“سومالی قاسیم‌خان”ین قهرمانلیق داستانی
هاشیم ترلان
ایضاح:
آذربایجان کند حرکاتی تاریخینده، خلقین ایچیندن باش قالدیریب ظولم و زوراکیلیق علیهینه عصیان ائده‌ن قهرمانلار چوخ اولوبدور. مختلف دؤرلرده ایستر شمالی آذربایجاندا، ایسترسه‌ده آرازین بوتاییندا خانلارین، بی‌لرین و ژاندارملارین ائتدیگی زوراکلیغا قارشی عصیانا قالخان کندلیلر، معاصر اجتماعی، سیاسی مبارزه تاریخیمیزده اؤز پوزولماز قهرمانلیق ایزلرینی بوراخمیشلار. قاچاق نبی، قاچاق کرم، سومالی قاسیم و بیر چوخ آذربایجان کند سیاسی اجتماعی حرکاتینا باشچیلیق ائده‌ن قهرمانلار، آذربایجان خلقینین تاریخی یادداشیندا قالان پارلاق اولدوزلارا چئوریلیبلر.
آذربایجانین ساراب ماحالیندا ییرمینجی ایللرین اوللرینده کند حرکاتینا رهبرلیک ائده‌ن و ظولمکار خانلار، مباشرلر و کندخدالارین اوره‌یینه قورخو سالان و خلق کوتله‌سینین دادینا چاتان قهرمانلارین بیریده ”سوما“ کندی ساکنی ”قاسیم“ اولوبدور. تاسفله بو حرکاتین نئجه یارانیب، بیتمه‌سی و او دؤر آذربایجان سوسیال – اقتصادی دورومونون بو حرکتین یارانماسیندا قویدوغو تاثیرلر و عمومیتله سومالی قاسیم حرکاتی باره‌ده گئنیش سندلی تدقیقلار آپاریلماییبدیر. یالنیز میللی حکومت دؤرونده سومالی قاسیم حرکاتی معین قده‌ر سندله‌شیر و حتی دئییلنلره گؤره اونون مزاری اوستونده گؤزل بینا تیکیلیر. میللی نهضت قانا چکیلندن سونرا شاه رئژیمی‌نین یئرلی نوکرلری بئی‌لر و خانلارین واسطه‌سیله خارابا قویولور. قیرخینجی ایللرده آذربایجانین انقلابچی اوغلو بهروز دهقانی‌نین آپاردیغی ”رازلیق حرکاتی“ تدقیقینده بو موضوعیا توخونولور. انقلابدان سونرا ایسه ساراب ماحالینین بیر سیرا ضیالی‌لارینین آپاردیغی تدقیق کیچیک بیر جزوه‌ده نشر اولونور.
آشاغیدا گلن یازی، اونودولماز میللی شاعریمیز هاشم ترلانین بو تاریخی حادثه‌ایله باغلی خاطیره‌سی و ائتدییی تدقیق نتیجه‌لری اساسیندا یارانان صنعتکار باخیشدیر. طبیعی‌دیر کی بو تاریخی حادثه‌نین سندلی تدقیقینی لاییقینجه یئرینه یئتیرمک و اوندان الده ائدیلن نتیجه‌لری بوگونکو نسلین اختیارینا قویماق، تدقیقاتچیلاریمیزین هله‌ده اؤده‌نیلمه‌میش بورجودور.
بو امیدله کی بو تاریخی حادثه لاییقینجه سندله‌شیب و خلقین اختیارینا قویولسون؛ سیز عزیز اوخوجولاری اوستاد هاشم ترلانین روایت ائتدیگی سومالی قاسیمین قهرمانلیق داستانیندان بعضی حصه‌لری اوخوماغا دعوت ائدیریک:
***
…….۱۳۲۱- جی ایلین یایی باشلانمیشدی. کندلیلر آرپا بیچینینه باشلامیشدیر. هر یئرده قیزغین ایش گئدیردی. بوغدا زمیلری قینیندان چوخدان چیخسادا هله آغارمامیشدی. کندلیلرین روزیسی قورتاردیغینا گؤره بیچدیکلری آرپادان خرمنده دؤیوب، ده‌ییرمانا گؤندرمک ایسته‌ییردیلر. آمما اربابین مباشری کنده گلمه‌دیگینه گؤره هئچ کیم بو ایشی گؤرمگه جسارت ائده بیلمیردی. کندلیلرین گؤزلری تبریز یولونا تیکیلی قالمیشدی. اؤزلری اکیب اؤزلری بیچدیکلری محصولدان استفاده ائده بیلمیردیلر.
کندلیلردن بیری (آدی یادیمدا دئییل) یوز باغ آرپانی خرمنده دؤیمه‌یه باشلادی. بو آدامین یئری، اؤکوزو یوخ ایدی. آرپاسینی دردییی زمینی‌ده باشقا قوهومو، یوخسول اولدوغو اوچون اکمیشدی. نوروز بایرامیندان بویانا اوندان- بوندان بورج ائله‌ییب دولانمیشدیلار. آروادی کندده ائو قالمامیشدی کی، گونده بیر چه‌رک آرپادان اؤترو مراجعه ائمه‌میش اولسون. ایندی جانی بوغازینا گلن بو کندلی واری، یوخو اولان آرپانی خرمنده دؤیمه‌یه باشلامیشدی.
