تبریز آذربایجان تئاتری
ایلهام رحیملی
کؤچورن: احمد عسگرپور- (۷)
۱۹۳۰(۱۳۰۹) ماراق دوغوران و تقدیر ائدیلن حال اودورکی، بو ایل تبریزده تئاتر پروسئسی گؤزله‌نیلمه‌دن جانلاماغا باشلاییب. هوسکارلار داها تئز- تئز بیر یئره توپلاشماغا ماجال تاپییلار. هم ده بو توپلانما اکثر حاللاردا ثمره‌لی نتیجه‌ایله تاماملانیب. ایل عرضینده اوندان چوخ یئنی تاماشا حاضیرلانیب. اوّل‌لر اوینانیلمیش پیئس‌لر، اوّل‌لر اوینانیلمیش درام اولسادا، ایفا باخیمیندان اوغورلو ایره‌لی‌لییش‌لر دویولوردو. بیر نئچه کیچیک مسخره ایسه ایلک دفه حاضیرلانیب و اونلارین هئچ بیری کلّئکتیوین یارادیجیلیق حیاتیندا اوغور قازانا بیلمه‌ییب.
تبریز تئاتری حسین جاویدین «شیخ صنعان» فاجیعه‌سینین تاماشاسیندان سونرا دراماتورقون حربین وحشتلرینه حصر اولونموش «ایبلیس» اثرینه موراجیعت ائدیب. بو دفه جاوید دراماتورقیاسینی اویناماغا ماراق گؤسترن “آئینه عبرت ” تروپّاسی اولوب. تئاتر دسته‌سی «ایبلیس» فاجیعه‌سینی رضا قلیزاده شرقلی‌نین رئژیسورلوغوایله تاماشاچیلارا گؤستریب. اثر معارف و نظمیه اداره‌لرینین “جیدّی” و کسکین اختصارلاریله رئپئرتوارلارا داخل ائدیلیب.
آرامیانی بیناسیندا اوینانیلان تاماشانین یاریسیندا سالونداکی نادان تاماشاچیلار قالماقال قالدیریبلار. زاواللّی آکتیورلار های ـ کویه، گئت گئتده قیزیشان قالماقالا مداخله ائتمه‌لی اولوبلار. تاماشادا اشتراک ائده‌ن نظمیّه اداره‌سی‌نین ماَمورلاری تاماشانی یاریمچیلیق ساخلاماغی امر ائدیبلر. سحریسی قارا گروهچی‌لارین فیتواسیله رضا قلیزاده شرقلی حبس ائدیلیب، تبریزین نفوذلو و حؤرمتلی معارفچی‌لری حاجیخان چلبی، شیخ علیخان، جعفر عسگری، جهانگیر عسگری نظمیّه اداره‌سینه خواهش ـ مینّته گئدیبلر. چتینلیکله‌ده اولسا اونلار شرقلی نی ضامینه گؤتوره بیلیبلر.
تهرانین گراند هتل زالیندا باکیدان یئنیجه گلمیش میرسیف‌الدیّن کرمانشاهلی یئرلی هوسکارلارلا “لیلی و مجنون” اوپئراسینا صحنه قورولوشو وئریب. تاماشا نویابرین ایگیرمی اوچونده “آرشین مال آلان” اوپئراسینی پاییزدا “آئینه عبرت” درام دسته‌سی ده اویناییب. اثری تاماشایا مهدی ظاهری و محمدعلی ولیزاده حاضیرلاییبلار. “شیرخورشید ” بیناسیندا گؤستریلن تاماشایا مسئول مودیر ج. رسولی اولوب.
ایل عرضینده “آرشین مال آلان” دان سونرا داها چوخ گؤستریلن تاماشالار اوزئیرحاجی بیوفون “شاه عباس و خورشیدبانو” اوپئراسی و “خسرو پرویز”درامی اولوب. بو اثرلر اساساُ “شیر خورشید” ده “آرامیانی”ده و مختلف بینالاردا نوماییش ائتدیریلیب .
