چاغداش آذربایجاندا یئرلی ادبیات سوسیولوژیسی نئجه اولمالی دیر؟
بولود مرادی
هر بیچیمده اولورسا اولسون، ادبیاتیمیزین تاریخینده آنجاق کی سوسیولوژیک مولاحیظه‌لرین منیمسنیلدییی و یا یوخلوغونو آراشدیرمالییق. طبیعی کی چاغداش ادبیاتیمیزین سوسیولوژی بیلیمینه تاریخی اؤرنکلر عمومی بیر اولگولر، یؤنتملر و داها گئنیش آتموسفئرده متنلر آراسیلیق باغلامینین بیر اوجونو گئرچکلشدیره جکدیر.
یوخاریداکی سؤالا جاواب وئرمک اوچون، بیر یاندان ادبیاتیمیزین تاریخی تنقید گئدیشینه باخمالیییق؛ باشقا یاندان دا ادبیاتیمیزین اؤزل و عمومی حالدا تاریخی- ائستاتیک بیچیمینه. یعنی ادبیاتیمیز گونوموزده اولدوغو کیمی اسکیلرده ایسه توپلوملا گئنیش ایرتیباط قورماغا ماراقلی اولدوغونو، یوخسا ماراقسیزلیغینی بیر تاریخی- ائستاتیک بَیَنیسی( ذوق زیبایی‌شناسیک) کیمی ایزله‌مه‌لییک. همده بو هر ایکی احتیمالین نئجه‌لییی ایله نَدنلیینی بیلمه‌لییک. ادبیاتیمیز اؤز توکدیجیسییله سوسیولوژیک- تاریخی و دوشونسَل ایلیگیلره بیلرکدن کئچدیینین ندنی ایله نئجه‌لییی؛ یوخسا بئله بیر ایلگیدن قاچیندیغینین ندنی ایله نئجه‌لییی، ان یول آچیجی بیر سوسیولوژیک سؤالدیر. بونون جاوابی یئرلی چاغداش ادبیاتیمیزین سوسیولوژی بیلیمینین نئجه‌لیینی کسینلیکله ائتکیلندیره‌جکدیر.
بیلدیمیزجه اسکی ادبیاتیمیزدا و تورکجه اولاراق یئرلی بیر باخیشلاری ایچرله‌ین تاریخه گؤره پئرفئسیوناللیغی اولان ادبی تنقید متنلری یازیلمامیشدیر. بونا باخمایاراق دا گؤرورک ان آزی غزل- مرکزلی ادبیاتیمیز، فارس دیلینده بو حاقّدا یازیلانلاردان ائتکیلنیب، اورتایا قویولان عربلیییه بویانمیش ایسلامی- ایرانلی ائستاتیک قوراللارینی ایسه رعایت ائتمیشدیر.
ادبیات تنقیدی آخاریندا فارسجادا یازیلانلار عرب ادبیاتینین ائستاتیکاسینی فارس ادبیاتینین ایسلام سونراسیندا‌دا ساخلانیلمیش ادبی گَلنکلرییله بیرلیکده اورتایا قویموشدورلار. موتیو و قونو باخیمدان سامی- عرب اوسطوره‌لرییله اسکی ایران اوسطوره‌سی آدلانان فئنومئنلرین یانیندا باغیمسیز حالدا و یا بعضاً ده اونلارا قاتمیشدیر. مثلاً باغیمسیز حالدا خسرو و شیرین، شیرین و فرهاد، روستم، جمشید و بو کیمی موستقیل بیچیمده ادبی موتیو اولان اوسطوره‌وی کیملیکلری لئیلی- مجنون، ایمام علی، سولئیمان، آدم- حوّا و…کیمیلرین یانیندا ایشلتمیشدیر. بیر چوخ یئرلرده ده بنزرلی یئرلی اوسطوره‌وی- ادبی موتیولری ایسلامی یا عرب- سامی اوسطوره‌لره قاتمیشدیر. مثلاً قوراندا و توراتداکی ذوالقرنین کاراکتئری و اونونلا آنیلان هر بیر میتولوژیک ایش- ائیلمی. دئمک سوسیولوژیک ادبی بَیَنی باخیمیندان اسکی ایران اوسطوره‌لرییله ایسلام دینین یانیندا گلن باشقا اوسطوره‌لری قاتماق یا آیری- آیری متنده گؤسترمک دؤنمی ایسلامدان اوچ عصیر سونرا، یئددینجی عصیره قدر داوام ائتمیشدیر. یئددینجی عصیرده داها عیرفان سؤیلمی و اونونلا بئله عرب- ایسلام اوسطوره‌لری آغیرلیق ائدیر.