آخشام اوستو دؤیونو قورتاریب سوورور و گئجه یاریسی اولاغلارا چاتیب، دگیرمانا آپاریر. ایکی گوندن سونرا آرپانی دارتیب کنده قاییدیر. ایندییه قده‌ر بورج آلیب یئدیکلری طلبکارلار وئردیکلری بورجلاری آلماغا گلیرلر. بیر هفته‌دن سونرا اربابین مباشری کنده گلیر. کندده مباشر اولمادان خرمنده هولا سوروب آرپا گؤتورن آدامی چاغیرتدیریر و اونو اجازه‌سیز ایش گؤردویو اوچون بیر قویون (شیشک) جریمه ائدیر.
بئله ظولم، ناروا ایشلر آذربایجان کندلرینین هامیسیندا برقرار ایدی. اودور کی، کندلیلر اربابلارین ظولموندن جانا گلمیشدیلر و بو ظولم ستمین الیندن قورتارماق اوچون بهانه آختاریردیلار. ماحالین باشقا کندلرینده قاسیم‌خانین دسته‌سی طرفیندن اؤلدورولن بیر اربابین خبرینی ائشیدنده بوتون ماحالین کندلیلری خوشحال اولموشدولار. قاسیم‌خانین ساراب و آلان‌بیراغوش ماحالیندا آیاغا قالخیب کندلیلری مدافعه ائتمه‌سی، اونون محبوبیتینی گون-گوندن آرتیریردی. اؤزلرینه گووه‌نن جاوانلار قاسیم‌خانین دسته‌سینه قوشولوردولار. اربابلارایسه قورخویا دوشموشدولر. اؤزلرینی قوروماقدان اؤترو اوباش‌لارا پول وئریب اونلاری، اؤز اختیارلارینا آلیردیلار. بیزیم ماحالین بیر چوخ کندلرینه صاحب اولان آردالان خانلارینین کندلیلره ائتدیکلری ظولم- ستم قاسیم‌خانی داهادا آجیقلاندیریردی.
قاسیم‌خانین ساکن اولدوغو “سوما” کندی‌ده بو خانلارین ایدی. دئمک اولار کی، ماحالین بیر چوخ کندلیلری آردالان خانلارینا بورجلو ایدیلر. هر کس اونلارا بورجلو اولسایدی داها او بورجون آلتیندان چیخا بیلمزدی. خانلارین مأمورلاری کندلرده گزیب، اربابلارین طلبلرینی ییغماقلا کندلیلره دیوان توتوردولار. بورجونو وئره بیلمه‌یه‌نین تؤیله‌سینی بوشالدیردیلار. بو، ائله بیر دؤورده ایدی کی، خان اصل بورجونو آلمیشدی. آپاردیغی مال حیوان ایسه اونون طلبیندن علاوه و نوزول پوللار ایدی. بو حاقسیزلیقلار، ظولملر اؤز ایشینی ماحالدا گؤرمکده ایدی.
هامی گؤزونو قاسیم‌خانا تیکمیشدی. قاسیم‌خانین دسته‌سی گوندن گونه چوخالیردی. بو دسته‌یه سیلاح لازیم ایدی. بو سیلاحلاری اربابلارین اؤزوندن زورایله آلیردیلار. ابراهیم‌خان، قاسیم‌خانین دوستو اسماعیلین الیندن چوخ ناراحات ایدی. چونکی اونون قاسیم‌خانین دسته‌سیندن اولدوغونو بیلیردی. خان اؤز آداملارینا تاپشیریب، دئییر:
– بو اسماعیلی او قدر وورون کی، اؤلسون، قانی منیم بوینوما.
بو خبری ائشیدن قاسیم‌خان ابراهیم‌خانا سفارش گؤنده‌ریر:
– ابراهیم‌خان، سومانی ترک ائدیب گئتمه‌سن، سنی آرادان آپاراجاغام!
بو خبری ابراهیم‌خانا یئتیریرلر. او قورخویا دوشور. چونکی او، قاسیم‌خانی یاخشی تانییردی. او بیلیردی کی، قاسیم‌خان دئدیگینی ائدن آدامدیر. صاباحیسی گون ابراهیم‌خان گیزلین اولاراق عایله‌سیله سومانی ترک ائدیر. سوما کندلیلری بو خبری قاسیم‌خانا یئتیریب دئییرلر:
– خان اؤزو ایله سیلاح دا آپاریردی.
بو خبری ائشیدن قاسیم‌خان اؤز دسته‌سیله ابراهیم‌خانی تعقیب ائدیر و اونلاری تلخاب آدلی بیر کندده محاصریه آلیر. بیر ساعات آتیشمادان سونرا ابراهیم‌خان جانینین قورخوسوندان ائو اشیالارینی و سیلاحلاری کندده قویوب آروادی‌ایله آرادان چیخیر. بئله‌لیکله قاسیم‌خان اونلارین قویوب گئتدیکلری دؤرد قبضه آلمان بئرنو توفنگینه صاحب اولور. بو خبر ایلدیریم سرعتی ایله ساراب و آلان‌بیراغوش ماحالینا یاییلیر. بوتون کندلیلر سئوینیرلر. آمما باشقا کندلرین اربابلاری بو خبردن سارسیلیب، قورخویا دوشورلر و بیلیرلر کی، صاباح بئله حادثه‌لر اونلاری‌‌دا گؤزله‌ییر.
او دؤورده آلان‌بیراغوش ماحالینا نظارت ائدن ژاندارم پاسگاهی تبریز- ساراب جادداسینین کناریندا یئرله‌شن دوزدوزان کندینده ایدی. قاسیم‌خانین تلخاب‌دا اولان جریانی بو پاسگاها آغیر ضربه ایدی. بو ژاندارملار السیز- آیاقسیز کندلیلری دؤیمکده، سویماقدا، رشوه آلماقدا جللاد ایدیلر. آمما قاسیم‌خان کیمی جانیندان قورخمایان و باشیندا فداکار جاوانلارین توپلاشماسیندان قورخوردولار. اونلار بونو چوخ یاخشی بیلیردیلر کی، قاسیم‌خانلا طرف دوشمک اؤزلرینین آرادان گئتمکلرینه برابردیر.بونا گؤره ده اونونلا مدارا ائدیردیلر. قاسیم‌خانین اربابلارلا هر هانسی بیر کندده مبارزه‌سینی ائشیدنده سایمازیانا دولانیردیلار.
