آذربایجان موغاملاری(آلتینجی بؤلوم- اورتا ماهور موغامی)
فرهاد جعفری
اورتا ماهور (Orta Mahur) : راست عاییله‌سی‌نین باشقا عوضوو اورتا ماهور موغامی‌دیر. بو موغام ماهورون باشقا واریانتی و داها دوغروسو ماهور هیندی‌نین زیل واریانتی‌دیر. اورتا ماهور دا ماهور هیندی کیمی موستقیل لادا مالیک دگیل و راست عاییله‌سینه منسوبدور. بو موغامین شؤعبه‌لری و گوشه‌لری – بیر ایکی شؤعبه و گوشه نی استثنا ائدرک – تخمینا ماهور هیندی ایله عئینی‌دیر. او جومله دن : عوشاق، حسینی، ولایتی، شیکسته فارس و موبریقه هر ایکی موغامدا تکرار اولونور. آنجاق بو ایکی موغامین مایه‌سی ده بیری بیریندن فرقلی‌دیر. ماهور هیندی دیه عراق، قرایی، راک کیمی زیل شؤعبه‌لر و گوشه‌لر ماهور هیندی ده ایفا اولونور و قرایی ایله ماهور هیندی یه ایاق وئریلیر، حال بو کی اورتا ماهوردا شیکسته فارس و موبریقه دن سونرا عشیرانلا اورتا ماهورا ایاق وئریلیر. اورتا ماهور، ماهور هیندی یه نیسبت دؤرد پرده زیلده اوخونور. ماهور هیندی‌نین مایه‌سی «دو» پرده‌سینده ایفا اولونورسا، اورتا ماهورون مایه‌سی «فا» دا ایفا اولونور. بونلارین اَیاقلاری دا فرقلی اولموش و هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص اَیاغی وار. حتی تکرار اولونان شؤعبه‌لر و گوشه‌لر ده هر بیر موغامدا اونون ایفا اولوندوغو پرده و اونون احوال و روحیه‌سیندن آسیلی اولاراق فرقلی شکیلده ایفا اولونور. اورتا ماهور؛ راست و ماهور هیندی موغاملارینا نیسبت ییغجام شکیلده ایفا اولونور. اونون تاریخی ده بو موغاملارا نیسبت چوخ اوزون دگیل. بو موغام تارین اورتا‌سیملرینده ایفا اولوندوغو اوچون اورتا ماهور آدلانیر. ۱۹ – ینجی عصیرده اورتا ماهور بو شوعبه‌لر و گوشه‌لرله ایفا اولونارمیش : پس ماهور، اوچ ماهور، عوشاق، هیجری، نقره، ویلایتی، موبریقه، عشیران، راک عبد اله، شیکسته فارس، خاوران، تیزک، اوچ حزین، میرزه حسین سئگاهی و اورتا ماهور. بو گون بو شؤعبه‌لر و گوشه‌لردن عوشاق، ویلایتی، موبریقه، عشیران و شیکسته فارس، اورتا ماهور موغامیندا ایفا اولونماقدادیر.بئله لیکله اورتا ماهور موغامی آشاغیداکی شؤعبه‌لر و گوشه‌لرله ایفا اولونور : برداشت، مایه، عشاق، ویلایتی، شیکسته فارس، موبریقه، عشیران و اورتا ماهورا اَیاق.
