کیش آتش
اولگا آبیشوا* – ترجمه از: رحیم کاکایی

کیش آتش بین ترکان قدیم ریشه‌های بسیارکهنی دارد که به اعماق هزاران سال، بطور مشخص – تا عصر کیش الهه اومای (۱) – می‌رسد و نگهبان آتشِ خانه است.
احترام به آتش در اشکال و اعمال آیینی و عبادی متنوع تجلی می‌کند. در روایتها و افسانه‌ها مالک آتش مالکی درسیمای انسان واره است و نگهبان اجاق، خانواده، طایفه و قبیله است. چنانکه در زبان قزاقی تاکنون مرد و رئیس خانواده را«اُتباسی» می‌نامند که در درک کنونی به معنی«رئیس خانواده» و در ترجمه تحت‌اللفظی – «رئیس اجاق، حا‌فظ آتش» است.
پژواک کیش آتش در مراسم آیینی نوروز حفظ شده است. در باره آیین آتش مراسم آیینی – اسطوره‌ای رایج در روستاهای تاجیکستان حکایت از آن دارند که: «شب پیش از سال نو در حیاط هر خانه‌ای یا روی تپه‌ها آتشهای جشن را می‌افروختند. در این شب در کنار آتش‌ها گردش‌های جمعی ترتیب می‌دادند، ترانه‌های جشن را می‌خواندند و شادی می‌کردند. صبح روز بعد بقدر امکان هدایا رد و بدل می‌شد و بطورکلی سکه‌های نقره، شکر وغیره به یکدیگر هدیه می‌دادند، بازی‌ها و سرگرمی‌های محتلف ترتیب می‌دادند. ویژگی‌های الزام آور مراسم جشن و آیین‌ها آتش، آب و اشیاء سفید رنگ بودند».(۲)
فرهنگ آیینی قزاق‌ها همچنین پژواک پرستش آتش را در بر دارد. با آتش کارکرد‌های آیینی جادویی که خصلت نگهبان و محافظ را داشت مرتبط بودند و انسان را از نیروهای مرگ محفوظ می‌کرد. کاربرد آتش را باستان‌شناسان به آنکه آتش نزد ترکان حامی ‌خانه وکاشانه، معبد و عبادتگاه خانه بشمار می‌رفت تلقی می‌کنند. بعنوان مثال آتش نقش مهمی ‌را در مراسم زناشویی بازی می‌کرده است. «عروس هنگام ورود به یورتِ (چادر سیاه.مترجم) پدر شوهر در برابر اجاق زانو می‌زد، سپس عروس را نزدیک اجاق می‌نشاندند و روی اجاق روغن می‌ریختند. عروس در این زمان چندین بار سجده می‌کرد، و زیر لب می‌گفت:«مادرِآتش و مادرِ روغن بمن مهر و محبت ارزانی دار». زنان دستها را برروی آتش گرم نگه داشته سپس روی صورت عروس می‌کشیدند…(۳)
در فرهنگ قزاق همچنین رسم کهن پاک وتمیز کردن دام به پرستش و آیین آتش مربوط بود. در روستاهای قزاقستان در بهار معمولا دام‌ها را تقسیم می‌کردند و بین آنها گاوان و گوسفندان و شترانی را که گمان می‌رفت بهترین وسیله دفع دام‌ها از نیروهای شیطانی است بیرون می‌راندند … مراسم طرد و بیرون راندن «روح شیطانی»، هنگامیکه آتش را دور سر مریض و ناخوش می‌گرداندند وجود داشت… در قرون وسطی در خانه‌های قزاق‌ها اجاق‌های ویژه و محراب‌هایی برای روشن کردن آتش موجود بودند.(۴)
مراسم و آیین‌های جادویی توصیف شده بین خلق‌هایی که به گله داری اشتغال داشتند شناخته شده بودند. در روستاهای ترکمنستان همچنین مراسم و آیین‌های آمرزنده که با کوچ آنها در بهار و تابستان به چراگاه‌ها مرتبط بودند وجود داشتند. با زمستان همه چیز در حیات دامداران تیره و تار و ملال انگیز مسجم می‌شد.
از این رو در آستانه کوچ به« پاک شدن» آنگونه که بایست سعی می‌شد. برای این امرمعمولا دو آتش بزرگ برمی‌افروختند وازبین آنها رمه‌ها را می‌راندند و دامداران خود با خانواده و اثاثیه خانه، که برروی شتران بار شده بودند ازمیان این دو آتش بزرگ عبور می‌کردند.(۵)
ان.پ. لوباچوا می‌نویسد که پرستش و آیین آتش در مراسم عروسی ازبکی قریه خوارزم مشاهده می‌شود. این مراسم کاراکتر وخصلت حامی‌را داشت… آیین این عنصر مقدس در مراسم و آیین‌های ترکمن‌ها غارا چارشنبه (چهارشنبه سیاه) بود که جزیی از آن را تشکیل می‌داد. ماهیت اعمال آیینی در پرش از روی آتش به منظور پاک شدن عبارت می‌شد، تا گناهان را در آتش بسوزانند.(۶)
پژوهشگران معاصر به درآمیختگی سنت‌های فرهنگی – مذهبی باستانی و اسلامی‌، بویژه بازتاب آیین آتش در اسلام اشاره می‌کنند: « زِمارکوس فرستاده بیزانس که در سال ۵۶۸ به وادی تالاس در جنوب قزاقستان سفر کرد ، گزارش داد که ترکها برای آنکه ، به حضورایستامی‌خان ترکان غربی برسند»«خود را با آتش پاک می‌کنند».
آیین آتشی که در شولپان – آتا(چاپان آتا – شهری در کشور قیرقیزستان.مترجم) اجرا می‌شد مرتبط با صوفیان قزاق بود. چنانکه در دیرهای صوفیانه پیروان احمد یسوی آتشِ مقدس شب و روز روشن است. صوفی هربار هنگام ترک دیر، دستان خود را بسوی آتش دراز می‌کرد وسپس آنها را روی صورت خود می‌کشید.
پژوهشگر فرانسوی کریستوفر بائومر در کتاب خود می‌نویسد: این مراسم پاکسازی وآمرزندگی همچنین نشان می‌دهد که اسلام نظریات مذهبی پیش از اسلام را پذیرفته است».(۷)