من قاسیم‌خانین احوال روحیه‌سینی، اخلاقینی دوستلاری ایله اولان رفتاری باره‌سینده ده تحقیقات آپارمیشام. اونو گؤرنلر، یاخود دسته‌سینده اولان دوستلارینین هامیسی قاسیم‌خانی ملایم، خوش اخلاق، خالقا صمیمی، یوخسوللارا حدیندن آرتیق حؤرمت ائدن بیر آدام کیمی تعریفله‌ییردیلر. هر هانسی بیر کندده اربابلارین، کندخدالارین ستمینده اولان آداملارین کؤمه‌یینه گئدردی.
قاسیم‌خان “شاللی” آدلی بیر کندده اولان ووروشمادان سونرا (بو احوالاتی یازاجاغام) بیر نئچه گون اورادان آرالی اولماغا مجبور اولور. شربیان کندینی اؤتوب، دره‌چی داغلاریندان آشیب، اؤز دسته‌سی‌ایله بوستان‌آبادا گئتمک ایسته‌ییرلر. هله بوستان‌آبادا چاتمامیش بیر چوبانا راست گلیرلر. آج اولدوقلارینا گؤره چوباندان سود آلماق اوچون اونا مراجعه ائدیرلر. قاسیم‌خان چوبانی آغلار گؤرنده تعجب ائدیر. آغلاماسینین سببینی خبر آلاراق، سوروشور:
– اوغلوم نه اوچون آغلاییرسان؟
چوبان دئییر:
– آخی سیزین نه‌یینیزه لازیمدیر کی، من نه اوچون آغلاییرام؟
قاسیم‌خان دئییر:
– بلکه سنه کؤمک ائده بیلدیک؟
چوبان جاواب وئریر:
– منیم دردیم ائله درد دئییل کی، سیز کؤمک ائده بیله‌سیز، دئیه اؤز دردینی دئمکدن چکینیر.
قاسیم‌خان سماجتدن ال چکمه‌ییب دئییر:
– اوغول نه اوچون دردینی بیزه دئمیرسن؟ اونو بیل کی، بیز سنه کؤمک ائده بیلمه‌سک، هئچ کیم کؤمک ائده بیلمز. بیزدن اوتانما دانیش!
چوبان قاسیم‌خانین ال چکمه‌دیگینی گؤروب بیر آز فکره گئدندن سونرا آغلایا- آغلایا دئییر:
– منیم دردیم عشقدیر. کندیمیزده بیر قیزی سئویرم، او دا منی سئویر. آمما قیزین آتاسی من چوبان اولدوغوما گؤره قیزینی منه وئرمک ایسته‌میر.
قاسیم‌خان دئییر:
– سن جاوان اوغلانسان نه اوچون آغلاییرسان؟ اونو دا بیل کی، منیم آغلایان آدامدان خوشوم گلمیر. دئدیگین سؤزلر دوغرو اولسا، یعنی قیزدا سنی سئوسه، سؤز وئریرم قیزین آتاسین راضی ائده‌رم. ایندی بیز نه سحر، نه‌ده گون اورتا هئچ نه یئمه‌میشیک، دور آیاغا بیزه بیر کاسا سود ساغ وئر، آجیق. قیز طرفیندن هئچ نگران اولما آللاه کریمدیر.
چوبان قویونلاردان سود ساغیب، اوجاق قالاییر. قاسیم‌خانی و یولداشلارینی دویورور. قاسیم‌خانین بوستان‌آباددا چوخ یاخین صمیمی بیر دوستو وار ایدی. هردن بیر اونا قوناق اولاردی. بوستان‌آباد او دؤرده اوچ یولون آیریجیندا اولان بؤیوک کنده اوخشایان بیر قصبه ایدی. گون باتاندان سونرا قاسیم‌خان اؤز دوستوایله چوبانین مسئله‌سینی مطرح ائله‌ییر. دوستو چوبانین دئدیکلرینی تصدیق ائدیب دئییر:
– چوبانی من یاخشی تانییرام، قیزدا اونو سئویر. آمما آتاسی قیزینی اونا وئرمک ایسته‌میر.
قاسیم‌خان دوستونون واسیطه‌سیله قیزین آتاسینی اؤز یانینا چاغیرتدیریر. قاسیم‌خان قیزین آتاسیندان سوروشور:
– قیزینی نه اوچون چوبانا وئرمک ایسته‌میرسن؟
قیزین آتاسی جاواب وئریر:
– منیم قیزیمین ائلچیسی چوخدور. هامیسینین واری، دؤلتی اولا- اولا قیزیمی اونلارا وئرمه‌رم.
قاسیم‌خان:
– بیلیرسن قیزین چوبانی حدیندن آرتیق سئویر؟
قیزین آتاسی دئییر:
– بو ایش قیزین یوخ، منیم سئومگیمه باغلیدیر.
قاسیم‌خان:
– سن اؤز قیزینین خوشبختلیگینی ایسته‌ییرسنمی؟
– بلی، ایسته‌ییرم.
