن آلیب ورقله‌‌دی:
– سن کی «بادکوبه» ده آنادان اولوبسان. بیز ایرانلی ایشه قبول ائدیریک.
– من ده ایرانلی‌یام. آذربایجانلی.
او قاش‌‌لارینی دویونله‌‌ییب دئدی:
– سیز «مهاجر»سیز!
قاپیدا دایانان مامورا ایشاره ائتدی. مامور گلیب قولومدان توتوب ائشیگه چیخارتدی. بئله‌‌لیکله بیر دونیا اومید بسله‌‌دیگیم آروز‌لاریم هاوایا دؤندو. یئنه‌‌ده دوننکی مبارزه یول‌لاریم گؤز‌لریمین اؤنونده جیلوه‌‌لندی. یولومون حق اولدوغونا بیر داها ایمان گتیردیم. دوشونوردوم، نه قده‌ر کوروش‌‌‌لارین، دارا‌‌لارین، محمدرضا کیمی‌تؤر- تؤکونتو‌لری وارسا، ایران و آذربایجان خالق‌‌لارینا شن حیات، رفاه امکانی اولمایاجاقدیر. یول‌لاری ایشیقلاندیران یالنیز مبارزه‌‌دیر…
یئنه تحقیر، یئنه اذیت
….. آذربایجان نهضتی‌نین غروبوندان سونرا ایراندا خصوصاً تهراندا سیاسی، اجتماعی وضعیت آغیر و دؤزولمز اولموشدو. فارس شوونیست‌لری تورک‌لری گؤرنده اونلاری آجی گولوش‌لرله قارشیلاییردیلار. آذربایجا‌نین شهر و کند‌‌لریندن آخیب گلن‌لر تهرا‌نین جنوبونو – «جوادیه»نی، «نازی‌آباد»ی- دولدورموشدولار. باشقا دیلله دئسک آذربایجانلی‌‌‌لارین دیوار‌لاری آشاغی گلدیکده، شوونیست‌‌لرین دیوار‌لاری یوخاری قالخیب اوجالیردی. دربارین ه‌وادار‌لاری کؤنول‌لری ایسته‌‌مه‌‌دیگی آدام‌لاری «متجاسر» آدی ایله تحقیر ائدیردیلر.
هله یوز ایل بوندان اول اورتا شرقده، مثلی اولمایان مشروطه قیامینی یارادان، آذربایجا‌نین قهرمان اوغلو ستارخانین قالدیردیغی بایراغین آلتیندا لیاقتسیز قاجار شاه‌‌‌لاری‌نین تخت- تاجینی لرزیه سالان، شیخ محمد خیابا‌نینین آزادستان شعاری‌نین آلتیندا آپاریلان مبارزه نتیجه‌‌سینده ایران ارتجاع حؤکمرانلیغی‌نین آیاغینی بیرایل تمام آذربایجاندان کسن، ۱۳۲۴- جی ایلین ۲۱ آذرینده س. ج پیشه‌‌وری‌‌نین ره‌برلیکی ایله یاراتدیغی ملی حؤکومت، آزادلیغین، اصلاحاتین نه اولدوغونو نه اینکی آذربایجانا، حتی بوتون دونیایا بیلدیرن بیر قهرمان خالقین ائولاد‌لاری، ایندی تهران شوونیست‌لری طرفیندن مختلف شکیل‌لرده تحقیر‌لره، اذیت‌‌لره معروض قالیردیلار.
آذربایجان نهضتیندن سونرا رضاخا‌نین اوغلو محمدرضا آمریکادان آلدیغی غالبیت نشا‌نین سینه‌‌سینه تاخاراق اؤزونو اسکندرکیمی فاتح حساب ائدیردی. یالتاق مطبوعاتچی‌لار «آریامهر» آدینی بیر مدال کیمی شاه‌ین یاخاسینا یاپیشدیرماغا حاضیرلاشیردیلار. دربارین دؤره‌‌سینده قارین‌‌لارینی پیی باسمیش لقب صاحب‌لری، سلطنتین پایه‌‌‌‌لرینی مؤحکملتمکده‌‌ایدی‌لر، آمما صاباحکی باش‌‌لارینا گله‌‌جک قضا- قدردن خبر‌لری یوخ ایدی. ایران و آذربایجان خالقی‌‌نین دؤزومو اولسادا، کؤهنه شاهلیق اصولونون عئیبجرلیک‌‌لرینه قارشی نیفرتینی اؤز قلبینده یاشادیردی…
قایناق: «گوموشو پئنجک» – نشر فیروزان – ۱۳۸۷ و چاپ اولونمامیش خاطره‌لری(ائلدار موغانلی)