اوزئیر به یین اوپئراسی پروگراملاردا اکثر واختلار “شاه عباس” آدی ایله تقدیم ائدیلیب. تاماشانین قورولوشچو رئژیسورلوغونو باقر حاجی‌زاده ائدیب. آپاریجی روللارین ایفاسی چهره پرداز(شاه عباس) باقر حاجی زاده یه (مست آور)، ایرج احمدزاده یه (وزیر) لیزا خانیم شرقیّه (خورشید بانو)، محمدعلی رشدی‌یه (هزم کئش)، ا.س ـیه (عیان) ح. تقی‌زاده‌یه(دیوانه)، س.رضازاده‌یه (نوکر)، نیک‌نژادا، م.سورانییه، خاورزمی‌یه (محبوسلار) تاپشیریلیب.
خسرو پرویز تاماشاسینا قورولوشو حسین فهمی وئریب. مخصوص بو تاماشا ایچون خصوصی تاریخی لباسلار تیکیلیب، خیلی بوتافور و رئکویزیت) حاضیرلانیب. تاماشادا استفاده ائدیلن سیلاحلارین اکثریّتی حقیقی تاریخی دؤیوش سوراتلاری‌ایدی.
حسین جاویدین “شیخ صنعان” فاجیعه‌سینه باقر حاجی زاده و مهدی ظاهری قورولوش وئریبلر. تاماشا تبریزین ییغما آکتیورلاریله حاضیرلانیب.
یئری گلمیشکن قئید ائدیم کی ۱۹۳۰(۱۳۰۹)ینجی ایلده اوینانیلان ضعیف و ماراقلی تاماشالارین اکثریتی “آذربایجان آکتورال دسته‌سی” آدیله گؤستریلیب.
ایلین تاماشالاری سیراسینا نریمان نریمان اوفون “نادرشاه افشار” آدیله تقدیم اولونان “نادرشاه” تراقئدیاسینین دا آدینی خصوصی چکمک لازیمدیر. رومانتیک ـ دراماتیک ژانرا بنزه‌دیلمه‌یه جهد ائدیلن تاماشانین قورولوشونو حبیب قلیزاده(فانی) و بؤیوک خان نخجوانی وئریبلر. رئژیسورلارین صحنه یوزومونا گؤره نادر شاهی وصف و ایده‌ئالیزه ائدن تاماشادا روللاری حبیب قلیزاده (نادرشاه )، رهبری (شاه طهماسب). ا. عصمتی(جاواد)، ح. رضاپور (میرزه مهدیخان) س. منجم زاده (رضا قلی)، لیزا خانیم شرقی (گول جهان) ع. علیپور (جعفرخان) ع سهرابی (رضاخان)، م کاظمی (ائلچی سید بی) ایرج احمدزاده (محمدخان) عباسعلی اسدی (صالح بی) حریتی(فراش)م. د (موسا بی) ایفا ائدیبلر.
“نادرشاه” تراژدیاسینین آفیشالاریندا گؤستریلیر کی، تاماشانین دکور ترتیباتینی و گریم ایشلرینی ده رئژیسورحبیب قلیزاده اؤز اوزه‌رینه گؤتوروب.
۱۹۳۱(۱۳۱۰) میرسیف‌الدین کرمانشاهلی تهران شهرینده معیّن فعالیّت گؤسترندن سونرا تبریزه گلیب. بورادا اولّجّه “آرین” تئاتر دسته‌سینده میرزه‌فتحعلی آخوندزاده‌نین (موسیو ژوردان و درویش مستعلی شاه)کومئدیاسینی، عبدالرحیم بی حاقوئردیوفین (باختسیز جاوان) و نریمان نریمان اوفین (شامدان بی)”دیلین بلاسی “درام لارینی تاماشایا قویوب.
“درام تبریز” تئاتر دسته‌سیله اوزئیر بی حاجی بی افون (آرشین مال الان) اوپئراتاسینی حاضیرلاییب. تاماشانین صحنه قورولوشونو محمدعلی ولیزاده وئریب. اؤزو سولطان بی رولونو اویناییب.
تروپّا محمدعلی ولیزاده‌نین قورولوشوندا اوزئیر بی حاجی بی اوفون (لیلی و مجنون) اوپئراسینی اویناییب. مجنون رولونو چهره‌پرداز، نوفل‌ی جبیب قلیزاده، زیدی نجات عشقی ایفا ائدیبلر.
