«بیر سئوگی – بیر عؤمور» / پاشا علی اوغلو*
(حبیب فرشبافین «بیر سئوگی – بیر عؤمور» آدلی حکایه‌لر مجموعه‌سینه)
سون دؤورلرده چاغداش گونئی آذربایجان ادبیاتینین یئنی-یئنی نمونه‌لری ایله تانیش اولماغیمیز بیزی حدسیز سئویندیریر. گونئیلی قارداشلاریمیزین یارادیجیلیغیندا پوئزیالری‌ایله مقایسه‌ده نثر نمونه‌لرینین آزلیغی دقتی جلب ائدن مسئله‌لردندیر. معلومدور کی، نثر حیات گئرچکلیگینین داها دریندن، داها اطرافلی و تفرعاتلی عکس ائتدیریلمه‌سی دوغما دیلین اینجه‌لیکلرینه داها دریندن بلدلیگی ایله باغلیدیر. ادبیات تاریخیمیزدن بیلیریک کی، نثریمیزین انکشافیندا خدمتلری اولان ادیبلریمیز آراسیندا معلم‌لر آز اولمامیشدیر.
قوزئیده جلیل محمدقلی‌زاده، نریمان نریمانوف، عبدالرحیم بیگ حقوردیف، اوزئیر حاجی بیگ اوف، سلطان مجید غنی زاده، رشید بیگ افندییف، گونئیده میرزه حسن رشدیه، صمد بهرنگی معلم اولموشلار. خلقیمیزین اجتماعی شعوروندا بؤیوک رول اوینامیش بو شخصیتلر هم ده خلقین حیاتینی دریندن بیلن ضیاءلیلاریمیز اولموشلار. جمعی ۲۸ ایل یاشامیش بؤیوک استعداد صاحبی، یازیچی و فولکلور توپلاییجیسی صمد بهرنگی هم ده جفاکش بیر خلق معلمی اولموش، قیسا عؤمرونو ملتین بالالارینین تحصیلینه حصر ائتمیشدیر. اصل پئشه‌سی معلم اولان حبیب فرشبافین “نورلان” نشریاتیندا چاپدان چیخمیش، یئنی الده ائتدیگیم “بیر سئوگی – بیر عؤمور” حکایه‌لر توپلوسو ایندییه‌دک آدینی بیلمه‌دییمیز استعدادلی آذربایجان یازیچیسیندان خبر وئریر.
معاصر گونئی ادبیاتیمیزین گؤرکملی نماینده‌لریندن اولان، استعدادلی شاعر، ناثر، معلم حبیب فرشباف ۱۹۴۴-جو ایلده تبریزین مشهور باغمئشه محله‌سینده زحمتکئش بیر عائله‌ده دونیایا گلمیشدیر. ابتدایی تحصیلینی تبریزین “ممتاز” آدلی مدرسه‌سینده بیتیرمیش، اعلاءچی شاگرد کیمی “ثقـهالاسلام” دبیرستانیندا اورتا تحصیلینی داوام ائتدیره‌رک دیپلم آلمیشدیر. تحصیل ایللرینده حبیبین آنا دیلینه، شفاهی خالق ادبیاتینا ماراغی آرتیر. ایلک معلملری علی پورون، فریدون قره چورلونون تاثیری ایله او دا معلم اولماق قرارینا گلیر.
ح.فرشباف اوزون ایللر عرضینده قاراداغین اوجقار کندلرینده معلملیک ائتمیش، چتینلیکلر، جدی سیناقلارا باخمایاراق، یولوندان دؤنمه‌میشدیر. حسن ایلدیریم یازیچینین کیتابینا یازدیغی “خالق حیاتینین بدیعی لؤوحه‌لری ( اوستاد حبیب فرشبافین حکایه‌لرینه اؤتری باخیش)” آدلی دیرلی اؤن سؤزده ح.فرشبافین فداکار معلملیک فعالیتی باره‌ده بئله یازیر: “او، قاراداغین ان اوجقار کندلریندن باشلایاراق، عؤمرونون ان گؤزل چاغلارینی، بارلی- بهرلی ایللرینی قاراداغلیلارلا کئچیرمیشدیر. قاراداغدا مدرسه‌سیز کندلرده مکتب تیکیب، کلاس قوروب، بو سایاق او یورددا مدرسه بیناسی تیکه – تیکه، علم توخومونو اکه-اکه، دله ـ دوزلارلا دؤیوشه-دؤیوشه قاراداغلیلارین بوتون ایشلرینده یاخیندان اشتراک ائتمیشدیر: گوندوزلر مدرسه‌لرده کندلیلرین اوغلان-قیزلارینا کلاس تشکیل ائدیر، گئجه‌لر ده اؤز ائوینده کندلیلره میرزه جلیلین حکایه‌لرینی، “هوپ-هوپ” ،معجز و باشقالارینین اثرلرینی اوخویور و تویلاردا، یاسلاردا خلقین سئوینجین، غمینه شریک اولور. خسته‌لرین درمانینی تبریزده‌کی حکیم دوستلارینین واسطه‌سیله تأمین ائدیر. کوسنلری باریشدیریر. زوراکیلاری یئرینده اوتورتدورور. قاراداغی اوبا-اوبا، اویماق-اویماق گزیر. عاشیقلارین مجلیسینده اولور. معلم و ضیالیلارین جمعیتلرینه قاتیلیر”. “عاشیق ائلین آناسیدیر” مثلینی عینی اوغورلا فداکار معلملریمیز، حبیب معلمه ده عاید ائتمک اولار. خالقینین سئوینجینه-کدرینه شریک اولان، اونون محبتینی، اعتمادینی قازانان حبیب فرشباف حبیب معلم اولور، خالقین بایاتی، قوشما، نغمه، ناغیل و آتالار سؤزلرینی توپلایاراق تبریزده فولکلور ساحه سینده چالیشان دوستلارینا چاتدیریر. سونراکی ایللرده او، صحتی ایله باغلی اولاراق تبریزه قاییدیر، دوه‌چی، ششگلان محلله‌لرینده معلملیگینی داوام ائتدیریر.