قاسیم‌خان دئییر:
– سن قیزینی سئومه‌دیگی آداما وئرسن، نئجه خوشبخت اولا بیلر؟
قیزین آتاسی قاسیم‌خانین بو سوالینا جاواب وئره بیلمیر. قاسیم‌خان سؤزونون آردینی توتور:
– سن هاردان بیلیرسن بو گون چوبان اولان آدام صاباح آدلی- سانلی آدام اولا بیلمه‌سین؟ من صاباح سنین اجازه‌نله قیزینین و چوبانین شیرنی ایچمه‌سینی تشکیل ائده‌جه‌یم. خرجی مخاریجی ده اؤز عهده‌مه.
بوستان‌آباد طرفلرینده قاسیم‌خانین آدینی ائشیتمیشدیلر. آمما اؤزونو تانمیردیلار. ایندی‌ده اونو قاسیم‌خانین اؤز دوستوندان سونرا هئچ کیم تانیمیردی. اوچ گوندن سونرا شیرنی ایچیب کبین کسدیریرلر و چوبان اؤز آرزوسونا چاتیر. قاسیم‌خان اؤز دوستو و قیزین آتاسی‌ایله وداعلاشیب، آیریلیر…
***
… قاسیم‌خانین صاحب‌قیران آدلی بیر یولداشی وار ایدی. اونو اؤز آزادخواهلیق حرکتلری ایله هامی تانییردی. اونا گؤره ده اربابلار، کندخدالار اونا آت نعلبنده باخان کیمی باخیردیلار. صاحب‌قیران اؤزو یوخسول اولسا دا، گؤزو-کؤنلو توخ آدام ایدی. “شاللی” کندینین کندخداسی قولام، صاحب‌قیرانین مسافرتده اولماسیندان سوءاستفاده ائدیب اونون آروادینی زور ایله اؤز بزم‌لرینه گتیریب، اویناماغا مجبور ائدیر. آروادین یالوارماسینا و گؤز یاشلارینا اهمیت وئرمیرلر. اونو مجلسین اورتاسینا ایته‌له‌ییب رقص ائتمگه وادار ائدیرلر. بو خبری ائشیدن صاحب‌قیران تصمیم توتور کندخدا قولامی اؤلدورسون. بئله بیر زاماندا قاسیم‌خان و یولداشلاری مسافرتدن قاییدیرلار. صاحب‌قیران قاسیم‌خانین یانینا گلیب، احوالاتی اونا دانیشیر.
قاسیم‌خان دئییر:
– کندخدا قولام او قدر اجلاف، آلچاق آدامدیر کی، او اؤز آناسینادا رحم ائله‌مز. من اونو چوخدان تانییرام. او کندخداسی اولدوغو کندین و باشقا کندلرین اهالیسینه حدیندن آرتیق ظولم ائتمیشدیر. ایندیکی سون حرکتی‌ده اولماسایدی من اونو جزاسینا چاتدیراجاقدیم. ایندی او اؤزو بو جزانی قاباغا سالمیشدیر.
قاسیم‌خان او گئجه‌سی اؤز یولداشلاری ایله کندخدا قولامین ائوینه گیریر. شیرین یوخودا اولان قولام سس- کویه اویانیر.
قاسیم‌خان دئییر:
– قولام، سن اربابلارلا البیر اولوب کندخداسی اولدوغون کندین و اطراف کندلرین اهالیسینه ظولم ائدیبسن. اونلاری سویوب تالاماقدا خانلارین خیرینه چالیشیبسان. کندلیلری تحقیر ائدیب، انسان یئرینده قویمامیسان. مئیدانی اؤزونه آچیق گؤروب باشقاسینین ناموسونا توخونوبسان. من بو عمللریندن اؤترو سنین جانینی آلماق ایسته‌ییرم. توفنگین وارسا اؤزونو مدافعه ائت.
قولام آغلایا- آغلایا یالوارماغا باشلاییر. قاسیم‌خان دئییر:
– بو ناله‌لرین خیری یوخدور. اشهدنی دئی.
بئله‌لیکله کندخدا قولام اؤز جزاسینا چاتیر. همین آخشام قاسیم‌خان اؤز دسته‌سیله داغلارا چکیلیر. صاباحیسی گون بو خبر ساراب و آلان‌بیراغوش ماحالینا یاییلیر. خانلارین جانینا واهمه دوشور. کندلرده اولان اربابلار شهرلره قاییدیرلار. کندخدالار اؤز قینلارینا گیریرلر. کندلیلر ایسه بو خبردن شاد اولورلار. اربابلار یاواش-یاواش کندلیلردن آلدیقلاری بدعتلری لغو ائدیرلر. قاسیم‌خان نئچه گوندن سونرا یولداشلارینا دئییر:
– منیم سارابدا ایشیم وار. واجب اولدوغونا گؤره یولا دوشمه‌لی‌یم.
یولداشلاری دئییر:
– تک گئتمه‌یین یاخشی اولماز، اجازه وئر بیریمیز سنینله گئدک.
قاسیم‌خان راضی اولمور. اؤزو تک یولا دوشور. سارابدا ایشین گؤرندن سونرا یولداشلارینین یانینا قاییداندا یئیجه کندینه چاتمامیش ایکی نفر سیلاحلی ژاندارم ایله اوز-اوزه گلیر. قاسیم‌خانین کیچیک بئرنو توفنگی وار ایدی. بو توفنگین قونداغیندان و لوله‌سیندن کسدیریب، بیر اسلحه کیمی پالتوسونون دال طرفینده گیزله‌دردی. ژاندارملار قاسیم‌خاندان شکله‌نیرلر. اوندان خبر آلیرلار:
– سن کیمسن؟
قاسیم‌خان آیری بیر آد دئییر. خبر آلیرلار هاردان گلیرسن؟ قاسیم‌خان جاواب وئریر:
– سارابدان گلیرم.