محبوب ظاهری‌نین قورولوشوندا “آرین “تروپّاسی اوزئیر بی حاجی بیوفون “آرشین مال آلان ” اوپئراتاسینی (مسئول مودیرحاجیخان تقی‌زاده) مای آییندا “شیرخورشید”ده گؤستریب. بیر هفته سونرا همین قورولوشو آرامیانی بیناسیندا تکرار نوماییش ائتدیریلیب.
“آرین ” تروپّاسی عثمانلی دراماتورقلاری حسین بدرالّدین و محمد رئوف‌الدین ” ابوالعلا ” امیر ابوالعلا) درامینی اؤز رئپرتوارینا داخیل ائدیب. پیئسی تورکجه‌دن جواد مزجم‌زاده چئویریب. ن. صفی‌نین مسئول اولدوغو “ابوالعلا” تاماشاسینین قورولوشچو رژیسورلوغو بؤیوک خان نخجوانی یه تاپشیریلیب .
همین تاماشانین آردینجا تروپّا بؤیوک خان نخجوانینین قورولوشوندا “امیرکبیرخان” اثری (مارس) آییندا ایکی دفه گؤستریلیب و تاماشاچیلارین ماراغینا سبب اولوب. بونا گؤرا دا سنتیابردا آییندا نخجوانی پیئسه یئنی قورولوش وئریب و تاماشا “میرزه تقی خان امیرکبیر”آدیله اوینانیلیب .تاماشادا اساس روللاری مینا (بانوی حرم) جواد مزجم‌زاده (ناصرالدین شاه )، هلال ناصری (وزیر عالی )، ای. رهبر (ایکینجی وزیر)، ا. سهرابی (اوچونجو وزیر)، حیرتی (دوردونجو وزیر)، ایرج احمدزاده(بئشینجی وزیر)، علی پور(میرزه آغا خان)، رسول پور (چیراق علی خان)، رضاپور(میرزه هاشیم خان)، عباسعلی اسدی (میرزه صمد خان و مسخره‌چی) ایفا ائدیبلر. تاماشایا مسئول مودیر ج. رسولی اولوب.
بؤیوک خان نخجوانی “آرین ” تئاتر دسته‌سیله ” عباس میرزه نایب السلطنه”درامینی دا تاماشایا حاضیرلاییب. دراماتورژی جهتدن ضعیف اولان پیئسین تاماشاسی دا سؤنوک، سست آلینمیشدی.
آپاریجی پئرسوناژلارین روللارینی م. ب “نایب السلطنه” باغارایی (شاه) ا. م (اردشیر)، محمدعلی رشدی (حکیم باشی)، رضایی تبریزی (سرباز)، میزانی (دؤولی) اویناییبلار.
۱۹۳۲(۱۳۱۱) “درام تبریز” و “آرین ” تروپالاری ایل بویو پراکنده حالدا اوزئیرحاجی بیوفون “اصلی و کرم ” “لیلی و مجنون ” اوپئرالارینی “آرشین مال الان” اوپئراتاسینی، عبدالرجیم بی حاقوئردی اوفون (باختسیز جاوان) درامینی یئرلی مولّیّف‌لرین “مرد با غیرت” (قیرتلی کیشی) “داماد فراری”(قاچاق کوره‌کن) “طول سعادت ایران”(ایرانین سعادتلی واختلاری)، عبدالصمد خدیوی پیئسلرینی تاماشایا حاضیرلاییبلار. اکثر قورولوشلار بؤیوک خان نخجوانی‌یه مخصوص‌دیر.
حسین فهمی‌نین رئژیسورلوغوایله “درام تبریز” دسته‌سی ایکی پرده‌دن عبارت اولان “خیانت و وفا”(رضا قلیزاده شرقلی)و “نوکر” مسخره لرینی تاماشاچیلارا گؤستریب. “نوکر”ده روللاری لیزا شرقی (سونا) فرهادی (بهرام اغا) خلیل برادری (حاجی اشرف) اویناییبلار.
“خیانت و وفا” مسخره‌سینده گولوش داها مزه‌لی و دراماتورژی وضعیّت‌لر داها ایناندیریجی‌ایدی. اساسن روللاردا ایسه “حسین فهمی ” (جمشید)، لیزا شرقی (لاله)، فرهادی (یوسف خان)، خلیل برادری (اکبرخان )، محمدعلی رشدی (نعمت)، جلیل زاده (محمد و فراش) چیخیش ائدیردیلر.
