دیل نه دیر، نئجه وجوده گلمیش و آذربایجان تورکجه‌سی‌نین منشأیی
عزیز محسنی
دیل نه دیر؟ انسانلار فیکیرلرینی، مقصدلرینی، ایستکلرینی بیر- بیرینه دیلین کؤمگی ایله چاتدیریرلار. بیری دانیشیر، او بیریسی اونون دانیشدیغینا قولاق آسیر، ائشیدیر و باشا دوشور. دئمک، دیل انسانلار آراسیندا، آن اهمیّت‌لی یاخینلیق، دوستلوق، علاقه و انسیّت واسطه‌سی‌دیر.
ایکی بؤیوک عالیم و جامعه‌شناس، بشر دیلی‌نین انسان جامعه‌سینده، انسیّت ضرورتیندن دوغولماسی باره‌سینده بئله دئمیشلر: دیل ده شعور کیمی‌قدیم‌دیر، دیل باشقا انسانلار اوچون موجود اولان و یالنیز بونونلا دا منیم اؤزوم اوچون ده موجود اولان پراتیک حقیقی شعور دور. دیل ده شعور کیمی، احتیاجدان، انسانلارین بیری- بیریله ضروری اولاراق علاقه‌یه گیرمک احتیاجیندان دوغموشدور.
بو ایکی بؤیوک عالیمین دئدیگینه گؤره، دیل و تفکّرین انکشافی جریانی، انسان جامعه‌سی‌نین انکشافیله علاقه‌داردیر. دیلده انسانین اؤزو کیمی اَمک جریانیندا میدانا گلمیشدیر. اوّلجه اَمک، سونرا ایسه اونونلا بیرلیکده آیدین نطق(یاخود تکلّم واضح)ایکی اَن باشلیجا عامل‌دیرلر …
عمومیتله دیلین یاخود مشخّص و معیّن بیر دیلین تاریخینی و اونون ها‌نسی بیر واحدینی، ها‌نسی بیر جهتینی درست و دقیق اؤگرنمک اوچون دیلدن انسیّت واسطه‌سی کیمی استفاده ائده‌نلرین تاریخینی اؤگرنمک و تدقیق ائتمک گره‌کدیر. چونکو دیلین اَن کیچیک واحدی اولان (فونم- سس) ده اَن بؤیوک واحدی اولان جمله‌ده و بئله واحدلر سیستمی حالیندا عصرلر بویو هر بیر مستقل دیل ده همین، دیلده دانیشانلار ایله عضوی صورتده باغلی اولور. شبهه سیز دیرکی، دانیشانلار اولمایان یئرده دیل ده اولا بیلمز. انسانلار وارسا، دوستلوق وار، علاقه وار، انسیّت وار، انسیّتین اَن کامل واسطه‌سی ایسه دیل‌دیر.
دیل اؤز خصوصیّتینه گؤره اجتماعی بیر حادثه‌دیر. بعضی‌لری دئییرلر، دیل الله طرفیندن حضرت آدمه عطا ائدیلن بیر بؤیوک نعمت‌دیر. طبیعی‌لر دئییرلر: دیل طبیعی بیر قابلیّتدیر. بورادان بئله بَللی اولورکی، دیلین انسیّت واسطه‌سی کیمی‌خدمتینه گؤره، اجتماعی بیر حادثه اولدوغونو هئچ کیمسه انکار ائتمه‌میشدیر. لاکن سونرالار علم عالیمینده آیدینلاشدیریلمیشدیر کی، دیل تکجه خدمتینه گؤره دئییل، تؤره‌‌نیشی اوچون ده اجتماعی بیر حادثه‌دیر. معلوم اولدوغو اوزره، هله ابتدائی دؤرلرده، انسانلار ال‌بیر اَمک جریانیندا بیر- بیرینه بیر شیء دئمک احتیاجینی دویموشلار و بو احتیاجی اؤیره‌دیجی بیر واسطه، یعنی آنلاشما و فکر مبادله‌سی واسطه‌سی اولاراق دیلی یاراتمیشلار.
