«ساهر»ین حیاتینا اؤتری بیر باخیش
علی آغ گونئیلی
اؤلکه‌میزین معاصیر شعرینده، داها دوغروسو فارس و آذربایجان دیللرینده یارانان یئنی مضمونلو شعرین یارانماسی، یاییلماسی ساحه‌سینده، حبیب ساهرین بؤیوک و ده‌یرلی امه‌یی اولموشدور. ساهر، ایراندا، یئنی شعرین آتشین مودافیعه‌چیسی، انقلابچی، ادیب و شاعر میرزا تقی‌خان رفعتین تاثیری آلتیندا اولور و شعر ساحه‌سینده، اونون، یئنیلی‌یه دوغرو آتدیغی آددیم لاری دا، اوستادی رفعتین زکاسی‌نین ایشیغیندا اوز وئریر.
ساهر ایلک اؤنجه اؤز اوستادی رفعتین واسیطه‌سی‌ایله و سونرا دا استانبول دا تحصیل آلدیغی زامان تورکیه‌نین قاباقجیل شعری‌نین عنعنه‌لرینی دریندن اؤیره‌نیر و عینی زامان دا فرانسه ادبیاتی‌نین یئنی شعری‌ایله دریندن تانیش اولوب و اؤزو اوچون یئنی پوئتیک اوسلوبو یارادا بیلمیشدی.
ایلکین یارادیجیلیقلاریندا، رومانتیک مئیلی ساهرده گوجلو اولسادا، آنجاق گئت به گئت او رومانتیک عالمیندن آیریلاراق «آتینی مینیب گونش پارلایان و ایشیقلی رئال دونیاسینا سورور…»
۱۳۲۵ ینجی‌ایلین آذر آییندا، آذربایجاندا گئدن آزادلیق و دموکراتیک حرکاتی‌نین قانا چکیلمه‌سی، ساهرین پوئتیک دونیاسیندا ائله درین ایز بوراخیر کی اونون بوتون یارادیجیلیق چالارلاری، بو قانلی ـ قادالی فاجیعه‌نین چیرکینلیک‌لرینی عکس ائتدیرمگه یؤنه‌لیر؛ و بو دورومدا ساهر، اؤز دوغما یوردونون؛ ائلی‌نین باشینا گلن بلالر، مصیبت‌لر، قاجیعه‌لر، تضیق‌لر و ظولم‌لر حاقیندا «قالاق ـ قالاق» اثرلر یازیب یارادیر. بو اثرلرده، ساهرین یاراتدیغی بدیعی تصویرلر، او قده‌ر گوجلو، قدرتلی، توتارلی و تاثیر ائدیجی‌دیر کی، اوخوجو دئییر بس، ساهرین یارادیجیلیغی‌نین بیرینجی و اساس غایه‌سی، تکی، اؤز دوغما یوردوینان باغلی اولان موضوعلاری تصویر ائتمکدیر. آنجاق ساهرین یارادیجیلیق و صنعت دونیاسی چوخ گئنیش، اطرافلی و انگین بیر دونیادیر. اونون یارادیجیلیغی‌نین اساس و آپاریجی غایه‌سی، بوتون عدالتسیزلیگه، ظولمه، قارانلیقلارا و اووهاماتدان دوغان چیر‌کینلیک‌لره قارشی دوروب، اینسانلارین خوشباختلیغی، سعادتی و آغ گونه چیخماسی اوغروندا، قلم چالماقدیر.
بو یازی‌دا ساهرین، پوئتیک اوسلوبلاریندان، بدیعی یارادیجیلیغیندان، رومانتیکا و لیریکاسیندان سؤز گئتمیر. بوحاقدا ادبیاتیمیزدا چالیشان، گؤرکملی تدقیقاتچی‌لار تنقیدچی‌لر چوخ ده‌یرلی اثرلر یازیب و هله ده یازاجاقلار. بوردا آنجاق اونون یارادیجیلیق و صنعتکارلیق حیاتینا، چوخ قیسا و اؤتری بیر باخیشدان سؤز گئدیر.