ادبی تئکنیکلر باخیمیندان دا دئمه‌لییک فارس ادبیاتی مثلاً عرب- ایسلام ائستاتیکاسیندا سئویلمه‌ییب فصاحت ایله بلاغته قارشی گؤرونن موضاف- موضاف‌الیه سیرالانماسینی بوللوقلا ایشلتمیشدیر. فارسجا دیلینده یئرلی بیر اؤزللیک اولاراق موضاف- موضاف‌الیه ایله تشکیل اولونان هارمونی، عربجه‌نین یئرلی اؤزلیکلرینه گؤره چیرکین گؤرونور. بو اوزدن ده عرب- ایسلام ادبی ایده‌آللار آخاریندا ائله ترکیبلردن چکینمه‌یی ائستاتیک بویوروغو کیمی سؤز قونوسو اولور.
یوخاریدا ادبیات ائستاتیکاسینین ایکی قولو اولان قونوسال- تئکنیکسل باخیملاردان فارس ادبیاتینین عرب ادبی گؤروشو یانیندا تمامیله اینفیعاللی اولمادیغینی گؤسترمکدن اومدوغوموز هدف، فارس ادبیاتینین سوسیولوژیک مولاحیظه‌لرینین اؤنمسنیلدیی ایله متنلره یئرلیلیک وئرمه‌نین بیر گلنکسل- سیاسی و ایجتیماعی- کولتورل و یا خود قیساجاسی سوسیولوژیک- میلّی ایستک کیمی جانلیلیغینی ثوبوت ائتمکدیر. همین اؤزللیک اوچون ده ایران سرحدلرینده باش توتان تورک ادبیاتیندا ندن یئرلیلیین اؤنمسنیلمه‌دیینی بیر سوسیولوژیک جیدّی سورون کیمی دوشونولمه‌یه گرکلی بیلدییمیزی وورغولامالییق.
دیلیمیزده تنقید حاقّدا موستقیل کیتابلارین یوخلوغوندان اؤترو بعضی تاریخی کیتابلارلا ادبیات تاریخینه حصر اولونموش کیتابلار، یا خود موحاکیمه اللغتین کیمی علمی کیتابلار، کشکوللار، تذکره لر و… ایپ اوجو اولابیلن هر بیر اثره موراجیعت ائتمه‌لییک.
قئید ائدیلن متنلردن دیلیمیزده وار اولانینا چاغداش دونیامیزلا اویغون یئرلی سوسیولوژی تنقید یؤنتمینی اورتایا قویماغیمیز اوچون ایزلمه‌لییک. بونونلا بیرلیکده ایسه ادبیاتیمیزین جامیعه‌یه داییر نئجه دوشوندویونو و اونونلا قوردوغو ایرتیباطین نئجه‌لیینی ده آراشدیرمالییق. سوسیولوژیک یؤنلری اولان ادبیاتین طبیعی کی کؤکلو و گلنکسل بیر یئرلی سوسیولوژیک تنقید آخاری دا اولا بیلر. بو باخیمدان ایکی جیدّی فرقلی سونوجا واریریق:
اعتیبار ایله امیر تئیمور و اوندان سونراکی دؤنملرده غزل- مرکزلی رسمی کیلاسیک ادبیاتیمیز داها راییجلیک قازانمیش، یازیلیب اوخونولموشدور. دئمک تورکجه‌یه گئنیشلیکله یازدیغیمیز، ایراندا ادبیاتین حؤکومت سارایلاری ایله یاواش- یاواش آییریلدیغی واختلارا قاییدیر. بونا باخمایاراق دا تورکجه ادبیاتینی باشلاییب گوجلندیرنلرینین بیر ائتکین قوروپو حؤکومت آداملارینین اؤزو اولموشدور.