تدقیقاتچیلار و جامعه‌شناس‌لار بئله گمان ائدیرلر، دیل تخمیناً یوز اللی تا ایکی یوز مین ایل بیزیم عصریمیزدن قاباق، تاریخدن اوّلکی انسانلار طرفیندن اؤز مقصدلرینی بیر- بیرینه یئترمک اوچون و انسیّت، علاقه واسطه‌سی کیمی‌اختراع ائدیلمیشدیر. (سؤز یوخدور کی، ائله بیر دیل بو گونکو زنگین و حتّا قدیم دیل‌لر ایله مقایسه ائدیلهَ بیلمز بو دیل یالنیز نئچه ساده قرامئری قایدا و چوخ آز مقداردا لغت، او گونکو ابتدائی انسانلارین احتیاجینی اؤده‌مک اوچون وجوده گلمیشدی) بو اختراع انسانین شخصیّتینی یاراتماقدا و اونون عقلی‌نین انکشافیندا چوخ اهمیّت‌لی رولو اولموشدور. انسان دیلی اختراع ائتمکله، انسانیّت عالیمینه قدم قویموش و تخمینا ۱۹ مین ایل بیر آز چوخ یا بیر آز، اؤزونون معنالی سس‌لری اوچون هئچ بیر علامت یاراتمادان، دانیشیردی.
انسانلارین ایلک دیلی، اساساً، عضولرین قسماً ده هله کوبود اولان سس‌لرین مختلف طرزده ترکیبیندن دوزه‌لدیلمیش سؤزلردن و بو سؤزلرین بیرلشمه‌سیندن عبارت اولموشدور. دیل، جمعیّت انکشاف ائتدیکجه و انسانلارین دوشونجه‌سی آرتدیقجا اونون دیلی انکشاف ائدیر. انسان یاراتدیغی هر شیء و یا استحصال آلتی اوچون بیر آد دوزه‌لدیر. بئله‌لیگله اَمک جریانیندا عمله گلن هر بیر یئنی‌لیگی ایفاده ائتمک احتیاجی نتیجه‌سینده، دیلینده ایفاده‌چیلیک امکان‌لاری آرتیر، دیل واحدلری زنگین‌لشیر و دیل سیستمی دائماً تکمیل‌لشیر.
بئله‌لیکله دیل تدریجاً و آردیجیل صورتده انکشاف ائده‌رک، طبیعت و جمعیّت تأثیرلریندن انسان بئینینده دوغان فکرلرین ایفاده و مبادله‌سی‌نین اَن یئتگین واسطه‌سی اولور. دیل واسطه‌سیله نه اینکه ایشده، معیشتین مختلف ساحه‌لرین ده علاقه‌دار اولان انسانلار فکر مبادله‌سی ائدیرلر. عینی زماندا اونلار کئچمیشده یاشامیش بابالارینین نئجه دوشوندوکلرینی ده اؤگره‌نیرلر و اؤزلری‌نین حاضردا، نه دوشوندوکلرینی گله‌جک نسله سؤیله‌یه بیلرلر.
دونیادا موجود اولان دیل‌لر باره سینده
بؤیوک دیل‌چیلیک عالیملری بو گونکو دونیادا اولان دیللری اوچ یئره بولورلر:
۱- بیر هجالی یا بیر سیلابلی دیل‌لر. بو جور دیللری کؤکلی دیل‌لرده آدلاندیریرلار اونا گؤره کی، بو دیل‌لرده لغت‌لرین یالنیز بیر کؤکی واردیر کی، اونون اؤنونه یا سونونا هئچ بیر هجا آرتیرمیرلار. چین‌لرین و سیامی‌لرین دیللری بو بؤلگودن حساب اولونور، کؤکلی دیل‌لرده لغت‌لرین سایی چوخ آز دیر. دئییلن‌لره گؤره، چین‌لی‌لر اؤز فکرلرینی ایفاده ائتمک اوچون گره‌ک سؤزلری دال- قاباق ائتسینلر و یا اؤز مقصدلرینی سؤزون آهنگ و تونونو دَگیشمکله آنلاتسینلار.
۲- التصاقی دیل‌لر. بو دیل‌لر بیر هجالی دئییل‌لر. بو دیل‌لرده مرکب سؤز عمله گلنده اونون کؤکونه هجالر آرتیریلیر آنجاق اونون اصلینده اولان کؤکو هئچ زمان دَگیشیلمیر و اونا اَل دگمیر و اونا یاپیشیلان شکیلچی‌لر اونون سونونا آرتیلیر، بو خلق‌لرین دیللری التصاقی اولان خلقلر بؤلگوسونه داخلدیرلر. اورال و آلتای خلق‌لری، مغول‌لار، تاتارلار و تورکلر، ژاپونلولار، کره خلقی و آمریکانین یئرلی جماعتی و …
۳- پیوندی (FLECTIVES) دیل‌لر. بو دیل‌لرده سؤزون کؤکونه شکیل‌چیلیر آرتیریلیر، البته یالنیز سؤزون یا لغتین سونونا یوخ، عینی حالدا سؤزون هم اؤنونه و هم سونونا، بوندان باشقا لغتین کؤکو آرتیلماِ نتیجه‌سینده دَگیشیلیر. بئله نظره گلیر کی، کؤک اونا آرتیریلانانلا قایناشیب و پیوند تاپمیشدیر. التصاقی دیل‌لرده، کؤک هئچ زمان دَگیشیلمیر و اونا آرتیلیران شکیل هجالار اونا یاپیشیر. آلتدا آدلارینی آپاردیغیمیز دیل‌لر، پیوندی دیل‌لردن ساییلیرلار.