***
حبیب مکتبلرده شفاهی خالق ادبیاتی نمونه‌لریندن، خالق ماهنیلاریندان، موغاملاریمیزدان تدریس پروسئسینده گئنیش استفاده ائتمیشدیر. او، شاگردلره سواد وئرمکله برابر، اونلاردا یوکسک انسانی کئیفیتلر، نجیب دویغولار تربییه ائتمه‌یه بیرینجی درجه‌لی اهمیت وئرمیشدیر. انقلابدان سونرا تبریزده فعالیت گؤسترن یازیچی-شاعرلر جمعیتینین ریاست هئیتینه عوضو سئچیلن ح.فرشباف “قاراداغ کندلرینده” ،”دان یئری” ،”اوشاق باغچاسی” آدلی کتابلار چاپ ائتدیرمیش، تهرانین ۴–جو منطقه سینده معلملیگینی داوام ائتدیرمیش، بورادا ادبی جمعیتلرده اشتراک ائتمیشدیر.
حبیب فرشبافین “بیر سئوگی – بیر عؤمور” کیتابیندا توپلانان حکایه‌لرینده دقتی ایلکین جلب ائدن ان علامتدار جهتلر هانسیلاردیر؟ بو اثرلرین موضوعسو حیاتدان گؤتورولوب، اونلار یازیچینین آذربایجان کندلرینده معلملیک ائتدیگی ایللرده یازیلیب. بورادا اویدورما هئچ نه یوخدور، مؤلف ائله بیل کی، سندلر اساسیندا تاریخیمیزی یازیر. تاریخ مگر آنجاق حادثه‌لرین نه زامان باش وئردیگینی قید ائتمکدن عبارتدیر؟ بس انسانین، وطنداشین حیاتدا قارشیسینا چیخان چتینلیکلرله مبارزه آپارماسی، تسلیم اولماماسی، شخصیتینی قورویوب ساخلاماغا چالیشماسی تاریخ دئییل؟ تاریخین بو طرفلرینین یازیلماسی داها چوخ یازیچیلارین اوزه‌رینه دوشور. یازیچیدان طلب اولونان یالان یازماماق، آنجاق گئرچگی دئمکدیر. بیله-بیله بعضی مسله‌لرین اوزه‌ریندن سوکوتلا کئچمک ائله ان بؤیوک یالاندیر. ح.فرشبافین حکایه لرینده بیز تاریخیمیزین معین دؤورونده حیاتی، شخصیتی، منلیگی اوغروندا مبارزه آپاران گونئی آذربایجان تورکونو، اونون سئوینجینی، کدرینی، فاجعه‌سینی گؤروروک. رئالیست یازیچینین اثرینده، طبیعی کی، فاجعه داها چوخدور، لاکین بو فاجعه منن یئنیلمه‌ین، تسلیم اولماغی عاغلینا بئله گتیرمه‌ین، اؤلومون گؤزونه گوله-گوله، دیک باخان آداملارین فاجعه‌سیدیر. “بیر سئوگی – بیر عؤمور” حکایه‌سینده سئوگیلیسی هلاک اولموش، یوخسوللوق ایچینده چابالایان، محبتینه خیانت ائتمه‌ییب اونا ائلچی دوشنلری قاپیدان گئری قایتاران، هر گون سئوگیلی سینین یگانه مکتوبونو تکرار-تکرار اوخوتدوران و خیالا” خوشبخت گونلرینه قاییدان زینب بگیمدن صحبت گئدیر. بیر زامانلار چوخ گؤزل اولموش بو ساوادسیز قادینین یئنیلمز، محتشم شخصیتی گؤز قاباغیندادیر. اوره‌گینده یاشاتدیغی سئوگیسی بو آغیر شراییطده یاشایان، آخشاملار آج یاتان قادینی مغلوب ائدیلمز، قدرتلی شخصیته چئویرمیشدیر. حیاتا بئله مناسبت بؤیوک ادیبیمیز عبدالرحیم بیگ حقوردیوفون حکایه‌لرینی (مثلا” “شیخ شعبان”) خاطیرلادیر: انسانین حیاتی فاجعه‌دیر، لاکین هامینین سونو عئینیدیر. فاجعه قاچیلمازدیر و دئمه‌لی، شخصیتینی قورویوب ممکن قدر لیاقتله یاشاماقدان باشقا چیخیش یولو یوخدور.