برداشت (Bərdaşt – گیریش) : اورتا ماهورون برداشتی عمومیتله حسینی گوشه‌سی اساسیندا و باشقا موغاملارین عکسینه اولاراق زیلده یوخ بلکه ده بمده ایفا اولونور. اورتا ماهور سید شوشینسکی یه قدر برداشت‌سیز ایفا اولونموشدو. بئله کی‌سیددن اؤنجه اونو جبار قاریاغدی اوغلو بیر باشا مایه دن اوخوموشدو. آنجاق ایلک دفعه اولاراق‌سید شوشنیسکی اورتا ماهورو برداشت واسیطه‌سی ایله ایفا ائتمیش و او تاریخدن بری بو بیر عنعنه یه چئوریلمیشدی.سید شوشینسکی بوندان باشقا آذربایجان موغامینا بیر چوخ یئنیلیک‌لر ده گتیرمیشدیر. بوتؤولوکده آذربایجان موغام تاریخینده‌سید شوشینسکی نی موغام تدریسی‌نین بانی‌سی کیمی قئید ائدیرلر. آذربایجاندا بونا بنزر خاصیتلردن باشقا موسیقیچی‌لره ده نیسبت وئریلیر، او جومله دن صادیق جان اسد اوغلونو آذربایجان تاری‌نین آتاسی کیمی قئید ائدیرلر، جبار قاریاغدی اوغلو موغاماتیمزی تمامی ایله آذربایجان تورکجه‌سینده ایفا ائدن بیرینجی خواننده کیمی تانینمیشدیر، حال بو کی جبار عمی دن اؤنجه آذربایجان خواننده‌لری گاهدان فارسجا دا اوخویارمیشلار. ها بئله جبار آذربایجان خالق ماهنی لاری‌نین قورونماسیندا بؤیوک رولو اولموشدور، بؤیوک موسیقیچی احمد باکیخانوو آذربایجان رنگ‌لری‌نین کئشیکچی‌سی اولموشدور. بو گون‌سید شوشینسکی نی موغام تدریسی‌نین بانی‌سی کیمی قئیده آلینماسی دا بونا گوره‌دیر کی‌سید دن اؤنجه بیر چوخ مکتب و ایفا فرقلری مؤوجود ایدی سه،سیدین تدریسی واسیطه‌سی ایله بو فرقلر آرادان قالدیریلدی و نهایتده‌سیدین تدریسینده کی موغام پروقرامی قبول اولوندو.
مایه (Mayə – تمل) : باشقا موغاملاردا اولدوغو کیمی اورتا ماهورون دا اساسینی مایه تشکیل ائدیر. بو موغامین مایه‌سی باشقا موغاملارین عکسینه اولاراق خواننده دن اولدوقجا اوزون نفسلر، زنگوله‌لر و بوغازلار طلب ائدیر. بؤتوولوکده اورتا ماهور موغامی زیل سسلی خواننده‌لر اوچون یارانمیشدیر و زیل سسه مالیک اولمایان خواننده اونو عؤهده‌سینه گوتوره بیلمز. آذربایجانین تکرار اولونماز موغنی‌سی، متعلم متعلیموو؛ بو موغامی برداشت‌سیز و حسینی یه موراجیعت ائتمه یه رک، بیر باشا مایه دن اوخوموشدور.
عوشاق (Üşşaq) : اورتا ماهوردا دا راست و ماهور هیندی موغاملاری کیمی مایه دن سونرا عوشاق ایفا اولونور. آنجاق کئچمیشده ایشاره اولوندوغو کیمی بو شؤعبه راستدا بیر گوشه کیمی و چوخ اختصارلا و بیر باشا مایه دن سونرا ایفا اولونور، حال بو کی بو شؤعبه ماهور هیندی و اورتا ماهور موغاملاریندا موعین قدر گئنیش صورتده و مایه دن سونرا رنگ چالیندیقدان سونرا (اورتا ماهوردا مایه و عوشاق آراسیندا گاهدان تصنیف ده) اوخونور. عوشاق شؤعبه‌سی مایه ایله قیاس اولوندوقدا موعین قدر حوزونلو و اونون موسیقی‌سی آخیجی‌دیر. عوشاقدان سونرا گاهدان حسینی ده ایفا اولونور.
ویلایتی (Vilayəti) : ولایتی راست عاییله‌سینده گئنیش شکیلده یاییلمیش و بو عاییله یه منسوب اولان بیر نئچه موغامدا او جومله دن راست، ماهور هیندی، اورتا ماهور موغاملاریندا ایفا اولونور. ولایتی؛ اورتا ماهور موغامی‌نین ان مرکب و چتین شوعبه‌لریندن بیریسیدیر. ایفاچی بو شؤعبه ده عوشاق و مایه یه نیسبت بیر چوخ زنگوله‌لر و بوغازلار وورمالی‌دیر. اورتا ماهوردا، ولایتی اوخوماق هر خواننده‌نین ایشی دگیل.سید شوشینسکی بو شؤعبه نی اولدوقجا مهارتله ایفا ائتمیشدیر، او عئین حالدا بو شؤعبه دن سونرا آذربایجان بؤیوک شاعیری؛ فضولی‌نین غزلینه بسته لنمیش «منی جاندان اوساندیردی» مشهور تصنیفی ده ملاحتله اوخوموشدور. ولایتی شور موغام جرگه‌سیندن‌دیر، اونون ایفاسی ایله کئچیجی اولاراق شور موغامینا کئچید آلینیر.