ژاندارملارین بیری دئییر:
– سن قاسیم‌خانا اوخشاییرسان. سنین جاییزن واردیر. دوش قاباغا، گرک بیزیمله سارابا گله‌سن. قاسیم‌خان دئییر:
– سیز نه دانیشیرسیز، قاسیم‌خان کیمدیر؟ من کندلی بابانین بیرییم. اهل عیال صاحبییم. سیز آللاه منی ایشیمدن گوجومدن قویمایین.
ژاندارملار دئییرلر:
– اولماز، بیز سندن شکلییک، گرک سنی سارابا آپاراق.
ژاندارملار قاسیم‌خانی قاباقلارینا قاتیب سارابا دوغرو گئدیرلر. سارابین یاخینلیغیندا ژاندارملارین بیری توفنگینی یولداشینا وئریب دئییر:
– بو توفنگی ساخلا، من سو باشینا چیخیب قاییدیرام.
ایندی بو ژاندارمین هر الینده بیر توفنگ وار ایدی. قاسیم‌خان یارانمیش وضعیّتدن استفاده ائدیب جلد حالدا توفنگینی چیخاردیب ژاندارمین اوستونه توتوب دئییر:
– تئز اول توفنگلری آت یئره. یوخسا بئینینی قیزدیرارام!
ژاندارم مات معطل قالیر. گؤره‌سن بو کندلی بابانین بیری بو بالاجا توفنگی هارادان گتیریب؟ تئز توفنگلری یئره آتیر و ایندی یقین ائدیر کی، بایاقدان کندلیه اوخشایان آدام قاسیم‌خانین اؤزو ایمیش. قاسیم‌خان جلد توفنگلری یئردن گؤتوروب دئییر:
– اللرینی یوخاری قالدیر. بو زامان ژاندارمین یولداشی گلیر. احوالی بئله گؤرنده وحشته دوشور و یالوارماغا باشلاییب دئییر:
– سن آللاه قاسیم‌خان بیزیمله ایشین اولماسین. بیز اهل عیال صاحبی‌ییک، اوشاقلاریمیزی یئتیم قویما.
قاسیم‌خان توفنگلری یئردن گؤتوروب چیگنینه سالیب دئییر:
– سیزینله ایشیم یوخدور. آرخایین اولون. دوشون قاباغیما!
ژاندارملار اللری یوخاریدا قاسیم‌خانین قاباغینا دوشورلر. قورخولاریندان بنیزلری آغاران ژاندارملار خبر آلیرلار:
– بیزی هارا آپاریرسان؟
قاسیم‌خان جاواب وئریر:
– سیز منی توتدوغونوز یئره آپاریرام.
بئله‌لیکله قاسیم‌خان ژاندارملاری قاباغینا قاتیب یئیجه‌یه طرف آپاریر. ژاندارملار قاسیم‌خانین، سیزی اؤلدورمیه‌جییم سؤزونه اینانمیرلار. ائله خیال ائدیرلر کی، قاسیم‌خان اونلاری معین بیر یئرده اؤلدورمه‌یه آپاریر. یئنه یالوارماغا باشلاییرلار:
– قاسیم‌خان، بیزی بالالارینین باشینا دولاندیر، بیزه رحمین گلسین. بیزی باغیشلا، بیز سنین نؤکرین اولاریق.
قاسیم‌خان جاواب وئریر:
– منیم سیزین نؤکرچیلیگینیزه احتیاجیم یوخدور. اونودا بیلین کی، من سیزین کیمی دئییلم. من قاسیم‌خانام، دیلیمدن چیخان سؤزو آیاقلامارام. سیزه دئدیم کی، اؤلدورمک مسئله‌سی یوخدور. سیزین سیلاحلارینیزی‌دا قایتاریب، اؤزونوزوده بوراخاجاغام، آمما یئرینده. بونودا سیزه دئییرم و اؤز فرمانده‌نیزه‌ده دئیین، منی و یولداشلاریمی تعقیب ائله‌مه‌سین! منیم ده سیزینله ایشیم اولماز. منیم بو مصلحتیمه اهمیت وئرمه‌سه‌نیز اربابلاری، خانلاری بوراخیب سیزین جانیزا دوشه‌جییه‌م. منه قاسیم‌خان دئیرلر، دئدیگیم سؤزلری یئرینه یئتیره‌رم. قاسیم‌خان سؤزونو ادامه وئریب دئییر:
– منیم دوشمنچیلیگیم بو یازیق کندلیلری غارت ائدیب، سویانلارلادیر. سیز اونلاری حمایه ائتسه‌نیز، سیز ده منیم دوشمنلریم حساب اولارسینیز.
بو زامان یئیجه کندی اوزاقلاردا گؤرونمه‌یه باشلامیشدی. یوللار خلوت ایدی. یئیجه کندینه آز قالاندا قاسیم‌خان ژاندارملارا دئییر:
– سیز بوردا دایانین! من سیزین سیلاحلارینیزی او گؤرونن حصارین یانیندا قویاجاغام. من اورا چاتمامیش سیزین حرکت ائتمه‌یه حاققینیز یوخدور. او واخت کی، من سیزه علامت وئردیم، اوندا گلیب توفنگلرینیزی گؤتوروب دالییا قاییدارسینیز. من او حصارا چاتمامیش حرکت ائتسه‌نیز اؤزونوزو اؤلموش بیلین.