حبیب ساهر ۱۲۸۶ینجی گونش ایلی‌نین یاز فصلینده تبریزین سرخاب محلسینده آنادان اولور. اوشاقلیق یاشلاریندا ایکن اونون اتاسی میر قوام، تبریزین قانلی بیر بلواسیندا اؤلدورولور و ساهرین طالعینده یئتیم‌لیک حؤکمو یازیلیر. آتاسی اؤلندن سونرا ا ونون عائله‌سی آغیر بیر یاشاییشا و کسگین چتینلیک‌لره معروض قالیر. بو حاقدا ساهر اؤزو بئله یازیر: «…بئش یاشیما چاتدیم کندیمیزده فیرتانا قوپدو و آتام بیر پاییز گئجه‌سی قوناق گئتدی، بیر داها گئری دؤنمه‌دی، یئتیم قالدیق…آلتیمیزا کؤهنه کئچه سالدیق، آجلیق گؤردوک، کورلوق چکدیک… بؤیودوک…»
ساهر هله رسمی تحصیل آلماق یاشینا چاتمازدان قاباق دا مکتبه گئده‌رمیش. دؤرد یاشیندا ایکن الفبا اؤیرنمک اوچون باجیسی ایلا بیرلیکده اونو «سردابا» مکتبخاناسیندا، بیر «ماللاباجی»یا تاپیشیریرلار. آلتی یاشیندا رسمی‌‌تحصیل آلماق اوچون اؤگئی قارداشی ایلا بیرلیکده اونو «سید حمزه» و سونرا ایسه «حیدر تکیه‌سی» مکتبخاناسینا گؤندریرلرِ، داها سونرالار ساهر اؤز تحصیلینی مکتبخانالاردا یوخ یئنی اوصول‌ایلا اداره اولونان «مدارس معتمده»، «رشدیه» مدرسه‌لرینده داوام ائتدیریر؛ و نهایت اورتا تحصیل دؤورنو مرحوم امیرخیزی‌نین اداره ائتدیگی «مدرسه محمدیه» ده سونا چاتدیریر. ۱۳۰۴ینجی ایل دیپلوم آلدیقدان سونرا، فرانسیز دیلینی مکمل اؤیرنمک اوچون «کاتولیک لر» مدرسه‌سینه داخیل اولور و ۳ ایل همن مدرسه ده تحصیل آلیر.
ساهر «مدرسه محمدیه» ده تحصیل آلدیغی زامان، بؤیوک انقلابچی شیخ محمد خیابانی‌نین باش معاونی، گؤرکملی شاعر، ادیب وانقلابچی «میرزا تقی‌خان رفعت» اونون فرانسیز دیل و ادبیات معللیمی اولموشدور. جوان ساهر مرحوم رفعتین واسیطه‌سی ایله تورکیه ده نشر اولونان «ثروت فنون»، «ادبیات جدیده» و «رسیملی‌ای» کیمی ادبی اجتماعی مجله‌لرله تانیش اولوب و درین ماراقلا اونلاری اوخویور. بو مجلله‌لرده، تورک، ادیب و شاعرلرینین او جومله‌دن «توفیق فیکرت» و «جلال ساهر» ین یئنی مضمونلو و یئنی فورمالی اثرلری و شعرلری ده نشر اولونارمیش. آدلارینی چکدیگیمیز ادیب و شاعرلرین ایچینده، جلال ساهرین صنعتکارلیق دونیاسی و ائله‌جه‌ده یئنی مضمونلو اثرلری، جوان حبیب ده داها آرتیق تاثیر بوراخیر. او، بو معنوی تاثیری اؤزونده ابدی اولاراق ساخلاسین دئیه، جلال ساهرین آدینی اؤزونه سوی آد سئچیر. بو حاقدا ساهر بئله یازیر: «من ساهرین شعرلرینی، خیال‌انگیز خوش آهنگ اولدوقونا گؤره چوخ بیه‌نردیم. من اونون معنوی تاثیرینی یاددان چیخارتمایام دئیه ساهری اؤزومه سوی آدی سئچدیم.»