سا‌می‌دیل‌لری، عبری و عربی کیمی، اوردو و یا هندوستان خلقی‌لرینین دیللری کی، بونلاردان عبارت دیرلر، ایرانلی‌لارین، هندی‌لرین، یونانلی‌لارین و ایتالی‌لارین دیللری، آلمانلی‌لارین، انگلوساکسونلارین، اسکاندوینا و خلق‌لرینین و‌ها‌بئله روسلارین و اسلاولارین دیللری بو بؤلگویه داخل‌دیر.
آذربایجان تورکجه‌سی‌نین منشأیی
آذربایجان تورکجه‌سی‌نین منشأیی و اونون عمله گلمه‌سی سون زمانلارا قَدَر ایسته‌ر تاریخ‌چیلر و ایسته‌رسه ده دیلچی‌لر آراسیندا مباحثه‌لی مسأله حساب اولونموشدور. لاکن ایگیرمینجی عصرین ایکینجی یاریسیندا بو مسأله آیدینلاشدی. حال حاضرده آذربایجان تورکجه‌سی تورک دیل‌لرینه منسوب اولدوغو تمامیله آشکار و آیدیندیر و بونون اثباتی اوچون هئچ دلیله احتیاج یوخدور.
حقیقتده، آذربایجان دیلی آذربایجان تورکجه‌سی فورمالاشماسی‌نین ایلک دؤرلرینده بیر سیرا قبیله، گروهلاری و اونلارین دیلی ایله باغلی اولموشدور. بو قو‌می(ائتنیک) گروهلار ۷-جی عصردن باشلایاراق حاضرکی، ایران و قافقاز اراضی‌سینده یئرلشمیشدیر.
تاریخی منبع‌لره اساساً دئمک اولار کی، هله میلاددان اوّل آذربایجاندا تورک دیلینده دانیشان طایفا و قبیله‌لر وارایمیش، حتّا تاریخ‌چیلر ۷-جی عصرده ساسانی‌لر دولتی‌نین قوشونلاری ایچه‌ریسینده تورک‌لردن عبارت سوواری و سترلرینین اولدوغونو قید ائدیرلر. تورک دیل‌لی قبیله‌لرین آذربایجان اراضی‌سینده یئرلشمه‌سینه قَدَر اؤلکه ده انسیّت واسطه‌سی کیمی‌مختلف محلّی قبیله دیللری ایشله‌دیلمیشدیر. تورک دیل‌لی قبیل‌لرین بو اراضی‌یه آخینی سلجوق‌لاردان باشلاییر …
آذربایجان تاریخی ساحه‌سینده سون زمانلاردا آپاریلمیش تدقیقات نتیجه‌سینده آیدین اولموشدور کی، میلاددان قاباق، آذربایجان اراضی‌سینده ماد قبیله‌لری: بوس، پرتاک، ستروخات، آریزانت، بودی، ماغ و آذربایجانین شمال حصه‌سینده آلبان یاخود آغ وان اراضی‌سینده ۲۶ مختلف دیل‌لی قبیل‌لر ایله بیرلیکده گاس، گاس سیت، خزر، ساک، سکیف آدلی قبیله‌لر یاشامیشدیر. میلادین اوّل‌لریندن ایسه بو اراضی ده، هون- سابیر- سووار- اوغوز- قبچاق آدلی قبیله‌لر مسکن سالمیش و بونلار‌ها‌میسی تورک دیل‌لی قبیله‌لر اولموشلار …
آذربایجان خلقی محض بو قو‌می‌ترکیب اساسیندا فورمالاشمیشدیر. بئله بیر جهتی قید ائتمک لازیمدیر کی، بو قبیله و طایفه‌لارین قایناییب- قاریشماسی، واحد خلق حالیندا شکل تاپماسی مختلف تاریخی شرایط و حادثه‌لرله علاقه دار اولان اوچ مرحله ایله عضوی صورتده باغلیدیر:
۱- کیچیک ماد اساسیندا آتروپاتن- آذربایجان دولتی‌نین یارانماسی و بورداکی، قبیله‌لرین قایناییب- قاریشماسی‌نین گوجلنمهسی، ائله‌جه ده مستقل آلبان دولتی‌نین یارانماسی و اراضی ده کی، قبیله‌لرین قایناییب، قاریشماسی‌نین گوجلنمهسی و چوخ مختلف دیل‌لی طایفالار مرحله‌سی.