*: پروفسور و دکترعلوم فلسفه و زبان شناسی

منابع:
۱- الهه اومای کهن ترین خدای زن ترکها که هم حا‌می‌روح کودکان وزنان باردار وحافظ مادر ونوزاد است و مقام دوم را پس از تنگری (تانگری) دارد که دربین ترکان آلتایی، خاکاسی وهم چنین بین باشقیرها، قیرقیزهای تین شان و قزاق‌ها وازبک‌ها شناخته شده است. اومای بلحاظ ژنتیکی با پرنده هما (همای) یا مرغ سعادت ایرانی مرتبط است.دانشنامه شوروی.
۲- آ.ان. نغمتی. جشن‌های تقویمی‌کشاورزی تاجیک‌های باستان و اجدا آنان – دوشنبه. نشر دانش. ۱۹۸۹ – ص.۶۴
۳- بایپاکف ک.م. پرستش آتش در سیردریا- نشریه آکادمی‌علوم جمهوری شوروی قزاقستان. مجموعه علوم اجتماعی.- ۱۹۸۷٫ شماره پنچ.ص.۶۱-۶۲٫
/ سن بیله سنبی.http://www. kazakhistory.ru/ post9.php4 –
۵- مطالبی درباره مردم نگاری تاریخی ترکمن‌ها.مجموعه مقالات. مدیر مسئول آننا دوردی اورازف- عشق آباد .نشر علم.۱۹۸۷ .ص.۲۴٫
۶- ان.پ. لوباچوا. از کتاب تاریخ باورها …ص.۲۵٫
۷- رد پاها درصحرا. کشفیات در آسیای مرکزی. – ۲۰۰۹