ساهرین، ایلک قلم تجربه‌لری لاپ اونون اوشاقلیق چاغلاریندا، دئملی مکتبخانالاردا درس اوخودوغو زامانلار اوز وئریبدیر. بوحاقدا، او اؤزو بئله یازیر: «یئددی یاشیمداایدیم بیر مکتبخانایا گئده‌ردیم. گئجه‌لر چیراق یاندیریب الیمه قلم آلاردیم. اؤز آنا دیلیمده شعر یازاردیم. متوسیطه‌نین اوچونجو کلاسیندا ایدیم فیرانسیز دیلیندن فارسجایا بیر شعر ترجمه ائله‌دیم «ren» باره‌سینده. سونرا شیخ محمدخیابانی نین اؤلومونه بیر مرثیه مانند بیر فارسی شعر یازدیم و مخبرالسلطنه‌نی اورادا نیفرین ائله‌دیم…».
ساهر «کاتولیک‌لر» مدرسه‌سینده فیرانسیز دیلی‌نین تحصیلینی یاریمچیق بوراخیر و تبریزدن کوردوستانا گئدیر و بیر آز زامان اورادا «کاک میرزا» آدی ایله ائو معلمی اولور. او سونرا یئنه ده تبریزه قاییدیر و نهایت ۱۳۰۶ینجی ایل ده عالی تحصیل آلماق اوچون باکی- تفلیس- باتوم یولو ایلا استانبولا سفر ائدیر.
ساهر، استانبول دا «دبستان ایرانیان» آدلی بیر مدرسه ده فارس دیلی و ادبیاتینی درس دئییر. او ۱۳۰۹ینجی ایل ده استانبول اؤنیورسیته‌سی نین جغرافیا علملر بؤلومونه قبول اولونور و نها یت ۱۳۱۲ینجی ایل ده جغرافیا علملری فاکولته‌سیندن لیسانس آلیر. همان ایلده ده ساهرین «جغرافیای طبیعی آذربایجان ایران» آدلی لیسانسلیق تئزی کیتابی «تورکیات» انیستیتوسو طرفیندن نشر اولونور.
ساهر، استانبول دا یاشادیغی زامان اؤز ادبی بیلیگینی، تورک و فرانسیزجا، ده‌یرلی، ادبی اثرلرین مطالعه‌سی ایله ایمکانی قده‌ر زنگینلشدیره بیلیر. دئمک اولارکی استانبولدا، ساهرین ادبی فعالیتی اولمویوبدور. او بوحاقدا، بئله یازیر: «…شاعرلیک مرضیندن یاخامی بوراخدیم…آنجاق اورادا ایکی دانا غزل دئمیشم کی استانبول تورکجه‌سینده‌دیر…»
ساهر ۷ ایل استانبولدا قالدیقدان سونرا ۱۳۱۲ینجی ایل ده، باتوم – تفلیس یول ایلا باکی‌یا گئدیر. بیر آز اورادا قالدیقدان سونرا نهایت باکی دان بندر انزلی‌یه و اوردان دا تهرانا گئدیر. ساهر تهران دا معارف اداره‌سینده معللیم یازیلیر و ۱۳۱۳ینجی ایلده زنجانا گؤندریلیر. او زنجاندا جغرافیا معللیمی وظیفه‌سینده تدریسله مشغول اولور. ۱۳۱۵ینجی ایلده معارف ناظیرلیگی ساهرین «جغرافیای خمسه» آدلی کیتابینی زنجاندا نشر ائتدیریر. مولفین بوکیتابی مکافاتا لایق گؤرونور. درس کلاسلاریندا اشاقلارا اؤز آنا دیللرینده درس دئمه‌گی، اونلارینان اؤز آنا دیللرینده دانیشماسی و وئریلن تذکورلری سایماماسی سبب اولورکی ساهری زنجاندان مازندرانا سورگون ائتسینلر. ساهر مازندراندا «مالاریا» خسته‌لیگینه توتولور و یئنی‌دن تهرانا قایتماغا مجبور اولور. «مالاریا» خسته‌لیگی ساهرین جانیندان چیخیب – چیخمامیش او تهراندان قزوینه گونده‌ریلیر. ساهر اوردا دا چوخ قالا بیلمیر و نهایت قزویندن تبریزه گؤنده‌ریلیر. ساهر تبریزده «دبیرستان نظام»، «دبیرستان فردوسی» و باشقا مدرسه لرده معللیم‌لیکله مشغول اولور و ۱۳۲۵ینجی ایل ده، تبریزدن سورگون ائدیلدیگی زامانا قده‌ر، اورادا یاشاییر. ساهرین ادبی ایرثینه اساسلاناراق دئمک اولار کی تبریزده یاشادیغی ایل‌لر، اونون ادبی و یارادیجیلیق حیاتی‌نین پارلاق و بارلی- بهره‌لی دؤورانلاریندان بیری اولوبدور.
۱۳۲۰ینجی ایل رضا شاهین قارا استبدادی ییخیلدیقدان سونرا بوتون ایراندا اولدوغو کیمی، آذربایجاندا دا بیر مدنیت دیرچلیشی اوز وئریر و ادبی فعالیت‌لر داها آرتیق گوجلنیر. مدنی-ادبی اوجاقلارینین سایی آرتیر. همان زامان، حبیب ساهر جعفرخندان، عثمان ساری وللی و داها سونرالار بالاش آذراوغلو ایلا تانیش الور. عثمان ساری وللی ایله جعفرخندان ساهرین استعدادلی و درین دوشونجه‌لی بیر شاعر اولدوغونو گؤرور و اونو اؤز آنا دیلینده یازیب یاراتماغا هوسلندیریرلر. بو تشویقلر ساهرین ادبی فعالیتلری‌نین آرتیب گوجلنمه‌سینه سبب اولور و بئله‌لیک‌له ساهر، یئنی – یئنی اثرلری ایله اوخوجولارینین رغبتینی و درین حؤرمتینی قازانا بیلیر. واختی ایلا اونون چوخ اثرلری تبریزده و ایرانین باشقا شهرلرینده نشر اولونان «آذربایجان»، «آزاد ملت»، «یئنی شرق»، «شفق» و «وطن یولو»نداکی، ادبی-اجتماعی مجلله لرده دؤنه- دؤنه نشر اولور.
ساهر، تبریزده یاشادیغی ایل لرده «افسانه شب»، «سایه‌ها»، «شقایق» و…آدلی فارسجا شعر کیتابلارینی دا نشر ائتدیره بیلیر. و نهایت ۱۳۲۵ینجی ایلین پاییزیندا شاهلیغین قارا استبدادی بیر داها تبریزه قاییتدیقدان سونرا، ساهری تبریزدن آییریب اردبیله سورگون ائدیرلر. همان ایل‌لری ساهر اؤزو بئله یازیر: «۱۳۲۰ دن ۱۳۲۵ ین پاییزینا قده‌ر منده شاعرلیک بحرانی باشلادی… آنا دیلیمده بوللو – بوللو شعر، حئکایه لر یازدیم…موزدیمی‌‌آلدیم…مدرسه دن قووولدوم…»
ساهر، اردبیلده اولان زامان «صفویه» مدرسه‌سینده معللیم‌لیک ائدیر. او اوردا تحت نظر اولماغینا باخمایاراق ۱۳۲۷ینجی ایل ده چوخ آغیر بیر وضعیت ده «اشعار جدیده» آدلی فارسجا شعر کیتابینی محدود نسخه‌لرده نشر ائتدیریر. او، اوچ‌ایل اردبیلده یاشادیقدان سونرا، یئنه‌ده اوردان چیخاریلیب، قزوینه گؤنده‌ریلیر.