یازیچینین حکایه‌لرینین چوخو نووئللا (نوئل)دیر: گؤزله‌نیلمز سونلوق اوخوجونو دریندن دوشونمه‌یه مجبور ائدیر. “سلیمان” حکایه‌سینده کندلیلرین یئتیشمه‌سینی گؤزله‌دیگی بوغدا زمیلرینی قفیل یاغان دولو برباد ائدیر. کندلیلرین بو فاجعه‌سی فونوندا مؤلف گونده بیرینین دامینا چیخان، اوغورلوقدا اتهاهام ائدیله‌رک مکتبدن قووولان سلیمان آدلی بیر اوشاقدان بحث ائدیر. حکایه‌نین سونوندا معلوم اولور کی، سن دئمه، “اوغورلوق اوسته یاخالانان” سلیمان امکانسیزلارا، اونلاردان خبرسیز باجادان چؤره ک آتیرمیش.
“قارا قیش” حکایه‌سی، فیکریمجه، مؤلیفین باشینا گلمیش احوالات اساسیندا یازیلمیشدیر. قهرمان اؤزو ایله تبریزدن کنده گتیردیگی بیر دنه ناری خسته‌لنمیش گول‌اندام خالایا وئریر. کندی ائو-ائو گزن بو پولوشویونون پره‌لری سینمیش نار بیر گون اونون ائوینه قاییدیر. حکایه‌ده یومور، گولوش یوخ کیمیدیر: اساس دقت انسانلارین چتین شرایطده بیر-بیرلرینه حیان اولمالاری، یاردیملاشمالاریدیر. بیر نار دنه‌سی انسان قلبینین گئنیشلیگینین گؤستریجیسی اولور.
“هومای” حکایه‌سینده قوشابولاق کندینین ایگیدی عالیشانین کندده اولمادیغیندان استفاده ائدن آسلان خان بؤیوک بیر دسته ایله گئجه گلیب اوت تایالارینی دوه‌لره یوکله‌ییب آپاریر. عالیشانین وفالی حیات یولداشی، اؤزو کیمی ایگید هومای بو حاقسیزلیغا قارشی آنجاق بیر مبارزه اوصولو تاپیر: اوغورلانان اوت تایالارینا اود وورور. آسلان خانین قورخاقجاسینا اوغورلوغونو قوجاغیندا کؤرپه اوشاغی اولان بو گنج قادین بئله جزالاندیریر. یازیچی گونئی آذربایجان، قاراداغ کندلرینده گؤردویو حادثه لری تصویر ائتمکله جنوبلو هموطنلریمیزین ایچینده گیزلنمیش، زامانی گلنده اوزه چیخان داخیلی قووه‌نی هامیمیزا گؤستریر.
***
بو حکایه‌لرین بیر دقته لایق جهتی ده اوبرازلی، کولوریتلی دیلیدیر. یازیچی قاراداغ کندلرینین تمیز هاواسینی، زمیلرینین، میوه‌لرینین قوخوسونو، یایینین ایستیسینی، قیشینین سویوغونو فیزیکی حیس ائده‌جک سوییه‌ده اوخوجویا چاتدیریر. اونون دیلی خالق دیلیندن بهره‌لنمیشدیر، فولکلوردان گلن اوبرازلیلیغا صاحیبدیر. یازیچینین اوبازلی دیلیندن بیر نئچه نمونه سلیمان: “هؤنکورتولر داغین-داشین باغرینی دلیردی”. “کور جینقیرینی چیخارتمادان ننه سسینی اوغورلاییب دایانیر”. “سازاق ایینه-ایینه بدنیمه سانجیلیردی”.
فیکریمجه، حبیب فرشبافین حکایه‌لرینی بیزیم اوچون دیرلی ائدن بو قید ائدیلن جهتلردیر. بو اثرلر گونئیلی-قوزئیلی ادبیاتیمیزین اورژینال نمونه‌سی کیمی ادبیاتشوناسلیغیمیزدا اؤز لاییقلی قییمتینی آلمالیدیر.
*فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو
