«همت شهبازی»‌نین «آذربایجان شعرینده مدرنیزم» کیتابی چاپ اولدو

یازار و تنقیدچی همت شهبازی‌نین «آذربایجان شعرینده مدرنیزم» کیتابی ایکی جیلدده تبریزین آدلیم ناشیری اختر یایین ائوی طرفیندن چاپ اولاراق ایشیق اوزو گؤردو. یازیچی بوندان اؤنجه ایلک تنقیدی اثری «آذربایجان شعری‌نین تنقیدی آراشدیرماسینی» (نقد شعر معاصر آذربایجان) فارسجا یازمیشدی. بو دفعه یازیچی بو کیتابینی دوغما آنا دیلیمیزده یازاراق تخمیناً ۲۰۰ ایللیک بیر دؤورو یعنی م.ف.آخوندزاده‌دن تا بو گونه‌دک بیر دؤورو چئوره‌ییر. یازیچی مدرن‌ دؤورونو یاخشیجا ایضاح ائتمک اوچون بو دؤوردن اؤنجه ایکی دؤورو یعنی آیدینلانما و چاغداشلانما دؤورو شعریمیزی ده آراشدیراراق مدرن شعره کئچید آلدیقدا ایلک اؤنجه عمومیتله مدرن شعرین نه اولدوغونو، نئجه یارانماسینی، اونون بدیعی اؤزل‌لیکلرینی نظری مباحثه‌لرینی وئریر. بو آراشدیرمادا نمونه‌لر تحلیل اولونور. یازیچی کیتابین اؤن سؤزونده بو دؤورلر اساسیندا آراشدیرماسینی بئله آچیقلاییر:
ایلک‌ مرحله‌ده (آیدینلانما دؤورونده) اوزرینه گؤتوردویو اساس مقصدده، عنعنه‌نین خورافه‌چی‌لیینی و دینی فاناتیزمی تنقید ائتمک مسئله‌لری‌ دورور. آیدینلانمانین عمومی دورومونو آچیقلادیقدان سونرا، و بو جریانین عصیانکار، علمی و اوسچو (خردگرا) اولدوغونون نئجه‌لیینی چؤزمک اوچون کانکرئت اولاراق اؤلکه‌میزده یاشادیغیمیز دوروملار گؤز اؤنونده جانلانیر. آیدینلانما دؤورو اؤلکه‌میزده نئجه یاراناراق جانلانیر و هانسی ایلکه‌لری منیمسه‌ییر؟ سورغوسونا آیدینلیق گتیرمه‌یه چالیشاراق ایلک اجتماعی مدرنیست‌لریمیزدن ده سؤز آچاجاغیق.
ایکینجی مرحله سیاسی‌لشمه مرحله‌سی‌دیر. بو دؤنَم رضاشاه و اؤلکه‌لر آراسی سرحدلر قویولدوغو چاغدان باشلایاراق یئرلی سیاستین قاداغالارینا اعتراض و عصیانکارلیق مرحله‌سی کیمی‌آیدینلارین دوشونجه‌سینی مشغول ائدیر. آذربایجان ادبیاتیندا، سیاسی‌لشمه دؤورونه‌دک (رضاشاه زامانیناجاق) سرحد یوخدور. یعنی ایران آذربایجانی ایله آذربایجان جمهوریتی ادبیاتی، بیر بیری ایله سیخ ایلگی و اونسیتده‌دیلر. ائله بونا گؤره بیز ده، بو زاماناجاق ادبیاتیمیزدا هئچ بیر فرق قویمادان عمومیتله بو دؤورون ادبیاتینی بیر یئرده آراشدیراجاغیق. دوغروسو دا ائله بودور. چونکی فتحعلی‌آخوندزاده، علی‌اکبر صابیر، جلیل‌محمدقلیزاده،اوزئییر حاجی‌بیلی کیمی ادبیاتچیلارین یازی و شعرلری ایران آذربایجانی ایله علاقه‌ده اولاراق سجیه‌لنیر. اوزئییرین مشروطه حاقدا یازدیغی فیلیئتون‌لاری، صابیر و میرزه‌جلیل‌ین یازدیغی شعر و نثرلری بونا نمونه‌دیر. عینی حالدا ایران آذربایجانیندا چیخان درگی و قزئت‌لر، شاعیر و یازیچیلار آذربایجان جمهوریتینی هئچ ده گؤزدن قاچیرماییرلار. بئله اولان حالدا بیزجه بو ادبیاتا سینیر و سرحد قویماق، گئرچک‌لییه گؤز یومماقدیر. بونا گؤره بیزیم اجتماعی ادبی یوزوملاریمیز، سیاسی‌لشمه دؤورونه‌دک ایران آذربایجانی و آذربایجان جمهوریتینده یارانان ادبیاتی و اونون دورومونو نظردن قاچیرمایاجاقدیر.
اوچونجو مرحله ۱۳۴۰.جی اون‌ایللیکدن باشلایاراق ایندییه‌دک سورَن و ایکینجی مرحله‌نین داوامیندا یاراناراق عمومیتله «کیملیک‌ دارتیشما» مرحله‌سی‌ کیمی سجیه‌لنیر.
یئکون اولاراق دئمک اولار کی: آذربایجان شعرینده، مشروطه دؤورنده اولان یئنی‌لیک، دوشونجه و مضمون فاکتورو اوزره قورولور. «چاغداشلانما» دؤورونده‌ کی یئنی‌لیک ایسه، مدرنیزمین «تاریخی» مرحله‌سینی عکس ائدیر. ۷۰.جی اون ‌ایللیکدن بو یانا ایسه، بیز مدرنیزمین هر ایکی اوزونو یاشاییریق. یعنی بو دؤور شعریمیز، دوشونجه‌سل و تاریخی مرحله‌لرینی قاریشدیراراق ییغجام بیر مدرن دوشونجه‌نی احاطه ائتمه‌یه باشلاییر.
«مدرن شعر» نه‌دیر؟ هانسی اؤزللیک‌لرله باشقا شعر نوع‌لریندن سئچیلیر؟ آرتیق شعر عالمینده بونو سئزمک اولور کی بو گونکو شعریمیزین پوتانسیئلی بیر سیرا اؤزللیک‌لرینه گؤره کلاسیک شعریمیزله فرقله‌نیر. بو پوتانسیئل‌لر اساسیندا «مدرن شعر» آدلاندیردیغیمیز شعریمیز یارانیر. آنجاق مدرن شعریمیز هانسی تاریخی مرحله‌لری سووشدورموش؟ هانسی زامانا مدرن دئییریک و نه زاماندان مدرن شعریمیز باشلامیش؟ بو مرحله‌لری آراشدیرما یؤن‌لرینه گؤره، مدرن‌لشمه سورجینی هانسی زاماندان ایزله‌مه‌لییک؟ داها دوغروسو مدرن‌لشمه جریانی نئچه مرحله‌نی سووشدورور؟ کیمی سوال‌لاری آچیقلاماق لازیم گلیر.

Hümmət Şəhbazinin Azərbaycan Şeirində Modernizm kitabı çap oldu

Yazar və tənqidçi Hümmət Şəhbazinin Azərbaycan Şeirində Modernizm kitabı iki cilddə Təbrizin adlım naşiri Əxtər yayın evi tərəfindən çap olaraq işıq üzü gördü. Yazıçı bundan öncə ilk tənqidi əsəri Azərbaycan Şeirinin Tənqidi Araşdırmasını farsca yazmışdı. Bu dəfə yazıçı bu kitabını doğma ana dilimizdə yazaraq təxminən 200 illik bir dövrü yəni M.F.Axundzadədən ta bu günədək bir dövrü çevrəyir. Yazıçı modern dövrünü yaxşıca izah etmək üçün bu dövrdən öncə iki dövrü yəni Aydınlanma və Çağdaşlanma dövrü şeirimizi də araşdıraraq Modern şeirə keçid aldiqda ilk öncə ümumiyətlə modern şeirin nə olduğunu, necə yaranmasını, onun bədii özəlliklərini nəzəri mübahisələrini verir. Bu araşdırmada nümünələr təhlil olunur. Yazıçı kitabın önsözündə bu dövrlər əsasında arşdırmasını belə açıqlayır:

ilk mərhələdə (aydınlanma dövründə) üzərinə götürdüyü əsas məqsəddə, ənənənin xurafəçiliyini və dini fanatizmi tənqid etmək məsələləri durur. aydınlanmanın ümumi durumunu açıqladıqdan sonra, və bu cərəyanın üsyankar, elmi və usçu (xərdgra) olduğunun necəliyini çözmək üçün konkret olaraq ölkəmizdə yaşadığımız durumlar göz önündə canlanır. aydınlanma dövrü ölkəmizdə necə yaranaraq canlanır və hansı ilkələri mənimsəyir? sorğusuna aydınlıq gətirməyə çalışaraq ilk ictimai modernistlərimizdən də söz açacağıq.