شیکسته فارس (Şikəatə Fars) : کئچمیش بؤلوملرده ایشاره اولوندوغو کیمی شیکسته فارس؛ آذربایجان موغام ایفاچیلیغیندا بیر چوخ موغاملاردا او جومله دن راست عاییله‌سینده اولدوقجا گئنیش شکیلده ایفا اولونور. بو شؤعبه‌نین آدینا باخمایاراق کی فارس شیکسته‌سی آنلامینی داشییر، آنجاق بو شؤعبه؛ فارس خالقی و فارس (ایران) موسیقی‌سی ایله هئچ ایلگی‌سی اولمامیش، حتی آذربایجان مهارتلی تار ایفاچی‌سی؛ وامیق محمد علی یئوین دئدیکلرینه اساسلاناراق آدی چکیلن موسیقی ده شیکسته فارس شؤعبه‌سی‌نین یئرینه افشاری موسیقی پارچاسی ایفا اولونور. حال بو کی افشاری؛ آذربایجان موغامیندا شور عاییله‌سینه منسوب اولان موغاملاردان بیری‌سی اولموش و چوخ نادیر ایفا اولونان موغاملاردان بیریسیدیر. باشقا طرفدن ایسه بو گون آذربایجاندا اووشاری آدلی ضربی موغاملار‌سیراسیندا کیچیک بیر موغاما دا راست گلیریک. بئله لیکله شیکسته فارسین آدیندان آسیلی اولمایاراق بو موغام شؤعبه‌سی آذربایجان موغامینا عایید موسیقی پارچا‌سی‌دیر. شیکسته فارس هر هانسی موغامدا ایفا اولونورسا، اؤز حؤوزونلولوگو و یانیقلیلیغی ایله سئچیلیر. آنجاق باشقا موغاملارین عکسینه اولاراق، اورتا ماهور دا زیل پرده ده ایفا اولوندوغونا گؤره بو موغاما اؤزل احوال و روحیه بخش ائدیر.
موبریقه (Mübərriqə) : شیکسته فارسدان سونرا عادتاً رنگ چالینیر، رنگدن سونرا ایسه موبریقه شؤعبه‌سی ایفا اولونور. موبریقه ده بیر چوخ موغاملاردا ایفا اولونور، آنجاق بو شؤعبه تکلیکده یوخ، بلکه همیشه شیکسته فارس ایفا اولوندوغو موغامدا و اوندان سونرا ایفا اولونور. هم شیکسته فارسدا هم ده موبریقه ده تار چالان بؤیوک مضرابلار لا و خواننده اوزون نفسلر و زنگوله‌لر واسیطه‌سی ایله بیر داها دینله ییجی یه خاطیرلادیر کی بو شؤعبه‌لر اورتا ماهوردا و زیل پرده‌لرده ایفا اولونماقدادیر. عادتاً راست و ماهور هیندی ده شیکسته فارس و موبریقه دن سونرا عیراق شؤعبه‌سی ایفا اولونور. حال بو کی اورتا ماهوردا بو شؤعبه‌لردن سونرا عشیران واسیطه‌سی ایله موغاما ایاق وئریلیر. بو اونا گؤره‌دیر کی راست و ماهور هیندی موغاملاریندا عیراق واسیطه‌سی ایله موغامین اورتا پرده‌لریندن زیل پرده‌لرینه کئچیلیر، حال بو کی اورتا ماهور باشدان باشا زیلده ایفا اولونور و بئله حالدا عیراق شؤعبه‌سی چوخ زیلده اولدوغو اوچون ایفا اولونا بیلمز.