قاسیم‌خان بو سؤزلری دئییب اونلاردان آیریلیب، یولا دوشور. ژاندارملار ایندی یقین ائدیرلر کی، داها اؤلوم اونلاری هده‌له‌میر. اونا گؤره ساکت دایانیرلار. قاسیم‌خانین حصارین یانینا چاتماسینی گؤزله‌مه‌یه باشلاییرلار. بیر مدتدن سونرا قاسیم اونلارا علامت وئریب، گؤزدن یوخ اولور. ژاندارملار گئدیب حصارین دیبیندن توفنگلرینی گؤتوروب راحات نفس آلیرلار. اونلار قاسیم‌خانین بو مردانه رفتاریندان خوشلاری گلمیشدی. آما بو خبر هئچ بیر یانا یاییلمادی. بو حادثه‌دن خبر توتان فقط ژاندارملارین فرماندهی اولدو. فرمانده قاسیم‌خانین قورخوسوندان و اؤزونون بی‌آبرو اولماسیندان چکینیب، اؤزوندن یوخاری فرمانده‌هه‌ده گزارش وئرمه‌میشدی. ژاندارملارا دئمیشدی کی، بو مسئله اؤز آرامیزدا قالسین…..
***
…آلان‌بیراغوش ماحالیندا کندلیلرین احوال روحیه‌سی یوکسک درجه‌ده ایدی. اونلار آردالان خانلاریندان انتقام آلماق اوچون وار قوه‌لرینی صرف ائتمگه حاضیر ایدیلر. سببی ده آیدین ایدی. آردالان خانلاری ماحالین بیر چوخ کندلیلرینی اؤزلرینه بورجلو سالیب اونلاری سویماغا مشغول اولموشدولار. خانلارین عمللری نه قانون‌لا نه ده شرعاً دوز گون دئییلدی. ۲۰ تومن وئریب ۵۰ تومن قبض آلماق. یاخود ۲۰ باتمان بوغدا مقابیلینده ۵۰ باتمان طلب ائتمک اونلار اوچون عادی مسئله اولموشدو. بو طلبلر اوچ آی عرضینده اؤده‌نیلمه‌لی ایدی. یوخسا بو بورجلار آی باآی دوغوب بالالاییردیلار. بئله‌لیکله کندلیلر هر زامان خانلارا بورجلو اولوردولار. شاللاق و دؤلت مأمورلاری ایسه همیشه باشلارینین اوستونده حاضیر ایدی.
خانلارین ظولمی بونلارلا تامام اولموردو. اونلار کندلیلرین اکیب بیچدیکلری محصولدان آلدیقلاری بهره‌دن علاوه بعضی وئرگیلردن ده استفاده ائدیردیلر. خانلارین ماحالدا بیر- بیرینین یانیندا نئچه پارچا کندلری وار ایدی. بو کندلرین کندلیلری ائو باشی تویوق، قوزو، وئرمه‌لی و مباشر و نؤکرلرینین خرج- مخارجینی اؤده‌مه‌لی و خانلارین خصوصی ایشلرینده بئگارلیق ائتمه‌لی ایدیلر. بونلاردان علاوه اونلارین کندلیلرله غیر انسانی رفتارلاری آغیلا سیغمازدی. کندلی قادینلار، کیشیلر خانلارا تعظیم ائتمه‌لی و اونلارین حاقسیز امرلرینی یئرینه یئتیرمه‌لی ایدیلر. خانلار هانسی کنده آددیم قویاندا اونلارین آیاقلاری آلتیندا قوربان کسمه‌یه مجبور اولوردولار.
ایللر بویو بو ظولملری چکن کندلیلر اؤز عقده‌لرینی بوشالتماق اوچون فرصت گؤزله‌ییردیلر. ایندی بو فرصت باشا چاتمیشدی. اؤزلرینی هر فداکارلیغا آماده گؤرن کندلیلر بو ایشین عاقبتینی حسابا آلمادان اربابلاردان انتقام آلماق اوچون حاضیرلاشیردیلار. بو حاضیرلیغین نه‌یین بهاسینا قورتارماسی باره‌ده فکر ائدن یوخ ایدی.
قاسیم‌خانین آتلیلاری بو خبری اربابلارین بوتون کندلرینده اولان اؤز یاخین آداملارینا یئتیرمیشدیلر. اونلار فقط بیر اشاره‌یه معطل ایدیلر. آردالان کندی یعنی آلان‌بیراغوش ماحالینین اربابلارینین مرکزی اولان بو فساد یوواسی قاسیم‌خانین آداملارینین محاصره‌سینده ایدی. آردالانا گئدیب-گلن مظنون آداملار کنترل اولونوردو. بونونلا بئله خانلار وضعیتین نه یئرده اولدوغونو درک ائتمیشدیلر. اونلار کندین محاصره‌ده اولدوغونا باخمایاراق بیر نئچه کنده گیزلین آدام گؤندره بیلمیشدیلر. بو آداملارین بیری ده مئهریبانا گئتمیشدی. مئهریبانین قدرتلی، سؤزو داشدان کئچن ماللاسی میرزه‌حبیب صدری احوالاتی بئله گؤروب تدارکه باشلامیشدی. هر جور اولوردوسا خانلارا کؤمک گؤندرمگی اؤزونه بورج بیلمیشدی. بو کؤمک ایکی نفر سیلاحلی قوه‌دن عبارت ایدی. بیری مئهریبانین دلیقانلی جاوانلاریندان جامی، ایکینجیسی نصیری طایفاسیندان ساییلان یوسیف‌خان ایدی. بو ایکی نفر سیلاحلی، آتلی اولاراق اؤزلرینی آردلان خانلارینین خدمتینه یئتیره بیلمیشدیلر. اطراف کندلردن ده هر جور اولورسا اولسون اؤزلرینی خانلارین دسته‌سینه یئتیره بیلمیشدیلر.
