حسن ریاضی«ایلدیریم»لا دانیشیق؛ (ایکینجی بؤلوم)
س- بعضی‌لری غربه و اونون یارادیجیلیغینا منفی گؤزله باخیرلار. سیز نئجه باخیرسینیز؟ غرب و اونون یارادیجیلیقلاریندان بو گون نئجه یارارلانمالی‌ییق؟
ج- بو دانیلماز بیر حقیقتدیرکی غرب اؤلکه‌لری آیدینلانما دؤوروندن بویانا فیکیر، تئکنیک، سیاست، فلسفه و نیظامی قووه باخیمیندان دونیایا حؤکمرانلیق ائدیرلر. بو، گون کیمی آیدین و دانیلمازدیر. غربین شرق عالمینه بؤیوک تاثیری اولموشدور و بو تاثیر، چوخ ساحه‌‌لرده موثبت اولموشدور. شرق عالمی بیر نئچه عصر‌دیر کی غربین تاثیری آلتیندا قالمیش و غربین گئتدییی مدنیت یولویلا آددیملاماغا جهد گؤسترمیشدیر؛ آنجاق بو تاثیرین موثبت و منفی یؤنلری واردیر. موثبت تاثیری پلورالیسم دوشونجه‌لری، مودئرنلشمه و اینسان حقوقلاری و… بو کیمی ساحه‌‌لر، منفی تاثیری ایسه یئرلی‌لر یا خود آسیلی حاکمیت‌لرین جامعه‌‌لری مودئرنلشدیرمک عوضینه بیر باشا غربلشدیرمه‌یه ساری یؤنلتمه‌سی؛ نیظامیچیلیک؛ میللی وارلیقلارین دانیلماسی، یئرلی ده‌یرلرین خصوصیله مدنی و اجتماعی ده‌یرلرین قصدا پوزولماسی و بو کیمی منفی تاثیرلر اولموشدور؛
آمما سیزین سووالینیز داها آرتیق ادبی، مدنی، بدیعی صنعت‌لر حاقیندادیر. بو ساحه‌‌لرده اونلارین بیزه چوخ موثبت تاثیری اولوب. شرقین یئنی، مودئرن اینجه صنعت و ادبیاتی غربین تاثیری نتیحه‌‌سینده یارانیبدیر. بیزیمده اؤلکه‌‌میز بو تاثیردن قیراقدا قالمامیش؛ بیزده، یئنی ادبیات، رومان، حئکایه، نوماییش، سینما، رساملیق… و بیر چوخ ساحه‌‌لر غرب مدنیتی‌نین موثبت تاثیری‌نین آلتیندا یارانمیشدیر. اونا گؤره ده، بونا پیس گؤزله باخماق اولماز. پیس یؤنو غرب اؤلکه‌‌‌لری‌نین صنعت یؤنلرینی اولدوغو کیمی تقلید ائتمکدیر. بیز اونلارین یازی اوسلوبونو، یارادایجیلیق باجاریقلارینی اؤیرنمهلیییک، آنجاق اؤز ادبیاتیمیزی یاراتمالی‌ییق. تقلید، اینجه صنعتین و ادبیاتین قاتیلی‌دیر. تاسفلر اولسون کی، ادبیاتیمیزین موثبت یؤنلریله برابر و دونیا ادبیاتی‌ایله سسلشمه‌یه چالیشماسی و ده‌یرلی اثرلر یاراتماسی ایله یاناشی، غربدن گلمیش اؤیره‌نیلمه‌میش، منیمسنمه‌میش نظرییه‌‌لر اساسیندا ادبیات یارادان، ادبیاتی اؤلچن و میللی ادبیاتا خور باخانلار بو گون ادبیاتیمیزین یارالی یئری‌دیر. بیز دونیانی اؤیرنمهلیییک؛ چوخدا یاخشی اؤیرنمهلیییک؛ اونلارین معاصیر و کلاسیک‌لرینی دریندن بیلمه‌لی‌ییک؛ آمما اؤز کلاسیک‌لریمیز، معاصیر‌لریمیز اؤنده اولماق شرطی ایله.
بیلیرسیز کی دونیانین بوتون کلاسیک‌لرینی، ایستر شرق، ایسترسه غرب، یعنی هومئر، دانته، شکسپیر، قوته، والت ویتمن‌له یاناشی، تاقور، سعدی، فردوسی، نیظامی، حافیظ، خیام، هدایت‌له برابر الیوت، مارکز، بورخس، کافکا و اونلارجا بؤیوک و نهنگ یازیچی و شاعیرلری اوخویا بیلیریک؛ یعنی بونلار بیزیم دیلده چاپ اولونوب؛ بونلاری اوخومویانلار، بلکه‌ده گؤرمه‌ینلر باشقا تورک دیل‌لرینه اوز چئویریر و اونلارین سؤز‌لرینی، ایفاده طرز‌لرینی، دئییم‌لرینی دیلیمیزده یایماغا چالیشیرلار. بو سؤز – ایفاده‌‌لرین بیر چوخو او قده‌ر بایاغی و دایازدیر کی تورک سریال‌لاری‌نین و یونگول تورکو‌لری‌نین سورتوک ایفاده‌‌لرینی خاطیرلادیر. بونلار ادبیاتیمیزین یارالی یئری‌دیر. بوندان جان قورتارمالیییق. بونلارا علاوه ائدین فارسجا دوشونوب، آذربایجان تورکجه‌سیله یازانلار داها گولونج اولورلار. بو گونکو فارس ادبیاتیندا هله اؤز وارلیغینی و اعتبارینی فارس ادبیاتیندا سیناقدان کئچیره بیلمهین آرتیق دبده اولان ادبی نظرییه‌لره سؤیکه‌نیب یاریمچیلیق بیلیک‌لری ایله ادبیاتیمیزی اؤلچنلر، اونلارین اؤلچوسویله تنقید یازانلار، ادبیاتی اویونجاق سانان‌لاردیر. بونلار بلکه‌ده بیلمیرلر کی، ادبیاتین دوننی، بوگونو و صاباحی وار. نه یازیق کی بونلار غافیلدیرلر کی آرخادان گلن‌لرین ال‌لرینده غربیل وار. اؤزوده دار گؤزلو غربیل.
س- سیز کلاسیک ادبیاتمیزا نئجه باخیرسینیز؟
ج- ایستر ایسته‌مز بیز دونه‌نه بوگونون گؤزو ایله باخیریق. بودا طبیعی بیر حالدیر. بیز بوگونون آدامییق، دونه‌نین کی یوخ؛ آمما بوردا بؤیوک بیر حقیقتی اونوتمامالی‌ییق. بیز کی کول دیبیندن قالخمامیشیق؛ آناسیز- آتاسیزداکی دئییلیک. بیزیمده دونه‌نیمیز وار، بوگونوموز وار.
کلاسیک ادبیات، فولکلور، ادبیاتیمیزین تمل‌لری‌دیرلر. تملسیز، بینؤوره‌سیز بینا اوجالا بیلمز. بیز کلاسیک‌لریمیزی، فولکلوروموزو دریندن اؤیرنمهلیییک. اونلارین بو گونوموزه لازیم اولان عونصور‌لرینی، اینجه‌لهمهلی، اینجی‌لشدیرمهلی و اوزه چیخارمالی‌ییق. اونلاری بوگونه اویغون، زمانه‌میزله سسله‌شن فورمادا ایشله‌ملی‌ییک. غربین باش اثرلرینین چوخونون کؤکو اونلارین کلاسیک اثر‌لریندن سو ایچیر. اونلارین بؤیوک یازیچی و شاعیرلری‌نین اثرلری خالق اوسطوره‌لری، فولکلور قایناقلاری و خالق روایت‌لری اوزه‌رینده قورولوب. هومئرین ایلیاد و اودیسه‌سی یونان اسطورهلری اساسیندا یارانیبدیر؛ فردوسی‌نین شاهنامه‌سی کیمی. شکسپیر، اثرلرینین چوخونون مایاسینی خالق آراسیندا یایقین اولان روایتلردن گؤتوروب. قوته‌نین فاووستی، دانته‌نین ایلاهی کومئدیاسی دا بو یول‌لا یارانیبدیر. بوگونده ده غرب شعرینه بؤیوک تاثیر باغیشلامیش ت.اس.الیوت‌ون «ویران یورد»، The waste landاثرینی غرب اسطوره‌‌‌لرینی بیلمه‌دن باشا دوشمک مومکون دئییل. یاخود فاکنئر، جئیمز جویس، و…. بوللو- بوللو اوسطوره‌لردن قیدالانیبلار.