عشیران (Əşiran) : عشیران قدیم موسیقی جدوللرینده بیر چوخ حاللاردا شؤعبه کیمی تقدیم اولونموشدور. اؤرنک اوچون اورتا عصیرلرده ماراغالی عبدالقادیرین آذربایجان تورکجه‌سینده، اورمولو صفی الدین –ین الادوار اثرینه شرح کیمی یازدیغی روح پرور مونوقرافیاسیندا (رساله) شؤعبه کیمی قئید اولونموشدور. ها بئله یاخین یوز ایللیکلرده میرزه فرجین وضوح الارقام اثرینده ده عشیران شوعبه‌لر‌سیراسیندا گتیریلمیشدیر. عشیران چوخ احتیمال عرب سؤزو اولموش و عربجه عشیره یا قبیله ایله علاقه دار اولموشدور. شیکسته فارس و موبریقه‌نین ایفاسی واسیطه‌سی ایله ایفاچی سئگاه موغامینا کئچید آلمیش و عشیرانین ایاغی واسیطه‌سی ایله سئگاهدان چیخیب و اورتا ماهورا قاییدیر. عشیران بیر کؤرپو کیمی موغامین مایه‌سینه قاییتماغا و موغاما ایاق ائتمه گه زمین یارادیر.
اورتا ماهورا اَیاق : عشیراندان سونرا ایفاچی اورتا ماهورون مایه‌سینه کئچید آلمالی و بئله لیکله بو موغامین ایفاسینی یئکونلاشدیرمالی‌دیر. بو قایدا بوتون موغاملاردا حیاتا کئچیریلمه لیدیر. بوندان اؤنجه قئید اولوندوغو کیمی راست عاییله‌سینه منسوب اولان بوتون موغاملارین هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص مایه‌سی و ها بئله ایاغی وار. حتی اورتا ماهور و ماهور هیندی موغاملاری‌نین اصلی بیر اولدوغونا و بونلارین مایه‌لری‌نین آراسیندا اوخشارلیقلارین مؤوجود اولماسینا باخمایاراق، هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص ایاغی وار.
اورتا ماهور موغامی‌نین تاریخینه نظر سالدیقدا بئله نتیجه چیخاراماق اولور کی بو موغام، ماهور هیندی کیمی کئچمیشده بیر شؤعبه اولوب و نهایتده بو گون موستقیل بیر موغام شکلینه دوشمه میشدیر، بلکه ده بو موغام؛ ماهور هیندی موغامی‌نین یئنی بیر واریانتی و داها دوغروسو اونون زیل واریانتی و قیسالمیشی و ییغجام شکیلی‌دیر. اورتا ماهور؛ دا ماهور هیندی کیمی اؤزونده ایگیدلیک و جوشقونلوق احوال و روحیه‌سینی داشیییر. آنجاق اونون زیلده اوخونماسی و معین قدر ایتیلیگی بو موغامی ائله بیر سویه یه گتیریب چیخارمیش کی دئمک اولار اونون مضمونو ماهور هیندی و چاهارگاه آراسیندا اولان بیر احوال و روحیه‌دیر. بئله کی ماهور هیندی ایگیتلیک و جوشقونلوق خصوصیتلرینی و اورتا ماهور ایسه بوندان نئچه قات یوخاریدا موباریزلیک و جوشقونلوغو اوزونده جمعلشدیریر، حال بو کی بو احوال و روحیه چاهارگاهدا داها دا یوکسه لیب، دؤیوش و حماسه یه چئوریلیر.