۲-آتروپاتن و آلبانی اراضی‌سی‌نین یعنی آذربایجانین جنوب و شمال حصه‌‌سی‌نین بیر دولت داخلینده اولماسی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی- مدنی جهت‌دن بو اراضی ده کی، قبیله‌لرین طایفالارین آراسیندا علاقه‌لرین آرتماسی و یاخین، قوهوم دیل‌لی‌لیک مرحله‌سی.
۳- خارجی‌لره قارشی مبارزه ده متفیق‌لیگین گوجلنمهسی، تورک دیل‌لی قبیله و طایفالارین قایناییب- قاریشمادا اوستونلشمه‌سی و واحد آذربایجان خلقی‌نین، عموم خلق آذربایجان تورکجه‌سی‌نین شکل تاپماسی.
قید ائتمک لازیمدیر کی، بو مرحله‌لرین ها‌می‌سیندا باشقا دیل‌لرده دانیشان قبیله و طایفالار تورک دیلی‌لی قبیله و طایفالارلا قایناییب- قاریشمیش‌دیر. بئله‌لیکله تورک دیل‌لرینه منسوب بیر سیرا دیل واحدلری، خصوصاً سؤزلر همین دیل‌لرین لغت ترکیبینده گئتدیگجه چوخالمیشدیر. سونونجو، اوچونجو مرحله‌ده قافقازا و ایرانا اوغوز، قیپچاق طایفالاری‌نین کوتله‌وی صورتده گلمه‌لری و بو اراضیدَه عصرلر بویو یاشایان تورک دیل‌لی طایفالارلا قایناییب- قاریشمالاری تورک دیل‌لرینه منسوب واحد عموم خلق دیلی حالیندا آذربایجان تورکجه‌سی‌نین هله ۴ و ۶- جی عصرلرده شکل تاپماسی جریانی دئمک اولار کی، داهادا سرعت‌له‌نیب و تماملامیش اولموشدو.
بئله ایلکین شرایطین اولماسینا باخمایاراق، عموم خلق آذربایجان تورکجه‌سی عصرلر بویو مختلف اجتماعی- سیاسی، جغرافی، قو‌می‌حادثه‌لرله علاقه‌دار اولاراق باش وئرن قایناییب- قاریشما، قوووشما، آیریلما، محدودلاشما، خصوصی‌لشمه، اسکی‌لشمه (آرخائیک‌لشمه) محو اولما، عمومی‌لشمه، یئنی‌لشمه، عَوض‌لنمه و بو کیمی‌جریان‌لار (پروسئس‌لر) نتیجه‌سینده آنجاق اوچونجو مرحله‌لرین سونوندا، تقریباً ۵ و ۹-جی عصرلر آراسیندا تام حالدا فورمالاشمیش و ثابت لشمیشدیر. محض بونا گؤره ده داها اول کی، دؤرلرده بیریکمیش اولان لسانی کمیّتین یئنی بیر لسانی کیفیّته کئچمه‌سی‌نین بیر سیرا داخلی، خارجی، تاریخی و عینی زماندا، صرف لسانی سبب‌لری اولموشدو. محض ۵-۹- جی عصرلرده یئنی کیفیّتلی بیر دیلین یارانا بیله‌جیگینی و واحد عموم خلق آذربایجان دیلی‌نین ده (آذربایجان تورکجه سی) محض بو زمان تام فورمالاشمیش اولدوغونو بو دؤرون تاریخی حادثه‌لرینی نظردن کئچیرملکه داها درست و آیدین آنلاماق ممکن‌دور.
آذربایجان تاریخیندن بیزه معلومدور کی، عرب استیلاسی باشلانان گوندن استیلایه معروض قالمیش بیر سیرا اؤلکه و بو اؤلکه‌لرده کی، طایفالار، خلقلر سیراسیندا آذربایجانلیلاردا اؤز آزادلیقلارینی محافظه ائتمک اوغروندا عرب اشغالچیلارینا قارشی اوزون سورن عنادلی مبارزه‌لر آپارمیشلار. عرب‌لرین حاکمیّتی بو اؤلکه‌لرده موقّتی غلبه چالمیش و اوزون مدت دوام ائده بیلمه‌میشدیر. عرب خلافتی ۹-جی عصرین اورتالاریندان اعتباراً اقتصادی و سیاسی بحرانلار ایچریسینده گئت- گئده ضعیف‌له‌میش و بونون نتیجه‌سینده ده واحد خلیفه حاکمیّتی نفوذ دان دوشموش. اوّل‌لر خلافته تابع اولان آیری- آیری مسلمان اؤلکه‌لرینده کی، (مثلاً اورتا آسیا، ایران، قفقاز و بو کیمی‌اؤلکه‌لرده کی) امیرلر خلافتی تانیماق ایسته‌مه‌میش، عسکر ییغیب اونا گؤندرمک عوضینده، اؤز اختیارلاریندا ساخلامیش‌لار. خلافت خزینه‌سینه وئرگی، باج، خراج وئرمه‌میشلر. بیر سؤزله، هر بیر امیر اؤزونو مستقل حاکم حساب ائتمیشدیر. آیری- آیری امیرلرین مستقل اعلان ائدیلمه‌لری بیر سیرا خیردا فئودال مسلمان دولت‌لری‌نین یارانماسینا سبب اولموشدور. بو زمان نه اینکی آیری- آیری امیرلر، حتّا امیرلر داخلینده آیری- آیری فئودال دولت‌لری یارادیلمیش. دیگر مسلمان اؤلکه‌لرین ده اولدوغو کیمی، قفقازدا و خصوصاً آران و آذربایجاندا دا، بعضی فئودال دولت‌لر یارانمیش کی، بونلاردان خصوصاً داها اول کی، زمانلاردا آران دا بؤیوک دولت یاراتمیش و اوزون زمان حاکمیّت سورموش‌لر و بونلارین دیللری ده قبیله و طایفا دیللری اولموشدور.
و احد عموم آذربایجان دیلی ایسه بو طایفا دیل طایفا دیل‌لریندن، خصوصاً اوغوز و قیپچاق طایفا دیل‌لری‌نین اساسنیدا تقریباً ۷-جی و ۱۰-جی عصرلر آراسیندا شکل تاپمیش بیردیل دیرکی، اؤز واحدلر سیستمینه گؤره تورک دیللری عائله‌‌سینه منسوب‌دور. محض بونا گؤره ده ایلک دؤرلردن باشلایاراق، بو دیل خصوصاً خزر دنیزی‌نین غرب، جنوب دائره‌سینده قارا دنیزین شرق، جنوب دائره‌سینده ایشله‌نیلن باشقا دیل‌لر آراسیندا گئنیش یایلمیش تورک دیل‌لریندن اولدوغو کیمی، ” تورک دیلی” و یا تورکو آدییلا تانینمیش‌دیر. بونا گؤره ده آذربایجان تورکجه‌سی ایفاده‌سی تکجه بیر قبیله دیلی معناسیندا دئییل، آذربایجاندا یاشامیش مختلیف قبیله و طایفالارین، یعنی قدیم آذربایجانلی‌لارین مختلف دیللری معناسیندا دئییل، محض ۷-جی و ۱۰-جی عصرلر آراسیندا تام و کامل حالدا شکل تاپمیش بیر خلقین، یعنی آذربایجان خلقی‌نین واحد، عمو‌می‌انسیّت و یاخینلیق واسطه‌سی دیر و خصوصی‌لشمیش آدی‌دیر.
بورادا بیر مسأله‌یه اشاره ائتمه‌لیک کی، آذربایجان تورکجه‌سی هر بیر عموم خلق دیلی کیمی‌انکشافی‌نین ایلک دؤرلریندن باشلایاراق ایکی قولا آیریلمیشدیر:
الف- دانیشیق دیلی ب- ادبی دیل
شبهه‌سیزکی، ادبی دیلین اوّلجه‌ده شفاهی نوعی فورمالاشیر و یازیلی نوعی سونرالار اؤزونه شکل آلیر بورادان بئله بیر نتیجه الده ائدیریک کی، آذربایجان تورکجه‌سی آنلایشی بو دیلین هم دانیشیق دیلی قولونو، هم ده ادبی دیل قولونا شامیل اولان بیر آنلاییش‌دیر.