بوردا سیزه بیر خاطیره و بیر فاکتدان صؤحبت آچماق ایسته‌ییرم: اوستاد رضا سیدحسینی تانینمیش عالیم و ادبیاتشوناسلا چوخ دانیشیقلاریمیز اولاردی. او، تزه فرانسه‌دن قاییتمیشدی. منی قوناق چاغیردی. او چوخ بیر سئوینجله دئدی کی من بو دفعه فرانسه‌ده تزه بیر شئیه راست گلمیشم؛ اودا بودور کی اونلار مدرسه‌‌لرینده کلاسیک ادبیاتلارینی اؤیرنمه‌یه چوخ اهمیت وئریرلر. بو باره‌ده درس کیتابلاری‌دا ترتیب ائدیبلر. بو بیزه چوخ لازیمدیر. بئله بیر مضموندا سؤز دانیشدی. سونرا دئدی: حسن بونا نئجه باخیرسان؟ دئدیم اوستاد من ایکی بؤیوک شاعیره تئز- تئز مراجعت ائدیرم؛ اثرلرینی دؤنه- دؤنه اوخویورام. بو منده وردیشه چئوریلیبدیر ایندی. سوروشدو کیملردیر اونلار؟ دئدیم: بیری فضولی‌دیر؛ بیری ایسه حافظ. گولدو.
سیزه دئمک ایستهدییم فاکت: نیظامی‌نین خسرو و شیرین اثری دونیاجا مشهور بیر اثردیر. بو احوالاتلار دا نیظامی‌دن قاباق خالق ایچینده واریدی. نیظامی اونلاری بؤیوک بیر منظومه کیمی دونیایا چاتدیردی. نیظامی‌دن سونرا اونلارجا شاعیر شیرین و خسرو، شیرین و فرهاد آدلی منظومه‌لر یازدیلار؛ هره‌سی اؤز یئرینده ده‌یرلی‌‌دیر. دئمک اولار کی شرق ادبیاتیندا بو موضوع بؤیوک یئر توتوبدور. ایل‌لر کئچدی. ۲۰ینجی عصرده صمد ورغون و ناظیم حیکمت ده یئنه بو موضوعیا مراجعت ائتدیلر. صمد وورغون شیرین فرهاد و ناظیم حیکمت ایسه فرهاد شیرین و مهمنه بانو… اثرینی یازدی. بونلارین ایکیسی ده پیئس‌دیر. زامان گلدی ۱۹۶۰ینجی ایلده عارف ملک‌اوو ناظیمین اثری اوزه‌رینده بیر بالئت یازدی آدی«محبت افسانه‌سی». بو محبت ناغیلی ایندیه‌دک صحنه‌‌ده‌دیر. دونیانین بیر چوخ اؤلکه‌‌‌لرینده مختلف صنعتکارلارین بدیعی قورولوشوایله صحنه‌یه قویولوبدور و قویولاجاق؛ ابدی بیر اثر اولوب بو اثر.
بو سؤزلری دئمکدن مقصدیم بوایدی کی، کلاسیک ادبیاتیمیزا یارادیجی موناسیبتی ایله یاناشمالی‌ییق. بو توکنمز سؤز چئشمه‌سیندن اؤز پاییمیزی گؤتورمه‌لی‌ییک. بو دونیادا بئله‌دیر. قوته‌نین، شکسپیرین، یاشار کمال‌ین، ناظیم حیکمت‌ین، شاملونون، هدایت‌ین، دولت‌آبادی‌نین و بیر چوخلاری‌نین‌دا کلاسیک ایرثه موناسیبتی بئله اولوبدور…
س. یازیچی‌نین اَن بؤیوک قورخوسونو، باشقاسی‌نین تأثیرینده قالماق گؤرمک اولارمی؟ بونون یارادیجیلیقدا تأثیری نئجه اولا بیلر؟ باشقاسی‌نین تأثیری آلتیندان نئجه چیخماق اولار؟
ج. هر بیر اینسان اؤز دؤوروندن، موحیطیندن و اونو احاطه ائده‌ن وارلیقلاردان تاثیرلنیر. بو تاثیر نتیحه‌‌سینده اونون استعدادی، باجاریغی‌دا چیچکلنیر؛ گوجلنیر و یارادیجیلیق قابیلیتی گئنیشلنیر؛ درینلشیر. دونیا اینجه صنعتینی، ادبیاتینی، تاریخینی و خالقلارین باشقا – باشقا بیچیملی مدنیت‌لرینی اؤیرنمه‌ین صنعتکار، اؤز یئرینده قالار؛ دونیایا، اینسانلارا دئمه‌یه سؤزو اولماز. صنعتکار اؤیرنمه‌لیدیر. اؤیره‌نه- اؤیره‌نه دیرچلمه‌لی و بوی آتمالیدیر. بو یول ایله اؤز یارادیجیلیق اوسلوبونو تاپمالی‌دیر. دونیایا نئجه باخماغی، اونو نئجه قاوراماغی و قاوراییشلارینی نه بیچیمده، هانسی نوعدا یارادیجیلیغا چئویرمه‌نی باجارمالی‌دیر. البته کی بورادا تاثیرین موثبت و یارادیجی یؤنوندن صؤحبت گئدیر؛ تقلیددن، کیمسه‌نی یامسیلاماقدان سؤز گئتمیر. تقلید یارادیجیلیغین قاتیلی‌دیر. او صنعتکاردا اولان یارادیجیلیق گوجونو اؤلدورر؛ اونو اؤز ایچیندن بوشالدار؛ کیمسه‌نین کؤلگه‌سینه چئویرر. تقلیدچی‌لر صنعتده ایز بوراخمازلار. اونلار یالنیز و یالنیز اؤز‌لری‌نین بوشلوقلارینی دولدورارلار.