اورتا ماهور؛ زیل موغام اولدوغونا گوره بیر چوخ خواننده‌لرین رئپئرتوواریندان کناردا قالمیشدیر، حتی زیل سسه مالیک اولان خواننده‌لر ده اونو ایفا ائتمکدن چکینیمیشلر و اینسترومنتال ایفاچیلار دا تار، کامانچا و س آلتلرده اونون ایفاسی‌سینی اؤز عؤهده‌لرینه گؤتورمورلر. بو اونا گوره‌دیر کی اورتا ماهورون ایفاسی ایستر ووکال و ایستر سه اینسترومنتال ایفادا معین ایفاچیلیق تئکنیکالاری طلب ائدیر. موغام ایفاچیلیغی تاریخینده اورتا ماهورون ایفاچیلاری ایستر خواننده‌لر و ایستر سه ده اینسترومنتال ایفاچیلار آراسیندا بارماق ساییندان آرتیق اولمامیشدیر. خواننده‌لردن ایلک اؤنجه جبار قاریاغدی اوغلو سونرا‌سید شوشینسکی، خان شوشینسکی و متعلیم متعلیموو بو موغامی مهارتله ایفا ائتمیشلر. قدیم قرامافون واللارینا نظر یئتیردیکده بللی اولور کی جباردان اؤنجه اورتا ماهورو باشقا بیر خواننده ایفا ائتمه میش و ایفا ائتمیشسه ده، اونون ایفاسی بو گونه قدر الیمزه گلیب چاتمامیشدیر. قاریاغدی اوغلوندان سونرا اورتا ماهور موغامینی اوستالیقلا اوخویان‌سید شوشینسکی اولموشدور. ایشاره اولوندوغو کیمی اورتا ماهورون برداشتینی بیرینجی دفعه‌سید ایفا ائتمیشدیر.سیددن سونرا خان عمی بو موغامی‌سیدین اوسلوب ایله یانی برداشت ایله ایفا ائتمیشدیر. خان شوشینسکی بؤتوولوکده آذربایجان خواننده‌لری آراسیندا یگانه ایفاچی اولموشدور کی راست عاییله‌سینی او جومله دن راست، ماهور هیندی، اورتا ماهور، قاتار و هئیراتی موغاملارینی اؤز احوال و روحیه‌لرینه اؤیغون شکیلده اوخوموشدور. کئچمیشده هر بیر خواننده معین بیر موغاما اؤز مؤهرونو وورموش و اوندان باشقا او موغامی اوستالیقلا اوخویان اولمامیشدیر، خان عمی ده ماهور هیندی، قاتار و هئیراتی موغاملارینا اؤز مؤهورونو وورموش و اورتا ماهور موغامینی‌نین ۴ تاریخی ووکال ایفاچی‌سیندان بیری‌سی اولموشدور. خان عمی ایله بیر زاماندا یاشایان، اورتا ماهورون تاریخی ایفاچیلاریندان بیری‌سی ده متعلیم متعلیموو اولموشدور. آذربایجاندا خان عمی‌نین ماهور هیندی ایفاسیندا قازاندیغی شؤهرتی، متعلیم عمی ده اورتا ماهوردا قازانمیشدیر. اونون اورتا ماهورو برداشت‌سیز ایفا ائتمگینه باخمایاراق، او بو موغامدا بیر چوخ نائلیتلر الده ائتمیشدیر کی باشقا خوانندن‌لر اونلاری باجارمامیشلار . او‌سیددن سونرا بو موغامین ان ماهیر ایافاچی‌سی کیمی تانینمیشدیر. بو خواننده‌لردن سونرا بو موغامین ایفاسینا یعقوب محمدووون رئپئرتوواریندا راست گلیریک. یعقوبونون سس ایمکانی اولدوغونا گؤره و موغام‌سیرلرینی دریندن بیلدیگی اوچون گؤزل و ملاحتلی اورتا ماهور ایفا ائتمیشدیر. جانعلی اکبروو سون خواننده‌لردن‌دیر کی دفعه‌لرله اورتا ماهور موغامینا موراجیعت ائتمیش و اوستالیقلا اونو ایفا ائتمیشدر. نهایتده بو یاخینلاردا عالیم قاسیموو و باشقا خواننده‌لر ده بو موغامی ایفا ائتمیشلر. اینسترومنتال ایفادا تار ایفاچیلاری اؤزللیکله حاجی محمدوو و رامیز قولییئوکیمی نهنگ تارزنلر بو مورکب موغامی دفعه‌لرله و مهارتله ایفا ائتمیشلر.
قایناقلار:
زهرابوو رامیز (۱۳۸۸) : موغامات آذربایجان، ترجمه مجید تیموری فر، تبریز
قابیسسانلی، شاکیر (۲۰۱۰ ) موغامات و ابراهیم پیغمبر، باکی.
ماراغالی عبد القادر : کتاب ادوار : روح پرور( تورکجه الیازما)، لیدن کیتابخاناسی، دوکتور ثریا آغایئو- رجب دینج.