هوسکار آکتیورلار کیچیک یوموریستیک صحنه‌جیکلریندن و کونسرت نومره‌لریندن (خالق چالقی آلت‌لری آنسامبیلی‌نین چیخیشی اوخوماق و رقص ) عبارت پروگراملاردا ترتیب ائدیبلر. تاماشاچیلار بئله مراسیم‌لره هوسله باخیبلار.
۱۹۳۳(۱۳۱۲) “آرین” تئاتر تروپاسی اوزئیر بی حاجی بیوفون “ار و آرواد” اوپئراتاسینی (کربلایی قباد) آدیله بو ایل داها چوخ اویناییب. تاماشانین قورولوشچو رئژیسورو بؤیوک خان نخجوانی اولوب. تاماشالار”شیرخورشید”ده گؤستریلیب .
“آرین ” و “درام تبریز” تروپّالاری ایل عرضینده ” ازدواج عبرت انگیز” پیئسینی تاماشاچیلارا گؤستریب. ” آرین” ده تاماشایا قورولوشو بؤیوک خان نخجوانی وئریب. تاماشایا مسئول مودیرلیی ای. رهبر ائدیب.
تبریزین هوسکار آکتیورلاری “آذربایجان آکتورال دسته‌سی” آدیله اوزئیر بی حاجی بیوفون ” آرشین مال آلان ” اوپئراتّاسینی دفه‌لرله اویناییب. آکتیور هیئتینه اساسا “آرین”نین و “درام تبریز”ین صحنه فدائیلری داخیل ایدی. اوپئراتّانی یئنی قورولوشدا و اولّکیلردن فرقلی فورمادا بؤیوک خان نخجوانی حاضیرلاییب. محمد رشدی نین رئژیسورلوغوندا “عروس مغان”(موغان گلینی) پیئسی‌نین تاماشاسی گؤستریلیب.
۱۹۳۴ (۱۳۱۳) تبریزده یاشایان ج. اخگری ابوالقاسم فردوسی‌نین “شاهنامه” پوئتیک اپوپئیاسینین موتیف‌لری اساسیندا “رستم وسهراب جنگی” پیئسینی یازیب. اثر هم بو، هم ده “نمایش عالی” آدیله گؤستریلیب. “آرین”ین آکتیور هیئتی‌نین ایشتراک ائتدیی تاماشانین قورولوشچو رئژیسورو و مسئول مودیری بؤیوک خان نخجوانی اولوب. پیئس ده فردوسی‌نین پوئتیک نمونه‌لریندن چوخ استفاده ائدیلمیشدی. بونا گؤرادا شعر سؤیله‌مه‌سی تاماشادا حرکتلری دراماتیک وضعیتلری اوسته‌له‌میشدی. مسئله نین بو طرفی وارایدی کی، آکتیورلار صحنه‌ده شعرله دیالوقلار سؤیله‌مکده معین وردیشلره یئیه‌لنیردیلر.
تئاتر هوسکارلاری بو ایل نجف بی وزیراوفون “آغا کریم خان اردبیلی”، عبدوالرحیم بی حاقوردیوفون “یئیرسن قاز اتینی گؤررسن لذّتینی” کومئدیالارینی، سلطان مجید غنی‌زاده‌نین (خورخور) فودئفلینی “سرباز سیف‌الله” آدیله تاماشایا حاضیرلاییب، بیر نئچه دفه اوینادیلار.
۱۹۳۵(۱۳۱۴) بو ایلین ایکینجی یاریسیندا “آئینه عبرت” درام دسته‌سی داغیلدی. دسته‌نین رئژیسورو و تروپّانین آپاریجی آکتیورلاری پارالل اولاراق “آرین”ده ده فعالیّت گؤستریردیلر. بونا گؤرادا اونلار تجروبه‌سی و صنعتکارلیغی داها موکمّل اولان، پئشه‌کار تئاتر اوغروندا یورولمادان ثمره‌لی آختاریشلار آپاران بؤیوک خان نخجوانینی رهبرلیک ائتدیی “آرین “ده داها سیخ شکیلده بیرلشدیلر.