بیزیم تدقیق ائتدیگیمیز دیل، تورک دیللری عائله‌سینده واحد عموم خلق دیلی حالیندا شکل تاپدیغی زماندان بو گونه قَدَر، فونتیک سیستمی‌نین (سس و صوتیّات)، لغت ترکیبی‌نین و قرامئر (قایدا) قورولوشونون اساسینی ساخلامیش اولان عموم خلق آذربایجان تورکجه‌سی‌نین یوکسک فورماسی ساییلان آذربایجان ادبی دیلی‌نین تاریخی‌دیر.
بورادا بو مساله‌نی قاباقجادان یادا سالمالیییق کی، دیلده انکشاف جریانی اونون واحدلری‌نین کؤکلو دَگیشمه‌سیله یوخ، اساسا قانونا اوُیغون زنگین‌لشمه، دقیق‌لشمه، سلیس‌لشمه و بو کیمی‌حال‌لارین سیستمی‌دیر. بئله حال‌لار ایسه دیلین اجتماعی ماهیّتی ایله عضوی صورتده باغلی اولور.
اَلده اولان سندلره گؤره آذربایجان تورکجه‌سی دُورومیزه قدر مین ایلدن آرتیق انکشاف یولو کئچن بیر دیل‌دیر. بو کئچن عصرلر مدّتینده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فونتیک (صوتیّات-سس) سیستمینده، لغت ترکیبینده و قرامئر قورولوشوندا، آز- چوخ دّگیشیک‌لیک اولسادا، اساسلی دگیشیک‌لیک باش وئرمه‌میشدیر. حتّا بو دیل، روشیم‌لری (نطفه- جنین) سایدیغیمیز اوغوز و قیپچاق طایفا دیل‌لریندن ده اساس واحدلره گؤره بیر او قدر فرقلَنمیر. لاکن آذربایجان تورکجه‌سی بو مدت عرضینده اؤز اجتماعی ماهیتّینه گؤره، هر شیئ دن اوّل، خدمت ائتدیگی جمعیّت واحدینه گؤره استفاده دائره‌سینه، ایشلنمه ساحه‌لرینه گؤره چوخ دَگیشمیشدیر.
آذربایجان تورکجه سی‌نین تاریخی و مدنی اهمیّتی
آذربایجان تورکجه‌سی دنیا دیللری ایچریسینده آهنگدار دیل‌لردن بیری دیر و بو دیلده دانیشیق، بیر چوخ خلق‌لرین گؤرکملی نماینده‌لری‌نین دؤنه- دؤنه قید ائتدیکلری کیمی عادتاً جاذبه‌لی نغمه‌لر کیمی‌سس‌لنیر.
آذربایجان تورکجه‌سی واحد خلق دیلی حالیندا فورمالاشاندان، هم شفاهی و هم یازیلی ادبی دیل قول‌لاری اوزرینده تشکّل تاپاندانَ بری، قافقازدا، اورتا آسیادا، ایران دا، عراق دا، شرقی آنادولو دا، ایشلَنیلمیش و ایندی بو اؤلکه‌لرده یاشاماقدا اولان ۳۰ میلیون دان چوخ آذربایجانلی‌نین انسیّت، مدنی انکشاف واسطه‌سی و دوغما آنا دیلی‌دیر.
بعضی منبع‌لردن بئله معلوم اولور کی، آذربایجان تورکجه‌سی ۱۸-جی و ۱۹-جو عصرلرده گئنیش یاییلمیش و حتّا نه اینکه قافقازدا، ائله جه ده اورتا آسیادا مختلف دیل‌لی خلق‌لرین استفاده ائتدیگی بین‌الخلق بیر دیل اولموشدور. مثلاً بؤیوک روس شاعری لرمانتوف قفقازا سورگون اولونان زمان اؤز اثرلرینده قید ائتمیشدیر کی، بورادا “تورک دیلی” اوروپادا فرانسه دیلی کیمی‌گئنیش صورتده یاییلمیش‌دیر. حتّا ۱۹- جو عصرده داغستان خانلیقلاری‌نین روسیه‌یه گؤندردیگی مکتوب‌لاردا بیر چوخ حالدا آذربایجان تورکجه‌سینده اولموشدور.