آردالان خانلارینین باشچیسی حسنعلی‌خان اولماقلا برابر اوچ قارداشین یاشلیسی حساب اولوردو. بوندان علاوه خانلارین آنا و باجیلاری اونلارلا با هم ایدی. هله آردالاندا ساکیتلیک حؤکم سوروردو. قاسیم‌خانین آتلیلاری کنده وارد اولمامیشدیلار. بودا توفاندان قاباقکی آراملیغا بنزه‌ییردی. آردالان خانلاری یاشادیقلاری عالی بینانین داخیلینده اؤز مؤقعلرینی برکیتمکده‌ایدیلر. اونلار اؤزلرینه مطمئین یئرلرده سنگربندلیکله مشغول اولموشدولار. اونلارین سیلاحلی قوه‌لری قاسیم‌خانین سیلاحلی قوه‌لرینه اوستون گله‌جگینه اینانیردیلار. اؤزلرینه نئچه گونلوک آذوقه و مهمات ذخیره ائتمیشدیلر. خانلارین آناسی‌دا اؤز اوغلانلاریندان دالی قالان دئییلدی. او لازیم اولان دستورلاری وئریر و سیلاحلی قوه‌لرینه اؤرک- دیرک، وئره- وئره اونلارین روحیه‌لرینی تقویت ائدیردی.
گون باتیب، گئجه‌نین قارانلیغی کنده حاکم اولموشدو. آمما گئجه‌نی یاتان چوخ آز ایدی. هامی سحرین آچیلماسی‌نی گؤزله‌ییردی. بئله بیر حاضیرلیق کندلیلرین آراسیندا داها گوجلو ایدی. قاسیم‌خانین دسته‌سی ده اؤز تدارکلرینده ایدیلر. قاسیم‌خان خصوصی عملیاتلاری اولمایاندا باشیندا دؤرد یا بئش نفردن آرتیق یولداشی اولمازدی. بئله حاللاردا اونلار گوندوزلر داغ اتکلرینده کئچینیب، گئجه‌لری یاخین کندلرده اولان دوستلارینین ائولرینده قالیب سحر تئزدن اورانی ترک ائدردیلر. آمما کنارداکی دوستلاری ایله رابطه‌لری کسیلمزدی. مهم بیر مسئله باش وئرسئیدی آز مدتین عرضینده دسته‌لری تکمیل اولاردی. ایندی اونلار یئنه اولدوغو کیمی بیر یئره توپلاشمیشدیلار.
معلوم اولدوغونا گؤره قاسیم‌خانین دسته‌سینده اون نفر سیلاحلی وار ایدی: آوارسلی ممی، تلخابلی شیرزاد، سومالی بایرامعلی، کوللوجه‌لی ابی، قزیلجالی مهدی، سومالی نوروزعلی، طوطی قارینین اوغلو اسماعیل و حاجی رضا. بونلار دائیمی شکیلده قاسیم‌خانین دسته‌سیندن آیریلمایان صمیمی جان بیر قهرمانلار ایدیلر. بونلاردان باشقا دا قاسیم‌خانین دوستلاری وار ایدی. حتی تبریزین اؤزونده ده صمیمی دوستلاری وار ایدی. اونلاردان چهره‌لی میرزه‌عبدالله، سومالی مشهدی ابوالقاسیم، تبریزلی مشهدی رسول، اوقانلی اسماعیل، قلی کامران، دئچانلی آغابابانین آدلارینی چکمک اولار.
ایندی قاسیم‌خان اربابلارلا ایکی ایللیک مبارزه‌سینده ان مهم یئر توتان آردالان حادثه‌سینه حاضیرلاشیردی. دسته‌سینین عضولری اونون باشینا ییغیلمیشدیلار. آردالانین اؤزوندن و اطراف کندلردن گلن کندلیلر ایسه بیر گون قاباقدان آردالانا گلیب یاخین آداملارینین یا قوهوملارینین ائوینده یئرلشمیشدیلر. آمما سحر آچیلماق بیلمیردی. سانکی مرموز بیر قوه زامانین عقرب‌لرینی توتوب ساخلامیشدی.
قاسیم‌خانین دسته‌سی آردالانا داخیل اولمامیشدان بو کندین جغرافی مؤقعیینی بیلدیکلرینه گؤره دؤیوش میدانینی و آغالیق بیناسینین قرار توتدوقو مکانلاری نظره آلیب قاسیم‌خانین امری ایله کیمین هانسی یئرده پناه یا سنگر توتاجاقلاری باره‌ده تعیینات وئریلمیشدی. صاباحیسی گون قاسیم‌خان اؤز آتلیلاری ایله آردالانا وارد اولدو. اونلار اؤز تعیین اولموش یئرلرینده سنگر توتدولار. بو مبارزه کند کوتله‌لرینین اربابلارین ظولم ستملرینه قارشی بیرینجی عصیانلاری ایدی. بئله بیر عصیان او زامانا قدر آذربایجانین باشقا یئرلرینده باش وئرمه‌میشدی.
گون چیخمیشدی. آردالان کندی بیر حادثه قارشسیندا دایانمیشدی. آغالیق بیناسیندا خانلارین توفنگچیلرینین حربی آرایشیندن هئچ کیمین خبری یوخ ایدی. بینانین قاپی پنجره‌لری باغلی نظره گلیردی. هر حالدا اونلار بینانین داخیلینده ایدیلر. دؤیوش میدانی سکوت ایچینده اولسادا کنار گوشه‌ده هله پنهان اولموش کندلیلرین سسی ائشیدیلیردی.