صنعتین مایاسی استعداد‌دیر و استعدادسیز کیمسه‌دن هر نه چیخسادا، آنجاق صنعتکار چیخماز. یالنیز استعداد ایله ده کفایتلنمک اولماز. استعداد ایسه تربیه‌لنمه‌لی و زحمت کوره‌سینده قیزاریلیب ،سوواریلیب، پولادلاشمالی‌دیر. بئله ایسه زحمت استعدادین قوروجوسو و یؤنلدیجیسی‌دیر. صنعته گوج وئره‌ن، جان وئره‌ن، روح وئره‌ن یارادیجی امه‌یی‌دیر. او بو امکدن قیدالانیر. گئجه گوندوز آختاریشدا اولان، جان ایشیغیندا دونیانی گزه‌ن، جامعه‌‌نی اؤیره‌نن، اؤزونو و اینسانلاری اؤیره‌نن، اونلارا تزه سؤز دئمه‌یه، تزه دویغولار آشیلاماغا چالیشان صنعتکار البته کی اؤزو اولمالی‌دیر. ادبی نظرییه‌‌لر اوزه‌رینده اثر یاراتماق ادبیات اوچون ان باشلیجا صنعتکار اوچون تهلوکه‌لی بیر ایشدیر. البته من نظرییه‌لره قارشی دورمورام. اؤزومون ان عمده ایشیم بو نظرییه‌لری آراشدیرماقدیر؛ اونلاری منیمسه‌مک‌دیر. بو نظرییه‌‌لر چوخ یاخشی‌دیرلار. اونلاری اؤیرنمک، منیمسه‌‌مک، اؤزونونکولشدیرمک لازیمدیر؛ آنجاق بوندان سونرا اؤز خالقینا، میللی ادبیاتینا مراجعت ائدیب، اونلارین ایچینده‌کی گیزله‌نن اینجی‌لری سئچیب، یارادیجیلیق لابوراتواریاسینا گتیریب، اوزه‌رینده ایشله‌مک، جان یانغیسی‌ایلا، سئوگی ایله یوغرولان اثر یاراتمالیسان. بئله‌دیرسه تقلیدچی‌لیک تهلوکه‌سیندن قورتاراجاقسان؛ یوخسا اؤزگه‌نی یامسیلاماق، یئکه- یئکه سؤزلری سیرالاماق، مشهور آدلاری صادالاماق‌لا هانسی‌سا ادبی مکتب‌لرین آدینی چکیب پوز وئرمک، مشهور آداملاری یامسیلاماق، مودئرن و پست مودئرن صنعتکار اولماق دئمک دئییلدیر. بونلار هامیسی اؤز جامعه‌‌ندن، اؤز ایچیندن، اجتماعی حیاتیندان گلمه‌لی‌دیر. بیرده کی اینسانلارلا دیللشه بیلمهین، اونلارین آرزو و ایستکلرینی، دیلک‌لرینی بدیعی صنعت اثری سویه‌سینده ایفاده ائده بیلمهین، اینسانلارا خور باخان، تکجه اؤز حلقه‌سی، اؤز محفلی اوچون یارادانلارین اثرلری دونیایا اؤلو گلیر.
یارادیجی شاعیرلر، کئچمیشی دریندن اؤیره‌نیرلر. گونوموزو ایتی باخیشلاری ایله سئیر ائدیرلر. دوغما یوردوموزون گؤزه‌للیکلری بولاغیندان میصراعلارینی امیزدیریرلر. اینسانلارین آرزو و ایستکلرینی اؤزونونکولشدیریب و بابالارین آچدیغی یوللارا قدم قویورلار. بالا‌لارین، نوه‌لرین ایستک و آرزولارینا اوز توتوب، یئنی-یئنی جیغیرلارا یؤنلیرلر. اونلار، اؤز اثرلری ایله گله‌جه‌یه آچیلان سحرلره بلدچی اولوب و اینسانلارین صاباحا دوغرو گئدن یول‌لارینا ایشیق توتورلار. بئله شاعیرلرین صنعتکار امه‌ییندن، گئجه‌لی-گوندوزلو آختاریشلاریندان دوغولان، صمیمی حیسلرله آشیلانیب، اینسانی آرزو و ایستکلری ترنم ائده‌ن اثرلر، هامی اوچون گره‌ک اولور.
س-دئمک اولار کی ادبیاتین شعر قولوندا علیرضا نابدل (اوختای)لا درینله‌شیریک. سونرا ۷۰ینجی ایل‌لره قده‌ر بیر اوچوروم یارانیر. ۷۰ینجی ایلدن بو طرفه بیزده هادی قاراچای، اسماعیل اولکر و ناصیر میرقاتی‌نین «تالانمیش گونش» کیمی گؤزه‌ل اثرلری چیخیر. داها دوغروسو بیزده مودئرنلشمه سوره‌جی، سیستئماتیک بیچیمده بو زاماندان باشلاییر. بو دؤورده یارانان اثرلری نئجه گؤرورسونوز؟
ج- بو سووالینیز چوخلو مناقشه دوغورا بیلر. بیرینجی بودورکی ایراندا، آذربایجان شعرینده مودئرن شاعیر «حبیب ساهر»دیر. حبیب ساهر دونیانین مودئرن شعری‌نین بانیسی ساییلان شارل بودلر شعری ایله بیر باشا تانیش اولموش، اونو قاورامیش، منیمسه‌میش و فارس و آذربایجان دیل‌لرینده شعر یازمیشدیر. بونونلا برابر بودلر، مالارما وورلن والری و بیر چوخلارینی فرانسیزجا اوخوموش و اثر‌لریندن ترجومه ائتمیشدیر. ساهر ایراندا ایلک مودئرن شعرین (بورادا یئنی شعری نظرده توتمورام. ادبیات و اینجه‌صنعتده مودئرن تئرمینی اساسیندا بونلار بیر- بیریندن آییریرام) تمل داشینی قویموشدور؛ هم آذربایجان دیلینده، هم فارس دیلینده. بو باخیمدان او رسول رضا، صمد وورغون‌دان‌دا قاباق یئنی شعر ایله مشغول اولموش و اؤز بدیعی اوسلوبونو آذربایجان و فارس دیل‌لرینده یاراتمیشدیر. «علیرضا اوختای» ساهر مکتبینده بویا – باشا چاتان شاعیردیر. اونون شعر‌لریندن ساهر شعری‌نین سسی و عطری گلیر. بیرده کی او دؤورون اجتماعی سمبولیسم آدلانان فارس شعریندن تاثیرلنمیش و گؤزه‌ل و اورژینال اثرلر یاراتمیش و شعرمیزده اوختای جیغیری آچمیشدیر. آذربایجاندا مودئرن شعرین بانیسی کیمی اوختای‌دان آد چکمک دوزگون دئییلدیر. بو آذربایجان شعری‌نین تاریخی پروسسینی نظره آلماماق دئمکدیر. اوختای گنج بیر استعداد، اورژینال بیر شاعیر، بیر یارادیجی‌ایدی. تئز گول آچدی، تئز ده سولدو. بلکه ده اونون سیما‌سیندا شعریمیز بؤیوک بیر شاعیری ائرکن ایتیردی.
اوختای۴۰ینجی ایل‌لرین ایلک یاریسیندا یازیب یاراتمیشدیر. دئمک بو ۵۰ ایل ایچینده بیزیم شعریمیز یوخودا ایمیش!! بئله دئییل. اوختایین کناریندا بیر چوخ‌لار یازیب یاراتمیشدیر و اثرلرینین چوخو واختیندا چاپ اولماییبدیر. مثال اوچون: حبیب ساهر، سهند، حسین دوزگون، حبیب فرشباف، بهمن زمانی، عباسعلی ائلچی، مرضیه اوسکویی و معین سببلر اوزره اثرلری آرادان گئتمیش و هئچ واخت ایشیق اوزو گؤرمه‌میش باشقالاردان آد چکمک اولار. اوختایین یازدیغی شعرلرله اونون نشری آراسیندا ۱۰ ایلدن آرتیق فاصیله وار. بو دوروم باشقا شاعریمیزین‌ده اثرلرینین یاییلماسیندا اؤزونو گؤستریر. نومونهسی ائله ناصیر مرقاتی. ناصیر مرقاتی گؤزه‌ل شاعیردیر، اورتا نسله منسوبدور؛ آمما شعرلری ۷۰ینجی ایل‌لرین محصولو کیمی قلمه وئریلیر. بو قوصور، شعریمیزی مئتودیک شکیلده اؤیرنیلمه‌مه‌سیندن آسیلی‌دیر. بیزیم ۵۰ینجی، ایللرده ده آدلارینی چکدیییم شاعیرلر سیراسیندا عمران صلاحی، عزیز سلامی، سؤنمز، نطقی، کریم گول‌اندام، محمد قاضی(سمندر)، باریش، ائلچی، باریشماز و باشقالارینی علاوه ائده بیلرم. ۶۰ ینجی ایل‌لرده‌ده بیر چوخ شاعرلریمیز بو یولون یولچوسو اولموشلار و بو گونده ادبی جمعیتیمیزده اؤز دست‌خطلریله تانینیرلار. بونلارین ایچینده یئنی‌شعریمیزین داوامچیلاری کیمی یازیب یارادان حبیب فرشباف،ناصیر داوران، ائلدارموغانلی سحرخانیم، علیرضا میانالی، هادی قاراچای، اورمولو و اونلارجا باشقا شاعیرلرین آدینی بو سیاهه‌یه آرتیرماق اولار کی چوخ اثرلری هله گون اوزو گؤرمه‌ییبدیر و یالنیز آز- چوخ، مطبوعات صحیفه‌لرینده آرا -سیرا چاپ اولوبدور.