معاصر دؤریمیزده آذربایجان تورکجه‌سی، معلوم اولدوغو اورزه داها گئنیش نفوذ دایره‌سینه مالک‌دیر. ایندی بو دیل، آذربایجان جمهوریّتینده دولت دیلی اولوب، بو دیلده بؤیوک علمی و اجتماعی اثرلر ایسته‌رسه ترجمه صورتینده نشر اولونور، ایندی بو دیلده اون جلدلیک دائره المعارف (آنسیکلوپئدی) و اونلار ایله لغت کتابی، روسجا-تورکجه، تورکجه- فارسجا، فارسجا- تورکجه، تورکجه- انگلیس و عربجه چاپدان چیخیب و اوندان علاوه بو دیلده چوخلو مقداردا سینما فیلم‌لری، سینما پرده‌لرینده گؤستریلیر. آذربایجان جمهوریّتینده تعلیم- تحصیل ابتدائی مکتب‌دن توتموش عالی مکتبهَ ده‌ک آذربایجان تورکجه‌سینه کئچیریلیر، رادیو و تلویزیون گونده اونلار ایله چیخیش- مقاله، ادبی وئرلیش- ماهنی، نغمه بو دیلده یاییر. بیزیم آذربایجانیمیزدا دا کئچمیش بوغونتو و سیخینتی‌لارا باخمایاراق، یئنی- یئنی مجله- روزنامه و کتاب نشر اولونور.
آذربایجان دیلی یالنیز ۱۵-جی و ۱۶-جی عصرلرده صفویّه‌لر دؤرونون اوّل‌لرینده رسمی‌‌دولت دیلی حالیندا ایشله‌نیلمیشدیر، لاکن بو دیلین، دولت دیلی حالیندا ایشله‌نیلمه‌سی چوخ کئچی‌جی اولموش و داها چوخ حقوقا مالک اولان عرب، فارس دیللری ایله یاناشی اوچونجو بیر دیل کیمی‌استفاده ائدیلمیشدیر. معلوم اولدوغو اوزره بو دؤرده ده آذربایجان تورکجه‌سی، سؤزون حقیقی معناسیندا، رسمی‌‌دولت دیلی حقوقونا مالک اولمامیش یالنیز حربی دایره‌لرده اوندان استفاده ائدیلمیش و تعلیم و تحصیل ایشلری اساساً عرب و فارس دیل‌لرینده آپاریلمیشدیر. عینی زماندا فرمان‌لار، دولت سندلری یئنه ده اکثراً عرب و فارس دیل‌لرینده یازیلمیشدیر.
معاصر آذربایجان تورکجه‌سی اَن اینجه‌لری، اَن درین فکرلری، علمین، تکنیکین سون نایلیّت‌لرینی ایفاده ائتمک امکانلارینا قادر دیر و بو ادبی دیلین نه قَدَر قابل، قادر، تأثیرلی و آهنگدار بیر دیل اولدوغونو تثبیت ائده‌ن داها باشقا واقعیّت‌لری ده سادالاماق اولار.
بو گونکو گونده آذربایجان تورکجه‌سینده دانیشان تورکلر بؤیوک بیر اراضی‌ده یاشاییرلار. اَلده اولان احصائیه‌لر گؤستریر بو یئرلرده ۳۰ میلیون دان آرتیق انسان بو دیلده دانیشیرلار. آذربایجان تورکجه‌سی آهنگدار و موسیقی‌لی دیل‌لردن بیری ساییلیر. نئجه کی، گؤستردیک دیلیمیزین تاریخی چوخ قدیم‌دیر و بو دیل قادر و زنگین بیر دیل‌دیر. بو دیلده اینجه و اوره‌ک- اوخشایان شعرلردن باشقا معاصر علمی، فلسفی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فنی و مختلف بیلیک‌لرین طلبلرینه دریندن جاواب وئریلیر.
دیلیمیزده اولان شفاهی ادبیّاتی نظرده توتماساق، ۷-جی عصردن بَری حسن اوغلو، نسیمی و قاضی برهان‌الدّین کیمی‌قدرتلی شاعرلر بو دیلده یازیب یارادیبلار. بورادا دده قورقود آنا کتابیمیزی اونودمامالیییق. همین کتابین اولینده یازیلیر:” رسول علیه السلام زمانینا یاخین بایات بویلاریندان قورقود آتا دئییرلر بیر اَر قوپدو، اوغوزون، اوّل کیشی‌سی، تام بیلیجیسی‌دی، – نه دئییرسه اولوردو، غیب‌دن دوُرلو خبر سؤیله‌ردی، حق تعالی اونا الهام ائدیردی”.