ساهر، قزوینده اورتا مکتب‌لرده جغرافیا وادبیات معلمی وظیفه‌سینده تدریسله مشغول اولور. همان ایل‌لرده، ساهر «کوشن» و «لیریک شعرلر» آدلی آذربایجانجا شعر کیتابلارینی دا گیزلینجه نشر ائتدیریر و سونرا دا «خوشه‌ها»، «اساطیر» و «اشعار برگزیده» آدلی فارسجا شعر کیتابلارینی دا نشر ائتدیره بیلیر. ساهر ۱۳ ایل قزوینده یاشادیقدان سونرا تهرانا گوندریلیر.
ساهر، قزویندن تهرانا گلدیکدن بیر ایل سونرا تقاعوده بوراخیلیر و عؤمورونون سونونا قدر تهراندا یاشاییر. ساهر ۱۳۵۰ده، «کتاب شعر ۱»(فارسجا شعرلر)، ۱۳۵۵ ده «کتاب شعر ۲»(فارسجا شعرلر) و «میوه گس» (فارسجا حکایه لر و خاطیره‌لر)، ۱۳۵۸ده «سحر ایشیقلانیر»(آذربایجانجا شعرلر) و ۱۳۶۲ده «سؤنمه‌ین گونشلر»(فارس کلاسیک‌لردن آذر بایجانجا ترجومه لر) اثرلرینی نشر ائتدیریر.
بهمن انقلابی‌نین غلبه‌سیندن سونرا تبریزده، تهران دا، زنجان دا و…یئرلرده نشر اولونان «اولدوز»، «یولداش»، «اؤلکر»، «چنلی بئل»، «دده قورقود»، «گونش»، «انقلاب یولوندا»، «یئنی یول»، «کوراوغلی» کیمی‌‌ادبی ـ‌اجتماعی مجلله لرده ده ساهرین چوخلی شعرلری، خاطیره‌لری موصاحیبه‌لری نشر اولونوب. تاسفلر اولسون کی، بیر پارا علت‌لره گؤره ساهرین اثرلرینین چوخو، اؤزو دئمیشکن هله ده ایشیق اوزو گؤره بیلمه‌ییبدیر. بو باره‌ده ساهر بیر موصاحیبه ده بئله دئیبر: «منیم بیر قالاق نظم، نثر آثاریم واردیر، بعضی لری تایپ اولوب بیر چوخلاری دا ال یازیسی‌دیر… منیم نه حؤوصله و نه ده ائله مالی قودرتیم وار بو ایشدن اؤتری…»
عؤمور بویو ادبی – بدیعی اثرلری ایله اؤز دوغما ائلی‌نین، یوردونون آرزی- ایستکلرینی، حسرتلرینی نیسگیللرینی بؤیوک بیر صنعتکارلیقلا ترنوم ائدن، آذربایجان خالقی‌نین بؤیوک، مودروک و انسان پرور شاعری، یازیچیسی استاد حبیب ساهر نهایت نیسگیللی بیر وضعیتده ۱۳۶۴ینجی گونش ایلی، آذر آیی‌نین ۲۴ نجو گونو گئجه دونیادان کؤچوب و تهرانین بهشت زهرا قبیرستانلیغیندا تورپاغا تاپیشیریلیر.
یارادیجییلیق حیاتی نیسگیللردن، حسرتلردن، سورگونلردن یوغرولموش، استاد حبیب ساهر جیسمی‌‌اعتیباری ایله دونیادان کؤچوب گئتسه ده، آنجاق آذربایجان و فارس شعیر خزینسینه باغیشلادیغی، زنگین بدیعی اثرلری اعتیباری ایله، ابدیته قووشوب، خالقیمیزین معنوی دونیاسی‌نین سماسیندا بیر «اولکر» سایاغی دائما پارلایاراق، آچیلان سحرین موژده‌چیسی اولاجاقدیر.