شعرمیزه بئله بیر باخیش، بئله بیر صنعی بؤلمه‌لر دوزگون دئییل. قویون اثرلر تام یاییلسین و قالانلار، قالمایانلار آیدین اولونسون، سونرا اونلاری داها دوزگون تحلیل ائتمک اولار. ادبی حادیثه‌‌لرین تحلیلی گونون تحلیلی ایله فرقلنیر. ایل‌لر کئچیر، حقیقت آیدین اولور. اوندا شعریمیزین سیماسی داها آیدین، داها پارلاق گؤرونر. تلسمه‌یین؛ بو قوندارما اؤلچولری، ۱۰ ایل‌لیک‌لری فارس تنقیدچیلری او ایللرده چوخ ایره‌لی سوردولر، آمما بو گون، حقیقت اونلار یوزان کیمی گؤرونمور. بو کیمی اؤلچولره چوخدا بئل باغلامایین. ادبیات جمعیتله اوره‌کدن – اوره‌یه، جاندان – جانا یارانیر؛ اینکیشاف ائدیر و ائده‌جکدیر. تکی میللت وار اولسون و قلملر ایشله‌سین. بیرده، گون، او گون اولسون کی یارانان اثرلر اوزه چیخسین. اثرلر واختیندا یاییلیب، اوخونسون. بودا، مطبوعاتین، نشرین، آنا دیللی مکتب‌لرین قورولماسی و چوخالماسیندان آسیلی‌دیر و دیلیمیزین آزاد و راحت یاییلماسی و اوخوجولارین سایی‌نین چوخالماسی ایله باغلی‌دیر و بئله – بئله سؤزلر…
س- بئله گؤرونور کی چوخ آز سای‌دا مودئرن شعریمیزله ایلگیله‌نن اوخوجولاریمیز وار. داها چوخ شهریارین حیدر باباسی کیمی کوتله دیلینده یارانان شعرلری سئویرلر. ائله‌دیرمی؟ بو بیزیم اوچون یاراتماماغا بهانه اولا بیلرمی؟ بیز چوخ نفوسلو میللت اولاراق سون ایللرده یارانان مودئرن اثرلریمیزین سایی سیزی قانع ائدیرمی؟
ج- تمامی ایله دوغرودور. آنجاق مودئرن ادبیات اؤز یئرینی تاپماقدادیر. یئنی ساوادلی نسیل مئیدانا گلیر. حیدربابانین بیر چوخ صحنه‌‌لری اونلار اوچون داها آنلاشیلمازدیر. اونلار اؤز دونیالارینی یاراتماغا جان آتیرلار. مودئرن ادبیاتی مودئرن اولموش میللت، مودئرن اولموش یارادیجی، مودئرن اولموش اوخوجو بیرلیکده یارادا بیلر. حادیثهلری یئنی گؤزله گؤرمک، اونلاری یئنی طرزده ایفاده ائتمک، اوخوجولارا باشا دوشن بیر دیل‌له چاتدیرماق لازیمدیر. اؤز بایاغی قاوراییشلارینی، فردی جیلیز حیس‌لرینی، دایاز دوشونجه‌لرینی خالقین روحونا، حیاتینا یابانچی اولان ایفاده‌لرله سوخوشدورانلارا مودئرن آدی وئرمک منجه دوزگون دئییلدیر. تپه‌دن دیرناغا فارس دیلی‌نین آشاغی سویه‌لی اوزدن ایراق پست مودئرن ادبیاتینی، ائلهجهده تورکیه‌نین کانال‌لاریندان اؤز فانتزی‌لرینی تقلید ائدیب، یئنی واریانت‌لار یارادان و اونلاری مودئرن ادبیات اثرلری کیمی قلمه وئره‌ن یازیچی و شاعیرلرین داورانیشی، ادبیاتیمیزین اینکیشافینا کی یوخ، یئرینده سایماسینا یاردیمچی اولور. بوردا گنج و استعدادلی یازیچیلاریمیزی، گؤزه‌ل جاوان شاعیر‌لریمیزی بونلارا قاتماق ایسته‌میرم. اونلارین سایی قات–قات بو یالانچی و موداباز اوزدن ایراق قلم صاحیب‌لریندن چوخدور. اونلارین حسابی باشقا‌دیر. اونلار ادبیاتیمیزین گؤز مونجوقلاری‌دیرلار. اوخویون اونلارین حئکایه مجموعه‌لرینی، شعر کیتابلارینی. گؤرون دونیالارینی.
من بو استعدادلی گنجلریمیزین اثر‌لریندن بدیعی و ایسته‌تیک ذوق آلیرام. بیزیم شاعیر و یازیچیلار دئینده من بونلاری نظرده توتورام؛ گؤز‌لریندن اؤپورم. آنجاق بورادا چوخ جیددی بیر مسئله‌یه توخونماق ایسته‌ییرم: مودئرنلشمه اجتماعی بیرحادیثه‌دیر؛ بیرحرکت‌دیر؛ بیر ده‌ییشیکلیک‌دیر. اجتماع ده‌ییشیرسه، ادبیاتدا دا ده‌ییشمه‌لر باش وئرر. غربده مودئرن ادبیات، اونلارین یاشادیغی وضعیته جانلی شکیلده باغلی‌دیر. اونلار، یاشادیقلارینی یارادیبلار. اونلار، رونسانس آیدینلاشما دؤور‌لرینی، جیددی فیکیر توققوشمالارینی باشلاریندان کئچیریب، مودئرنیته دؤورونه قدم قویوبلار؛ یاشاییشلارینا اویغون اینجه صنعت و ادبیات یارادیبلار. اونلاردا، هر شئی طبیعی گؤرونور. بیز ایسه اونلارین قیراغیندا یاشامیشیق؛ چاپیلمیش، تالانمیشیق و اونلارین قوردوغو قورقولارین تاثیری آلتیندا قالمیشیق. بیر چوخ اؤلچولرده، آغینا – بوزونا باخمادان، یامسیلاماقلا، اؤزوموزو اونلارا اوخشاتمیشیق. دونیایا اونلارین گؤزو ایله باخمیشیق. اؤزوموزه، اؤز میللی وارلیغیمیزا خور باخمیشیق. اونلاری هر شئی‌ده اوستون توتموشوق. اودور کی اؤزوموز اولا بیلمه‌میشیک. بونو دئییم کی بو مستملهچیلیک و استثمارچیلیق سیاستینی دونیایا حاکیم ائده‌ن‌لرین عمل‌لری‌نین نتیحه‌سی‌دیر. اونلار بیزی اؤزوموزدن اوزاقلاشدیرماقلا، بوشلوقلاریمیزی ایچی بوش نظرییه‌‌لر، مودابازلیقلارلا دولدورماقلا بیزی اؤز اویونجاقلارینا چئویرمهیه چالیشمیشلار. بودا اونلارین وار – یوخوموزو سویماق ایستک‌‌لریندن ایره‌لی گلیر. البته بو او دئمک دئییل کی غربین بؤیوک فیلوسوفلاری، فیکیر بهادیرلاری، بؤیوک صنعت آداملاری، مدنیتی، اینسانلاری، اونلارین اجتماعی – مدنی ساحه‌لرده‌کی اوغورلاری بیزیم اوچون یاددیر. اونلارین اوغورلاری اینسانلیغین اوغورلاری‌دیر؛ اونلارین قازانجی بشریتین قازانجی‌دیر؛ اونلارین هر بیر ساحه‌ده‌کی الده ائتدییی اوغورلار بیزیمدیر. بیز اونلاردان بول – بول اؤیرنمهلیییک؛ اونلارین علم، تکنولوژی اینجه صنعت و دوشونجه و ادبیات ساحه‌‌سینده‌کی تجروبه‌‌لرینی بؤیوک ممنونیتله اؤزوموزون مدنیتیمیزین تملی اوزه‌رینده قورمالی‌ییق. ایندی یاواش- یاواش اؤزوموزه گلیریک؛ اؤز سؤزوموز، اؤز گؤروشوموزله دونیانی، میللی وارلیغیمیزی تانیماغا، اونلارا اویغون یازیب – یاراتماغا و دونیادا تانینماغا باشلامیشیق. هیندده تاقور؛ میصرده نجیب محفوظ؛ ژاپن‌دا موراکامی، یوشیما، کورساوا؛ تورکیه‌ده ناظیم حیکمت، یاشارکمال، عزیز نسین، اورخان پاموک؛ ایراندا هدایت، صمد بهرنگی، فروغ، ساعدی، دولت‌آبادی؛ آذربایجان جومهوریسینده رسول رضا، صمد وورغون و بو کیمی یازیچیلار آرتیق دونیادا تانینیر. بیزیمده دونیایا دئیه‌جک سؤزوموز وار. دونیا بیزی اؤز سسیمیزله ائشیتمه‌یه حاضیردیر.