بوردان آیدینجا بَللنیر هله اسلامدان قاباق، بو دیلده دانیشیلیردی کتابدا گئده‌ن ۱۲ بوی (فصل) بیر نئچه‌سینده عیانی گؤستریر اورداَ گئدن داستانلار، دَ‌لی دومرول داستانی، تپه گؤز و … اسلا‌می‌بیر داستان اولا بیلمز و بو حماسی خلق دیلینده اولان داستان بو خلقین دوغما دیلی‌دیر …
دیلیمیزده ۷-جی عصردن بو یانا یوزلر ایله دونیا مقیاسیندا بؤیوک اثرلر یارانیب، فضولی، کشوری، خطائی، واقف، ودادی، میرزا فتحعلی آخوندزاده، صابر، محمد باقر خلخالی، معجز و اونلار ایله بو کیمی‌داهی‌لردن آد آپارماق اولار. سؤز یوخدور انسان جامعه‌سی انکشاف ائتدیکجه جمعیّتده صنف‌لر عمله گلمیش، قولدارلیق، فئودالیزم، سرمایه‌دارلیق. آنجاق بونا باخمایاراق دیل دائماً بیر جور اولموشدور. یعنی دیل ها‌‌می صنفه عینی درجه ده خدمت ائتمیش، انسانلار دیلدن اؤز منفعت‌لری اوچون استفاده ائدیرلر، دیلده خصوصی سؤزلرین، خصوصی اصطلاح‌لارینی داخل ائتمگه چالیشیرلار. صنف‌لر حتّا آیری- آیری صنف‌لرین نوماینده‌لری اولان معین شخص‌لر دیلده اختصاصی سؤزلرین و ایفاده‌لرین ایشله‌مه‌سینه، سؤزلرین مختلف معنادا باشا دوشونولمه‌سینه، مختلف اوسلوب‌لارین، ژارگون‌لارین (اصطلاح‌لارین) یارانماسینا آز- چوخ تأثیر گؤستریرلر. حتّا دیلین انکشافیندا معیّن رول اویناییرلار، لاکن بوتون بونلارا باخمایاراق دیل اؤز اساسینی ساخلاییر. آذربایجان تورکجه‌سی ایل‌لر بویو عرب استیلاسیندان سونرا و ها‌بئله فارس دیلی‌نین نفوذو آلتیندا بیر پارا سؤزلر، کلمه‌لر، لغت‌لر داخل اولوب، بو سؤزلرین بعضی‌لری وطنداشلیق اذنی آلیب، دیله قاتیلیبدیر. آنجاق آذربایجان تورکجه‌سی اؤز کیفیّتی‌نی، صرف و نحو و گئنیش مختلف فعل‌لره مالک اولان دیل، اؤزلویونو ایتیرمه‌ییب، خصوصاً بو ۵۰-۶۰ ایلده پهلوی رژیمی‌نین سیخینتی و بوغونتوسو قارشی‌سیندا دایانیب و انکشاف ائدیب. حال حاضرده، وطنیمیز ایراندا ۵۰۰ نفردن علاوه اؤز آنا دیللری آذربایجان تورکجه‌سینده دونیا مقیاسیندا بدیعی اثرلر یاراتماقدادیرلار.
میرزا علی معجز، اوستاد شهریار، سهند، ساهر بو گؤرکملی و اقتدارلی شاعرلر قاباقدا دوران چتینلیکلر و بوغونتو و سیخینتی‌لارا باخمایاراق، بوتون وارلیقلاری ایله، علم و ادبیّات عالیمینه دگرلی و قیمتلی اینجی‌لر تقدیم ائدیبلر، مثال اوچون اوستاد شهریارین حیدربابایه سلام منظومه‌سی ۷۰ دن آرتیق خارجی دیل‌لره ترجمه اولونوبدور.
طنطنه‌لی اسلام انقلابیندان سونرا، بعضی چتینلیکلر و مانعه‌لر اولا- اولا، اساسی قانون تانیدیغی حالدا، هله مکتب‌لرده آنا دیلیمیزدن بیر اثر اولمادیغی زمان، دوغما آنا دیلیمیز دورمادان انکشاف ائدیر. ایندی۳۰ ایل دیر کی، وارلیق مجلّه‌سی یارارلی و معنالی مقاله‌لری ایله باشقا شَهر‌لرده چیخان روزنامه و مجلّه‌لر ایله بیرلیکده، ادبیّات، عرفان، فولکلور، دیل‌چیلیک و باشقا اجتماعی و مدنی موضوع‌لاردان صحبت آچیر.
سؤز یوخدور کی، ۱۵۰۰ ایل عمر سورن و دائماً انکشاف ائده‌ن قادر بیر دیل یاشییاجاق و اؤز انکشاف یولونو دورمادان دوام ائتدیرجکدیر و بودا بؤیوک و مبارز بیر خلقین طبیعی حقّی‌دیر.