بیر سوسیولوژیک ایبهام: ایراندا تورک حاکیملرینین ندن تورکجه یوخ فارسجا یازدیرمیشلار؟ او واختداکی آذربایجانلیلار تورکجه‌یه‌می دانیشیرمیشلار؟ ندن بو قدر سوسیولوژی باخیش آچیسیندان اؤنملی قونویا ایشارت ائدن اولمامیشدیر؟ ندن کیمسه تورک دیللی شاعیرلرین فارسجا یازدیغینی بیر سوسیولوژیک زوراکیلیق کیمی اورتایا قویمامیشدیر؟ تورکجه‌یه دانیشمیرمیشلار بس نه دیله دانیشیرمیشلار؟ او دیله ندن یازماییبلار؟
صفویلر و… باشقا سایی آز حؤکومتلر ایسه ندن تورکجه یازماغا باشلاییب آراجیلی حالدا اولسا دا بو دیله گئنیشلیکله یازماغی باشلاتدیرمیشلار؟ سون واختداکی تورک حؤکومتلر ندن یئنه فارسجا یازماغی آلقیشلامیشدیرلار؟ بو نَدنلری آختارماق ادبیاتیمیزین سوسیولوژی یؤنتملرله ایلگیلی قارانلیق یؤنلرینه ایشیق توتوب چوخلو ایبهاملاری چؤزه بیلر. بونونلا بئله یئرلی سوسیولوژی یؤنتمیمیزین بیر بؤلومونو ده تاپمیش اولاریق.
قونو، باخیش و تئکنیک باخیمیندان اسکی ادبیاتین سوسیولوژیک یؤنلرینین قاباریلمایاجاغینی راحاتلیقلا سؤیله‌یه ببیلریک.
آنجاق همین دلیلدن اؤترو ده تمامیله سوسیولوژیک- سیاسی اولدوغونو دا سؤیله‌یه بیلریک: چونکو اسکی ادبیات بو اؤلکه‌ده سیاسی اولاراق ایستر شاه سارایی یعنی ایدئولوژیک اولسون ایسترسه ده کیچیک خانلیقلار، وارلیلار یا چئشیدلی عیرفانی دَرنکلر او جومله‌دن‌ده رسمی خانقاهلار کیمی هرحالدا توپلومدا قاباریق هئزئمونیک قایناقلارینا دایانمیشدیر. بو اوزدن غزل- مرکزلی ادبیاتیمیز عادی شهرداشلارین آراجیلیغییلا و اوخوجولوغویلا یوخ، توپلومون اوستون صینیفلرینین آراسیندا ایجاد ائدیلمیشدیر. ادبیات گئدیشینده رولو اولان صینیفلرین آزلیغا عاییدلییی‌ایله سیاسی یؤنلره مالیکلیی، بو ادبیاتین سوسیولوژیک اورتامینی داها اؤزل بیر بیچیمه چئویریر.