س- بو تای نثری‌نین ایلک یازارلاریندان اولان گنجعلی صباحی یارادیجیلیغی حاقدا نه دئیردینیز؟
ج- من گنجعلی صباحی معللیم ایله یاخیندان تانیش اولموشام. اوندان چوخ اؤیرنمیشم. اونو اؤزومه معنوی آتا سانیرام؛ نئجه کی ساهری. ساهر ایله ده یاخیندان تانیشایدیم. اونونلا چوخ اولموشام؛ اؤیرنمیشم. اودا منیم معنوی آتامدیر. صباحی چوخ پرنسیپلی و عالیجناب بیر شخص‌ایدی. مهربان، صمیمی، ادبی گنجلییه حؤرمت بسله‌‍ین آلچاق کؤنوللو بیر اینسان ایدی. او سؤزون حقیقی معناسیندا معللیم ایدی. صباحی اؤز دؤورونون اوستاد یازیچی‌لاریندان ایدی. اونون اثرلرینین قورولوشو، موضوعسو، بدیعی قابلیت‌لری او دؤورون قاباقجیل ایده‌آل‌لاری ایله سسله‌شن اثرلرایدی. نثرمیزده، میرزه جلیل، عبدالرحیم بئی، میر جلال، میرزه ابراهیم‌لارین دوامچیلاریندان ایدی. اونون تنقیدی گؤروشلری و بدیعی یارادیجیلیغی عصرین ایلک یاریسیندان مایالانیر و او باخیشلا دا صباحی یازیب یاراتمیشدیر و بوگون بیزیم اوچون معلم اولاراق قالیر.
یازیچی‌نین اثرلرینی، اؤز اجتماعی متنیندن آییریب تحلیل ائتمک دوزگون ساییلمیر. اثری اؤز اجتماعی متنینده، اؤز دؤورونده ده‌یرلندیرمک لازیمدیر. صباحی و ساهرده بوندان استثنا دئییل. اونلار بیزیم معنوی آتالاریمیزدیر و احتراملاری واجیبدیر.
یئری گلمیشکن دئییم کی: بوگون نثریمیزین آپاریجی قولو «گنجعلی صباحی اؤدولو» قورومونو تشکیل ائدیب و بو نجیب ایشی ایل‌لردیر دوام ائتدیریرلر و ادبیاتیمیزا، نثریمیزه میثیلسیز خیدمت گؤستریرلر. اونلار، بو یول‌لا استعداد‌لاری اوزه چیخاریب، ادبی اجتماعیاتیمیزا تانیتدیریرلار. من اونلارین بوگونکو ایشینی پولیتزئر جایزه‌سیندن اوستون توتورام. بونلار بوش ال ایله، هئچ بیر یئردن یاردیم گؤزله‌مه‌دن بو ایشه ال قویوبلار و استعدادلی گنج‌لری نثرمیزین ایشغینا، اؤز یارادیجیلیقلاری‌نین ایشیغینا توپلایا بیلیبلر. بونلارین الینی سیخماق و اونلارا ساغ اول دئمک و بو جاییزه‌نی عنوان توتوب، حئکایه‌‌لرینی و استعدادلارینی سیناقدان کئچیرن گنج یازیچیلاریمیزی اوره‌کدن آلقیشلاماق بورجوموزدور.
س-سیزجه رضا براهنی، فریبا وفی و باشقا فارسجا یازان ناثیرلریمیزی آذربایجان ناثیرلری‌سیراسینا داخیل ائتمک اولارمی؟ جاوابینیزدا لوطفن دیل مسئله‌سینی اؤنم توتاراق آچیقلایین.
ج- بو مسئله تکجه بیزه عایید دئییل؛ دونیادا چوخ یازیچی و شاعیرلر واردیرکی اثرلرینی اؤز آنادیل‌لرینده یوخ، بلکه باشقا بیر دیلده یا اؤلکه‌‌نین ایشلک دیلینده یازیبلار. مثلا او تای آذربایجان یازیچی‌لاریندان نئچه‌سی اثرلرینی روس دیلینده یازیر؛ امریکا، انگلیس، فرانسه و آلماندا یاشایان تورک، فارس، روس و باشقا باشقا میللت‌لره منسوب اولان یازیچیلار اثرلرینی یاشادیقلاری اؤلکه‌‌لرین دیل‌لرینده یازیبلار؛ اؤز آنا دیل‌لرین ادبی شکیلده بیلمه‌مه‌لری، یاخود چوخ اوخوجو قازانماق اوچون و یا دا بعضی قاداغالار اوچون. واختیلا ساعدی، صمد شاهلیق رئژیمی‌نین شرایطینده بعضی اثرلرینی آذربایجانجا یازماقلارینا باخمایاراق، اثرلرینی عمومیتله فارسجا یازیبلار. آنجاق اونلارین اثرلری موضوع باخیمیندان آذربایجانا عایید اثرلردیر .نئجه‌کی براهنی ده، خانیم وفی ده فارسجا یازانلار آراسیندادیرلار؛ آنجاق اونلارین اثرلرینین موضوعلاری آذربایجاندا باش وئرمیش حادیثه‌لردن گؤتورولوب. اگر اونلار آذربایجان دیلینه چئوریلسه‌لر، تام آذربایجان ادبیاتی فاکتی اولاجاقلار. نئجه کی صمدین اثرلری آنا دیلینده دوغما سسلنیر و یاخود ساعدی‌نین ترجومه اولموش بیل عزالیلاری و توپ اثرلری آنا دیلمیزده دوغما سسلنیر. بیرده اونلار اثرلرینی یاخشی بیلدییی دیلده یازا بلیبلر. اگر آذربایجانجا یاخشی بیلسه‌ایدیلر، آنا دیل‌لرینده یازاردیلار. بوگون منیم دوغرو خبریم وارکی خانیم وفی بیر چوخ حئکایه آنادیلینده یازیب و یازماغادا چوخ ماراقلی‌دیر.