ikinci mərhələ siyasiləşmə mərhələsidir. bu dönəm Rizaşah və ölkələr arası sərhədlər qoyulduğu çağdan başlayaraq yerli siyasətin qadağalarına etiraz və üsyankarlıq mərhələsi kimi aydınların düşüncəsini məşğul edir. azərbaycan ədəbiyyatında, siyasiləşmə dövrünədək (Rizaşah zamanınacaq) sərhəd yoxdur. yəni o taylı bu taylı ədəbiyyat, bir-biri ilə ilgi və ünsiyyətdədilər. elə buna görə biz də, bu zamanacaq ədəbiyyatımızda heç bir fərq qoymadan ümumiyətlə bu dövrün ədəbiyyatını bir yerdə araşdıracağıq. doğrusu da elə budur. çünki Fətəli Axundzadə, Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, üzeyir hacıbəyli kimi ədəbiyyatçıların yazı və şeirləri tam butayla əlaqədə olaraq səciyələnir. üzeyirin məşrütə haqda yazdığı filyetünları, Sabir və MirzəCəlilin yazdığı şeir və nəsrləri bu tayı özəlliklə yansıdır. eyni halda bu tayda çıxan dərgi və qəzetlər, şair və yazıçılar o tayı heç də gözdən qaçırmayırlar. belə olan halda bizcə bu ədəbiyyata sınır və sərhəd qoymaq, gerçəkliyə göz yummaqdır. buna görə bizim ictimai ədəbi yozumlarımız, siyasiləşmə dövrünədək o taylı, bu taylı azərbaycan ədəbiyyatı və durumunu nəzərdən qaçırmayacaqdır.
üçüncü mərhələ ۱۳۴۰.cı onillikdən başlayaraq indiyədək sürən və ikinci mərhələnin davamında yaranaraq ümumiyətlə «kimlik dartışma» mərhələsi kimi səciyələnir.
yekün olaraq demək olar kı: azərbaycan şeirində, məşrütə dövrndə olan yenilik, düşüncə və məzmun faktoru üzrə qurulur. «çağdaşlanma» dövründə ki yenilik isə, modernizmin «tarixi» mərhələsini əks edir. 70.ci onillikdən bu yana isə, biz modernizmin hər iki üzünü yaşayırıq. yəni bu dövr şeirimiz, düşüncəsəl və tarixi mərhələlərini qarışdıraraq yığcam bir modern düşüncəni əhatə etməyə başlayır…
«modern şeir» nədir? hansı özəlliklərlə başqa şeir növlərindən seçilir? artıq şeir aləmində bunu sezmək olur ki bu günkü şeirimizin potensialı bir sıra özəlliklərinə görə klassik şeirimizlə fərqlənir. bu potensiallar əsasında «modern şeir» adlandırdığımız şeirimiz yaranır. ancaq modern şeirimiz hansı tarixi mərhələləri sovuşdurmuş? hansı zamana modern deyirik və nə zamandan modern şeirimiz başlamış? bu mərhələləri araşdırma yönlərinə görə, modernləşmə sürəcini nə zamandan izləməliyik? daha doğrusu modernləşmə cərəyanı neçə mərhələni sovuşdurur? kimi sualları açıqlamaq lazım gəlir.