چاغداش سوسیولوژیده ایزله‌نیلن بیرچوخ قونولاری اسکی و رسمی ادبیاتیمیزدا آختارا بیلمریک. بو ادبیاتین اؤزل اورتامی، داها اؤزل بیر سوسیولوژیک صینیفین ائستاتیک سلیقه‌سینه دایانیر. ایچینده نه صینیفلر آراسی چکیش- بکیشدن، عدالتسیزلیکدن و عدالت اختاریشیندان، ائکونومیک دورومدان و باعیثلریندن و…بو کیمی سوسیولوژیسته چَکیجی گلن قونولاردان خبر وار، نه او گونکو جامیعه‌نی داها دریندن تانییب تانیتدیرماق اوچون قاباریق بیچیمده رئال حیاتدان و تاریخی اولایلاردان. حتّی چوخلو اسکی شاعیرلریمیزین دوغوم- اؤلوم تاریخیندن بئله امین دئییلیک. بو اورتامین سوسیولوژیک دلیلی ندیر؟
باشقا سوسیولوژیک تنقیدی اوچون ماراقلی سؤاللار: ندن غزل- مرکزلی ادبیاتیمیز مئتافورایا و یا سیمبولا بو قدر ماراق گؤسترمیشدیر؟ ندن عرب- فارس ادبیاتینین ژانرلاری ایله موسیقیسی و ادبی گلنکلریندن بو قدر فایدالانمیشدیر؟ تورک دیلی، میتولوژیسی یا یئرلی ادبی گلنکلریینه ندن ایسته‌نیلن سویّه‌ده ماراقلانمامیشدیر؟ دین ایله حاکیملرین فارس سویلو اولمادیقلاریینین بو آردا بیر رولو وارمی؟ ندن میلّی کیملییمیزی ادبیاتیمیزا قاتمادیق؟ و…بئله بیر سؤاللارا سوسیولوژی باخیملاریندان جاواب وئرمه‌یینجه یئرلی بیر ادبی سوسیولوژی بیلیمیندن دانیشماق اولماز.
غزل- مرکزلی ادبیاتیمیزین صیرف بللی بیر سوسیولوژیک صینیفین ائستاتیک سلیقه‌سینی ایرضاء ائتدیینه گؤره ده، عادی صینیفین سئودیی ادبیات اولمامیشدیر. اسکی ادبیاتیمیزین غیر- رسمی بؤلومو اولان شیفاهی خالق ادبیاتی یا – سونرالار- یازیلی شکیلده ده اولان آشیق ادبیاتیمیز نئجه؟
دئمه‌لی بو ادبیات بؤلومونده غزل- مرکزلی ادبیاتا گؤره سوسیولوژیک اؤزللیکلری داها چوخ گؤره بیلریک. آنجاق بو ادبیاتین دا بیر سیرا گلنکلر، یئمک- ایچمک ، گئیینیب ایشلتمک و…بو کیمی باخیملاردان تاریخی بیلگیلری واردیر. همده بعضی تورک اوسطوره‌لرینین اوسطوره‌وی بیچیمده یوخ افسانه‌وی بیچیمده اولسا بئله روایتینی گؤرورک بو بؤلومده. آنجاق ادبیاتیمیزین آشیق بؤلوم ایسه سوسیولوژیک یؤنلری گؤسترمکده بوندان یوخاری چیخماز. دلیلی ندیر؟
منجه بوتون دلیللر یانیندا، ادبیاتین شئعره حصر ائدیلمیش اولدوغو دا اؤنملی بیر قونودور. شئعرین روایت ایمکانلاری، روایت کیلیشه‌لری و اؤزللیکلری باشقا ائستاتیک نَدنلر یانیندا هر حالدا حئکایه و رومانا گؤره سوسیولوژیک آچیلاری سولغون اولور. بوندان اؤترودور آشیق ادبیاتیمیزین قوپوز ایله باش توتان ناغیل- شئعیر بؤلومونده سوسیولوژیک بویالار بیرآز قاتیلاشیر. غزل- مرکزلی ادبیاتدا یازیلان مثنویلرین یئرلیلییی اولسایمیش دا بلکه قوپوزلو یئرلی ناغیللاریمیز قدر سوسیولوژیک یؤنلری آغیرلیق ائدرمیش.
یوخاریداکی مولاحیظه‌لره گؤره چاغداش ادبیاتیمیزین سوسیولوژیک یؤنونو ده سورغولایا بیلریک: چاغداش ادبیاتیمیز کئچمیش ادبیاتیمیزین داوامی دیر؟ ائله ایسه آشیق ادبیاتیمیزا داها یاخیندیر یوخسا غزل- مرکزلی ادبیاتیمیزین ائستاتیک- فلسفی روحیّه‌سینه؟ و یا خود بو باخیمدان هانسیسینا باغلانمالیدیر؟ ندن؟ باغلانمالی دئییلسه ده، بو باغیمسیزلیغین منفی و موثبت یؤنلری یا وئردیی وئره‌جه‌یی عمومی اؤزللیکلری نه‌دیر؟ نه اولاجاقدیر؟