بو مسئله‌نی ده علاوه ائتمک لازیمدیر: بیز اونوتمامالی‌ییق کی ادبیاتا بدیعی سؤزصنعتی دئییرلر. یعنی ادبیات دیل اوزه‌رینده، دیل واسیطه‌سی‌ایله قورولور. دیلین بدیعی اثرده باشلیجا رولو و اهمیتی واردیر. من بئله اثرلری تمام معنادا آذربایجان ادبیاتی فاکتی کیمی قبول ائده بیلمیرم.
س- حئکایه‌چیلیکده بیر سیرا قاوراملار وار کی بونلار همیشه دارتیشما تؤره‌دیبدیر. او جومله‌دن نووئل، حئکایه، پووئست، رومانس و سون زامانلاردا حئکایه‌جیک. بو قاوراملارین فرقی‌سیزجه نه‌ده اولور؟ مینیمالیزم‌له حئکایه‌جیک ژانر‌لاری بیردیرمی؟ اگر بیر دئییل، اونلاری بیر بیریندن آییران فرق‌لر نه‌ده‌دیر؟
ج- روایی ادبیات، شعر قده‌ر قدیم اولماسادا، آنجاق یاشی چوخدور. اونون کؤکو اوسطوره‌لره قاییدیر. اینسان اسطورهلری ناغیل‌لارا، داستان‌لارا، ئپوس‌لارا چئویردی؛ خاص بیر تاریخی شرایطده اونلارا تزه روح و جان وئردی و یاشاتدی؛ زامان- زامان آمال و آرزولاریلا سسلشدیردی؛ عصیر‌لردن عصیرلره کئچیرتدی. هر یئنی بیر دؤورده، قهرمانلیق و محبت داستانلارینی حیات حقیقتلری ایله اجتماعی واقعیت‌لرله زنگینلشدیردی و اینسانلارا معنوی ذوق، درین بیلیک، یاشاماق هوسی و عشق باغیشلادی. درد‌لرینه اورتاق اولان، اومید‌‌لرینی جانلاندیران و بیر سؤزله اینسان حیاتی‌لا سیخ باغلی ادبیات اولدو.
۱۳ینجی عصردن آوروپادا رومانس یاراندی. رومانس اروپا ادبیاتیندا سئوگی و محبت قوچاقلیق و قآچاقلیق ماجرالارینا حصر اولونموش نظم‌له نثرله یارانمیش اثرلره آد وئریلمیشدیر. اونون ایلک اوجاقلاریندان بیری فرانسه اولموشدور. اعیانلارین مجلیسلرینده روایت اولونان و رواج تاپان رومانس‌لار سونرالار اوزون و ماراقلی ماجرالارلا دولو نثر اثرلرینه چئوریلمیشدیر. رومانس چوخ واختلار کلاسیک موضوعلاری، شاهلارین، شاهزاده‌لرین و میللی قهرمانلارین ماجرالارینی روایت ائده‌ن اثرلر اولموشدولار. بیزیم آذربایجان ادبیاتیندا، ایران ادبیاتیندا بیر چوخ رومانسلارا راست گلمک اولار. مثال اوچون: سمک عیار، قآچاق نبی، قآچاق کرم، عباس و گولگز، بو سونرالار عاشیق حسین جاوانین ستارخان داستانی و اونلارجا بئله اثرلرین آدینی چکمک اولار و اونلارین کلاسیک نومونهلری داها آرتیق فردوسی‌نین، نظامی‌نین و… اثرلرینده چوخ بیتگین و کامیل نوعونو تاپمیشدیر. بوگون آرتیق یارادیچی کیمی بو اثرلره یاناشیلیر؛ اونلارین اوزه‌رینده اوپئرالار، بالئتلر و یئنی رومان فورماسیندا ائلچین‌ین محمود و مریم اثرینده، قآچاق نبی‌نین قهرمانلیق ماجرالاری، سلیمان رحیم‌اوون قافقاز قارتالی اثرینده، خسرو شیرین، صمد وورغونون فرهاد شیرین درامیندا و نیظامی‌نین یئددی گؤزه‌لی، قارا قارایئوین یئددی گؤزه‌ل بالئتی و مین بیر گئجه ناغیل‌لاری، فیکرت امیراوون عینی آدلی اثرینده جانلانیب، معاصیرلشیبلر.
نووئل ((Novel سؤزو رومان معناسیندادیر؛ هم فرانسیزجا، هم‌ده انگیلیسجه‌ده. )نووئلا Novella) کیچیک رومان یاخود اوزون حئکایه (Long short story) ده دئمک اولار.
۱۷ و ۱۸ینجی عصردن باشلایاراق ۲۰ینجی عصردن بویانا گئتدیکجه رومانس‌ین اهمیتی آزالیر؛ داها آرتیق خولیالاری، رؤیالاری حقیقی حیات حقیقتلری عوض ائدیر. رئالیستیک بو حقیقت‌لره اساسلانان اثرلر رومان آدلانیر و جامعهنین یئنی ادبی فورماسی کیمی اوزه چیخیر؛ حیاتین بوتون ساحه‌‌‌لرینی، اینسانین ایچینی، اوزونو، یاشایشی‌نین بوتون قاتلارینی قاپساییر؛ اجتماعی ساحه‌‌‌لرینی، فیکیر توققوشمالارینی و سیاسی موبارزه‌لرینی اؤزونده عکس ائتدیریر. هئچ بیر ساحه قالماییر کی رومان اونا توخونماسین. هئچ بیر موضوع قالماییر کی رومانین موضوعسو اولماسین. رومان مودئرنلشمه‌نین ان یوکسک ذیروه‌سینه چاتیر و زامانهنین یگانه ادبی فورماسی کیمی چیخیش ائدیر. آوروپادا ایلک یئنی ادبی قاوراییش فورماسی رومان بیچیمینده اورتایا چیخیر.
رومان‌لار اساسا نثرله یازیلیر، آنجاق منظوم رومان‌لاردا وار. مثلا: پوشکین‌نین «یؤگئینی اونئه‌گین» یاخود قابیلین «نسیمی» اثری و حتی بؤیوک نیظامی‌نین پوئمالارینی منظوم رومان‌لار آدلاندیریرلار. رومان‌لار، موضوع اعتباری‌ایله بیر سیرا گروپ‌لارا بؤلونور. مثال اوچون: تاریخی، اجتماعی، فلسفی، عائله- معیشت، ماجرا، پسیکو آنالیتیک، پلیسی و سایره رومان‌لار.
رومانداکی احوالاتلاردا چوخلو آدام اشتراک ائدیر. بو آداملارین طالعی و منافعه‌سی بیر بیری ایله چارپیشیر؛ اونلارین کاراکتری اطرافلی گؤستریلیر. سلمان ممتازین «گلینلر»، محمدسعیداردوبادی‌نین «بدبخت میلیونچو»، مصطفی چمن‌زمینلی‌نین تاریخی فلسفی رومانی«قیزلار بولاغی» و… ایلک رومان‌لاریمیزداندیر. سونرالار آذربایجاندا ابوالحسن، سلیمان رحیم اوو، میر جلال، میرزه ابراهیم، مهدی حسین، اسماعیل شیخلی، عیسی حسین اوو، آفاق مسعود و باشقالاری چوخلو رومان یازمیشلار.