پارچالانمیش قوه‌لر بیرلشدیی ایچون بؤیوک خان نخجوانی تروپّانین یارادیجیلیق امکانلارینا اویغون رئپئرتووار قورماغا چالیشیردی. دوزدور ،رئژیسور یئرلی موللّیفّ‌لرین ضعیف فودافئللرینی ده اویناماق مجبوریّتینده قالیردی.
بونونلا بئله اوزئیربی حاجی بی اوفین و ذولفقار بی حاجی بی اوفین اوپئرا و اوپئرئتلری یئنه رئپئرتواردا اوستونلوک تشکیل ائدیردی.
بؤیوک خان نخجوانی چالیشیردی کی هئچ اولماسا آیدا ایکی و یا اوچ تاماشا اوینانیلسین. بعضا بو ایستک ده، عمومیلیکده تروپّاتین منتظم فعالیتینی تنظیم‌له‌مک مومکون دئییلدی. هوسکار آکتیورلار چؤره‌ک پوللارینی باشقا پئشه‌لردن چیخاردیردیلار. بونا گؤرا دا اونلاری بیر یئره توپلاییب، مشق آپارماق همیشه باش توتموردی.
۱۹۳۶(۱۳۱۵) حسین جاویدین “ایبلیس” فاجیعه‌سی بؤیوک خان نخجوانینین رئژیسورلوغو ایله یئنی قورولوشدا اوینانیلیب. ایبلیس رولونو حسین عرب اوغلو ایفا ائدیب، تاماشا اوچ دفه گؤستریلیب.
بؤیوک خان نخجوانی “آرین” تئاتر دسته‌سی‌نین ضعیفله‌میش کولئکتیوینی یئنی‌دن بیر یئره توپلایا بیلیب. اونون فداکارلیغی ایله بیر ایل عرضینده یئّددی کیچیک مسخره، ایکی تبدیل و اوپئرا ایله اوپئرتّا تاماشالاری اوینانیلیب.
تئاتر تاماشالارینین اکثر آفیشا و پروگراملاری فارس دیلینده ایله یازیلیردی. بعضا آفیشاـ پروگراملار آز تیراژلا مطبعه‌ده ده چاپ ائدیلیردی. مضحکه‌لرین هامیسی یئرلی موّللیفلرین اثرلریدی.
کئچن ایل “درام تبریز” درنه‌یی داغیلمیشدی. همین کلئکتیوین ده صحنه هوسکارلاری بؤیوک خان نخجوانینین اطرافیندا بیرلشمیشدی.
نوروز بایرامیندا هوسکار آکتیورلار خالق اویون ـ تاماشالاریندان سئچمه‌لر و آیری- آیری مسخره‌لردن صحنه‌لر اساسیندا ماراقلی کومپوزیسیا قورموشدولار. کومپوزیسیا بیر نئچه دفه گوندوزلر مختلف میدانلاردا بازار باشیندا هوسله اوینانیلیب. بیر دفه ایسه آخشام “شیرخورشید” ده گؤستریلیب. تئاتر سئورلر تاماشایا گوندوزلر ایکی دفه باخا بیلیبلر.
۱۹۳۷(۱۳۱۶) بو ایل “آرین” آز تاماشا گؤستریب، هوسکار اکتیورلار اساسن بو دسته‌نین اطرافیندا بیرلشمیشدیلر. هردن “آذربایجان تئاتر دسته‌سی” آدیله ده اثرلر اوینانیلیردی. بدیعی جهتدن ضعیف اولان “دو مرد کمک خدا”، “آی جان آی‌جان “(عباسعلی اسدی)، “نتیجه عیاشی”، “حکیم عمر خیام”، “مهر و محن”، “قاچاق کوره‌کن” پیئس‌لرینین تاماشالاریدا ضعیف و قصورلو آلینیردی .
تاماشالارین بدیعی متن‌لری کیچیک اولدوغونا گؤرا بعضن بیر گونده ایکی دفعه دال با دال گؤستریلیب. همچنین “لیلی و مجنون “، “اصلی و کرم ” اوپئرالاریندان “آرشین مال آلان ” اوپئراتّاسیندان صحنه‌لر آیری ـ آیری تاماشالارا آیریجا بؤلمه کیمی داخیل ائدیلیب. بودا اوندان ایره‌لی گلیردی کی تاماشاچیلار موسیقی اثرلرینه داها چوخ ماراق گؤستریردیلر. آفیشالاردا همین آثرلردن پارچالار اوینانیلاجاغی یازیلاندا تاماشا سالونو دولو اولوردو.