سون زامانلاردا رومان هم بیچیم، هم مضمون اعتباری ایله چوخلو ده‌ییشیکلیک‌لره اوغراییب، یئنی کیفیت‌لر قازانمیشدیر. رومان‌لار گئتدیکجه ییغجاملاشیب، چئویکلشمیشدیر و قیسا رومان‌لار شکلینده یازیلمیشدیر؛ پسیکولوژیک تحلیل، فلسفی باخیش قووتلنمیشدیر؛ داخلی مونولوقلار چوخ مهم یئر آلمیشدیر؛ احوالات تصویری آزالدیلیب و فیکیر ایفاده‌‌لرینه چوخ یول وئریلمیشدیر. بو چوخ مرکب بیر یارادیجیلیق پروسه‌سی‌دیر. رومان‌لارین قیسا و ییغجام حالینا باخمایاراق چوخ سسلی رومان‌لاردا یازیلیبدیر؛ خصوصی ایله لاتین امریکادا، مکزیک، کلمبیا و پرو کیمی اؤلکه‌‌لرده. یئنی تیپلی رومان‌لار دونیادا بؤیوک شؤهرت قازانمیشدیر.
پووئست‌ده حئکایه‌دن فرقلی اولاراق عادتا بیر حادیثه یوخ، احوالاتین اساس اشتراکچیسی، قهرمانی اولان شخصین حیاتی‌نین بوتؤو بیر دؤورو و دؤورون بیر چوخ حادیثهلری وئریلیر. پووئست‌ده باش قهرمان اطرافیندا جمعلشن یاخود اونا ضد مؤوقع‌ده دوران بیر‌سیرا شخص‌لر اولور. بیزده میرزه جلیلین «دیریلن آدام»، سلیمان رحیم اوون «مئدالیون» و گنجعلی صباحی‌نین «قارتال» اثرلری پووئستین یاخشی نومونه‌لریندندیر.
حئکایه‌ده یازیچی اینسان حیاتی‌نین کنکرت پارچاسینی، صحنه‌‌سینی تصویر ائتمه یولو ایله حیاتین تیپیک و مهم جهت‌لرین آچیب، گؤستریر و اهمیتلی بیر فیکیر ایره‌لی سورور. مثال اوچون: میرزه فتحعلی‌نین «آلدانمیش کواکبلر» (آذربایجان حئکایه‌چیلیک صنعتی‌نین ایلک یئنی تیپلی حئکایه‌سی‌دیر بو اثر)، میرزه جلیلین «پوست قوطوسو»، حق وئردیئوین «دیش آغریسی»، عبداله شائق‌ین «مکتوب یئتیشمه‌دی» و آفاق مسعودون «سئرچه‌لر» حئکایه‌‌لرین گؤسترمک اولار. حئکایه‌‌لرین چوخوندا احوالات شخصین دیلیندن نقل ائدیلیر.
حئکایه‌جیک، حئکایه‌نین هئچ بیراساس عنصر‌لرینی ایتیرمه‌دن، حئکایه‌نین شیره‌سی و جوهرینی ساخلایاراق, چوخ ساده و آچیق دیل ایله بزک‌سیز – دوزک‌سیز ایفاده ایله توصیف‌لردن، توضیح‌لردن سویونموش، ان قیسا، ییغجام، توتارلی صورتده بیر حئکایه ژانری‌دیر. حئکایه‌جیک نوعونون اؤزونه مخصوص بدیعی خصوصیتلری واردیر. او جومله‌دن: اونلارین طرحی چوخ ساده، زمان و مکان جهتیندن محدود، کیچک بیرحیات کسیگینی ، ساده روایت فورماسی ایله ایفاده ائدیر. حئکایه‌جیک‌ده اصیل ماجرا بیر حادیثه اوزه‌رینده قورولور؛ بیر شخصیت اطرافیندا گئدیر. حادیثه‌‌لر گؤروملو شکیلده واقعیتده اولدوغو کیمی، قیسادیلمیش ییغجام و توتارلی شکیلده ماراق دوغروجو اولاراق بیر باشا روایت اولونور. بو نوعدا دیالوقدان، روایتدن چوخ استفاده اولونور. منجه بونلار حئکایه‌جیک نوعونون باشلیجا خصوصیتلری‌دیر.
مینیمالیسم ایلک دفعه امریکادا ۱۹۵۰ینجی ایللرده اورتایا چیخدی. ائکسپئرسیونیزمه قارشی. موسیقیده، ریاضیات قانونلارینا اویغون شکیلده ساده‌لشمیش هاوالاردا اؤزونو گؤستردی. سونرا معمارلیق، رساملیق، تئاتر و حئکایه صنعت‌لرینه ده سرایت ائتدی و اونلاردا دا مینیمال اثرلر یاراندی؛ آمما منجه بو نوع صنعت اثرلری یعنی ییغجام، توتارلی سؤز صنعتی‌نین نومونهلری داها آرتیق شرقده قرینه‌لر بویو یاشامیش و بو گونه قده‌ر گلیب، چاتمیشدیر. بیزده بایاتی‌لار، منظوم تاپماجالار، رباعی‌لر، کیچک حجملی روایتلر و بو کیمی نوعلر آز دئییل. شرقین یازیلی ادبیاتیندا بونون ان تیپیک نومونهسی سعدی‌نین «گلستان» اثری‌دیر. البته بو سایدیقلاریم تام مینیمالیستی اثرلر یعنی بوگون باشا دوشدیوموز مینیمالیسم اثرلری دئییل، آنجاق بونون ثوبوتودور کی اینسان ییغجام، توتارلی، معنالی و حیات حقیقتلری ایله دولغون ابدی موضوعلارا حصر اولونموش اثرلری ماراقلا قارشیلامیش، اونلاری اؤز سینه‌‌لرینه ییغمیش و یئری گلدیکده اونلارا مراجعت ائتمیشدیر.
بوگونکو مینیمالیسم داها چوخ ادبیاتدا اؤزونو گؤستریر. خصوصی ایله بدیعی، قیسا شعرلرده، کیچیک نثر اثرلرینده یاخشی نومونه‌لر یازیلیر. بؤیوک صنعتکار‌لاریندا بو نوع اثرلره مئیلی آز اولمامیشدیر. مینیمال خصوصیتلرینی چخوف، کافکا، برشت، بونلار کیمی صنعتکارلارین اثرلرینده گؤرمک اولار.
حئکایه‌جیک، بیر صنعت نوعی کیمی حئکایه‌چیلیکده اؤزونه یئر آچمیش، حاق قازانمیش، اوخوجولارین ماراغینی قازانمیش مینی مالیستیک یارادیجیلیق نوعودور.
س- مودئرن ادبیات نئجه یاراندی؟ بیر چوخلارینا گؤره مودئرنیزم ادبیاتلا باشلاییر. سیز نئجه باخیرسینیز؟
ج- «مودئرنیست» قدیم سؤزدور؛ ۱۶ینجی عصرده مودئرن آداملارین عنوانینا وئریلردی. ۱۸ینجی عصرده ایسه یئنی یولون یولچولارینا «مودئرن» دئییردیلر. بو آد سونرالار کؤهنه ادبیاتچی‌لارین قارشیسیندا یئنی ادبیاتچیلارا وئریلدی؛ عینی حالدا یئنی شیوه‌لر، یئنی طرز‌لر معناسیندا ایشلندی.
مودئرنیسم سؤزنو بعضی واختلار دؤور، استیل، ژانر، یاخود بونلارین ترکیبیندن عمله گلن بیر صنعت نومونهسی کیمی معنالاندیریبلار. آنجاق اتیمولوژی باخیمیندان مودئرنسیم، مودئرن سؤزوندن و مودئرن سؤزو ایسه لاتینجا modo (مودو) سؤزوندن عمله گلیب؛ یعنی چاغ، ایندی دئمکدیر. بو عبارتدن تاریخ بویو- یعنی اونون یارانماسیندان بو یانا- مختلف تعبیر‌لر اولونوب و مختلف معنالار وئریلیبدیر.