هوسکارلار جهد گؤسترسه‌لرده، بو ایل مشهور دراماتوقلارین درام و تراژدی‌الاری تاماشایا حاضیرلانماییب.
۱۹۳۸-۱۹۴۰(۱۳۱۷-۱۳۱۹) اجتماعی سوسیال دوروم تئاتر پروسسینه‌ده تاثیر گؤستریب، بیرسیرا صحنه هوسکاری آکتیورلوق صنعتیندن سویویوب، بوتونلوکده تئاتر پروسسی ضعیفله‌ییب. اونلارین‌دا، دئمک اولار، هامیسی تاماشاچیلارا چوخدان یاخشی معلوم اولدوغونا گؤرا کوتلوی ماراق گؤستریلمه‌ییب.
تبریز شهرینده میداندا تکجه “آرین” تئاتر تروپّاسی گلمیشدی. دسته ده آکتیورلارین سایی آزالمیشدی. تئاتر تاماشالاری گؤستریلن بینالارین کرایه حاقلاری قالخدیغینا گؤرا صحنه آثری اوینایان آکتیورلار نه اینکی قازانج الده ائدیر، حتی هر دفعه خرجه دوشوردولر.
۱۹۴۱(۱۳۲۰) تبریزده ۱۹۴۱ینجی ایلده آذربایجان ضیالیلارین تشبثو ایله “آذربایجان جمعیّتی” یارانیب. اونون آلتی آیلیق فعالیتی دؤرونده تئاتر تروپاسی دا تاسیس ائدیلیب. بو تروپّا “آذربایجان آکتیورلار هیئتی” آدلانیب. مطبوعات ضیالیلارین بو معارفچی ایدیالارینا و جمعیتین تشبوثونه مثبت مناسبت بیلدیریب. ” آذربایجان جمعیتی” نئجه کی اؤز روزنامه‌سینده دفعه‌لرله دئییبدیر، اؤزونون بوتون قوّه‌لرینی جمعیتین اصلاحینا و چیرکین اخلاقلارلا موباریزه ائتمه‌یه حصر ائدیبدیر. جمعیتین آکتورال شعبه‌سی بو نظره گؤرا ایمانلی و پاک آداملاردان تشکیل تاپیب‌لار. (۱۳)
تئاتر هوسکارلاری “آذربایجان جمعیتی”نین تشبوثونو دستکله‌مکله اؤزلری ده مختلف کیچیک دسته‌لرین بیر قوّه اطرافیندا بیرلشمه‌سینه سعی ایله چالیشیبلار. سون زامانلاردا اورتالیغا چیخمیش و یارادیجیلیق پتانسیلاری آیری آیریلیقدا ضعیف اولان بیرنئجه “آکتورال دسته‌سی” نی بیرلشدیرمک ایچون هم قاباقجیل صحنه خادیملری، هم ده “آذربایجان” قزئتی قووه‌لرینی سفربر ائدیبلر. همین کیچیک دسته‌لری”بیرلشدیرمک مقصدیله تشکیل تاپمیش ۱۷ یانوار تاریخلی بیرلشمیش جلسه‌سی‌نین ایشتراکچیلاری۱۱نفرلیک مدیریـت هیئتینی سئچدی. یئنی گلنلری امتحان ائتمک ایچون ۹نفرلیک بیر کمیسیون معینلشدیریلدی” (۱۴) یئنی یارانان دسته‌یه اکتیورلوق باجاریغی و رقص قابلیتی اولان گنج‌لر قبول اولوندولار. بوتون تدبیرلرین نتیجه‌سینده “آذربایجاان آکتورال هیئتی” داها دا گوجلندی. هئیت جنوبی آذربایجان صحنه‌سینین نجیب عنعنه‌لرینی داوام و اینکشاف ائتدیردی. بو هیئتین یارادیلماسی ایله واختیله جنوبی و شمالی آذربایجانلی صحنه خادیملری طرفیندن تشکیل اولونموش تبریز صحنه‌سی یئنی‌دن جانلانماغا باشلادی (۱۵)
یک پاسخ
آقای عسگرپور با سلام های صمیمانه متن وترجمه فارسی مطالب بالا در دسترس هست؟