۱۹ینجی عصرده مودئرن سؤزونون معناسی گئنیشلندی؛ یئنی سبک‌لر، فیکیرلر، دوشونجه‌لر، حیات طرزینه، یئنی اصول- اداره طرز‌لرینه وئریلدی. حتی کیلیسالاردا ارتودوکس‌لارلا کاتولیک‌لر آراسیندا کئچن مناقشه‌لرده، ارتودوکس‌لاری مودئرن آدلاندیردیلار.
مودئرنیستلر کئچمیش آکادمیک و اسکولاکتیک یول‌لاردان اوز چئویریب و سنت‌له اوز به اوز دایاندیلار؛ ادبیاتدا و اینجه صنعتده یئنی ایفاده فورمالاری آختاردیلار؛ فیکیر و مضمون اعتباری ایله یئنی اثرلر یاراتدیلار. مودئرنیسم اؤزونو داها چوخ موسیقیده و رساملیقدا گؤستره بیلدی. بو گون ایشلک اصطلاح‌لارداندیر. عمومیتله صنعت و ادبیات ساحه‌سینده ایلک دفعه ایشلدیلمیشدیر؛ آنجاق سؤزون درین و گئنیش معناسیندا، بو سؤز گئتدیکجه کئچمیش معنالارینی عوض ائده – ائده، اصطلاح سویه‌سینه یوکسلمیشدیر. خصوصی ایله ۲۰ینجی عصرده ادبیات واینجه صنعتین یئنی تیپی کیمی معنالانیب و دونیانین بیر چوخ یئرینده ادبیات و اینجه صنعتین آپاریجی فورماسی کیمی حیاتا کئچیریلیبدیر. عینی حالدا ۲۰ینجی عصرده بوتون اجتماعی و دینی ساحه‌‌لری قاپسامیش، بیر اجتماعی و اقتصادی و مدنی قورولوشون آدی کیمی ده اؤزونه حاق قازانمیشدیر.
مودئرن، یعنی یئنی دونیانین ایفاده‌سی. هابئله بعضی زامانلاردا، مودئرنیسم سؤزو آوانگارد سؤزونون سینونیمی کیمی‌ده تعبیر اولونوردو. ائلهجهده معاصیر و چاغداش معناسیندا دا یوزولدو. بیزده بوردا مودئرن سؤزونون یئنی‌لیک معناسینی گؤتوروب و بو سون معنالارینی نظره آلاراق مودئرنلشمه‌دن سؤز ائدیریک.
ادبیاتدا ایسه ایلک دفعه توماس هاردی‌نین «دوبرویل» اثرینه مودئرن آدی وئریرلر. سونرالار ادبیاتشوناس‌لار «رابرت گریوز»ون شعر‌لرینی مودئرن شعر آدلاندیردیلار. آنجاق عالیملرین فیکرینجه شارل بود‌لرین شعرلری سؤزون حقیقی معناسندا مودئرن شعر ساییلیر. ۲۰ینجی عصرده جیمز جویس «اولیئسس »، مارسل پروست «کئچمیش زامانین سوراغیندا» رومانی مودئرن اثرلر کیمی یاراندی و ویرجینیا وولف، کافکا، برشت و بیر چوخلاری مودئرن یازیچی و شاعیر آدلاندیلار. باشقا اینجه‌صنعت اثرلرینده ده او جومله‌دن: موسیقیده، رساملیقدادا، شعرده‌ده بو آدین مختلف اوسلوبلاری یاراندی: اکسپرسیونیسم، ایماژیسم، سوررئالیسم، فوتوریسم، دادایسم، فورمالیسم و…
س- ایجتیماعی دورومون ادبیاتین مودئرنلشمه‌یینده نه قده‌ر تأثیری اولا بیلر؟
ج- مودئرن جامعه‌‌لر، دولت – میللت مفهومی اساسیندا قورولموشلار. دئمک جامعه، حاکم و اونا منسوب اولان قورولوشلار، قدسیلیکدن اوزاقلاشمیش و اؤزونون داخیلی قانونلاری اوزه‌رینده قورولموشدور. جامعه‌‌یه، آغالیق و نؤکرلیک یاخود ارباب و رعیت‌لیک رئژیملری یوخ، بلکه بازار اقتصادیاتی حاکیم کسیلمیشدیر. اجتماعی قوه‌لر آیریلمیش، اجتماعی قوروملار یارانمیش و اونلارین آراسینداکی قارشیلیقلی موناسیبت جامعهنین قانونلاری اوزه‌رینده قورولموشدور. جامعه ده فیکیر آزادلیغی، مذهب آزادلیغی و باشقا اینسان حاقلاری رسمیته کئچمیشدیر. اینسانلار اؤز دوشونجه‌لری اؤز ایناملاری، اوز عقیده‌لری اساسیندا موناسیب قوروملار قورموشلار. بونلارین هامیسی بشریتین رونسانس، آیدینلاما دؤورو آدلاندیردیغی و بؤیوک فرانسیز اینقیلابیندان سونرا الده اائتمه‌یه و قورماغا نائل اولموشدور.
یئنیلشمک، مودئرن اولماق ایلک اول اجتماعی حیاتین اؤز قانونا اویغونلوقلاریندان دوغور. جامعهده یئنیلشمه اوز وئره‌نده، اونون آلت و اوست قوروملاریندا دا ده‌ییشیکلیک‌لر یارانیر. کئچمیش قورقولار، اولدوغو کیمی قالمیر؛ ده‌ییشیلیر. بونونلادا جامعهنین بوتون قاتلاریندا، چاخناشمالار، چکیش – برکیشمه و گرگینلشمه‌لر باش قالدیریر. آلت قاتلاریندا بؤحرانا دوچار اولموش جامعهنین، اوست قاتلاریندا دا جانلانما، توققوشمالار اوز وئریر و ان نهایتده جامعهده اینکیشافدا اولان، حیات گوجونه مالیک اولان یئنی قوه‌لر، یئنی فورمالار باش قالدیریر و اؤز یاشاماق حاققینی ثبوتا یئتیریر. بئله‌لیکله جامعهده یئنی‌لیک‌لر اوز وئریر. جامعه ده ایسه بو یئنی‌لیکلری منیمسندیکجه، یئنی قوروملار قورولور. جامعه یئنی‌لشیر و بو یئنی‌لشمه‌لر اینسانلارین شعوروندا، یاشاییش شیوه‌لرینده ده اؤزونو گؤستریر. اونلارین دونیا گؤروش‌لرینده، باخیشلاریندا، قاوراییشلاریندا و ائلهجهده بدیعی – ایسته‌تیک دویوملاریندا یئنیلشمه باش وئریر.
صنعت و ادبیاتدا دا یئنی‌لیک ایلک اول یئنی‌لشمیش جامعهده یئنی بدیعی دوشونجه‌لی اینسانین دونیایا یئنی باخیشی‌لا باشلانیر. یئنی باخیشدان یئنی تخیول عالمی یارانیر. یئنی تخیول ایسه یئنی ایفاده طلب ائدیر. یئنی ایفاده اوچون یئنی آهنگ، یئنی موسیقی، یئنی دیل لازیم گلیر. بورادا، منظوروم قوندارما یاخود یابانچی، یاراماز ایفاده‌لر دئییل، خالق دیلی‌نین اؤزوندن بدیعی دیلین یئنی‌لشمیش وگئنیش‌لنمیش ایمکانیندان یارانان دیلدیر. بونلارین هامیسی بیر یئره توپلاشاندا، بیر – بیری ایله قارشیلیقلی موناسیبتده اولاندا یئنی فورم، یئنی مضمون و یئنی اثر یارانیر. منجه یئنی‌لیک بو دئمکدیر… آردی وار