بیرینجی گولله قاسیم‌خانین طرفیندن آتیلدی. پنجره‌نین سینیب یئره تؤکولن شیشه‌لرینین سسی ائشیدیلدی. آمما خانلار دئیه‌سن صبیرلی‌ایدیلر. اونلار جاواب وئرمه‌مکله اؤز سنگرلرینی پنهان شکیلده ساخلاماق ایسته‌ییردیلر. ایکینجی گولله‌دن آغالیق بیناسینین قاپیلارینین بیری سارسیلدی. آتیشمانین تزه باشلانماسینا باخمایاراق قاسیم‌خانین دوستلاری سیلاحلانمیش حالدا دسته- دسته گلیب اونا قوشولوب اؤزلرینه سنگر دوزلدیردیلر. بئله سیلاحلی قوه‌لرین سایی گئتدیکجه آرتیردی. بئله‌لیکله آتیشما گئتدیکجه گوجله‌نیردی.
خانلارین ائولرینین قاباغیندا حیط‌لری وار ایدی. قاسیم‌خانین یولداشلاری اؤز سنگرلرینی ترک ائدیب کوچه‌نی کئچیب خانلارین داروازاسینین آغزینا چاتمیشدیلار. تصمیملری هر نؤع ایله اولورسا اولسون داروازنی آچیب ایچه‌ری گیرمک ایسته‌ییردیلر. بو حالدا باش وئره‌ن یئنی بیر حادثه دؤیوشون طالعه‌یینی حل ائتمیش اولدو. آغالیق بیناسینین آرخاسیندا باغ وار ایدی. دؤیوشدن کنارداکی کندلیلر باغین حصاریندان آشیب باغا دولورلار. بینانین دالیندان دیوارین اوستونه نردبان قویوب داما چیخیرلار. اللرینده‌کی قازما و کولونگ‌له دامین اوستونو سؤکمه‌یه باشلاییب آچیلان باجارلاردان اوت، علفلری یاندیریب ایچه‌ری آتیرلار. قاسیم‌خان کندلیلرین بو عملیاتینی گؤروب دئییر:
– کندلیلر بیزدن زرنگ چیخدیلار.
آغالیق ائوین آتش بوروموشدو. یانقین بو اوتاقدان او بیری اوتاغا یاییلیردی. خانلارین توفنگچیلری اؤزلرینی ایتیرمیشدیلر. قاسیم‌خان و یولداشلاری بینانین حیطینه دولسادا آتیشما هله داوام ائدیردی. یئنی یانماغا باشلایان اوتاقلارین ایچیندن آراسی کسیلمه‌دن یاغان گولله‌لر قاسیم‌خانین آتلیلارینی کاریخدیرمیشدی. اونلار اؤزله‌رینه مناسب پناه‌گاه آختارماقدا ایدیلر. اربابلارین آناسی دا اؤز اوغلانلاری‌ایله بیر اوتاقدا اولدوغونا گؤره آرا بیر سسی گلیردی. بیر آز قاباق اوغلانلارینی کندلیلرله مبارزه‌یه دعوت ائدن بو قادین، ایندی اوغلانلارینی صلح ائتمگه دعوت ائدیردی. قاسیم‌خان ایسه خانلارا کؤمک اوچون گلنلره مراجعت ائدیب اوجا سسله دئییردی:
– سیزینله ایشیمیز یوخدور. هر کس اسلحه‌سینی یئره قویسا اونا آمان وئریله‌جک.
اوتاقلارین داخیلینده خانلار آجیقلی حالدا اؤز طرفدارلارینی آتش آچماغا وادار ائدیردیلر. شیرزاد اؤزونو بیر اوتاغین قاپیسینا یئتیرمیشدی. او اشاره ایله یولداشلارینی اؤز یانینا چاغیریردی. بیر آزدان سونرا شیرزاد و یولداشلاری قاپینی سیندیریب جلد ایچه‌ری وارد اولدولار. اوتاقلارین یئرینده جنازه‌لر گؤرونوردو. اونلار اؤزلرینه سنگر تاپیب آچیلان گولله‌لره جاواب وئریردیلر. ایندی آرتیق آتیشمالار ائشیکدن اوتاقلارین ایچینه سرایت ائتمیشدی. خانلارین توفنگچیلری دعوانی اودوزدوقلارینی گؤروب اؤز جانلارینین هایینا قالمیشدیلار. اونلار فرصتدن استفاده ائدیب اؤزلرینی معرکه‌دن قورتارماق اوچون جان آتیردیلار. مئهریباندان خانلارین کؤمه‌گینه گلن یوسیف‌خان اؤز کندلیسی “جامی“ نی اؤلموش گؤروب وحشته دوشور. نهایت یوسیف‌خان و بیر نئچه‌لری اؤزلرینی اؤلومدن قورتاریب قاچیرلار.
داها آتیشما سسی ائشیدیلمیردی. خانلارین تامام سنگرلری قاسیم‌خانین اختیاریندا ایدی. آمما اؤلنلرین ایچینده حسینعلی‌خانین اؤلوسو گؤرونموردو. حسینعلی‌خان نئجه اولورسا اؤزونو بینانین آشاغی طبقه‌سینه یئتیریب تؤیله‌یه داخیل اولور. اوردان‌دا سامان آنبارینا کئچیب گیزله‌نیر. کندلیلر حسینعلی‌خانی آختارماغا باشلاییرلار. حتی سامان آنبارینا وارد اولورلار. بو آختاریش جدّی شکیلده انجام تاپمیر. یعنی کندلیلر اینانمیرلار خان بو سامانلارین آلتیندا گیزلنمیش اولار. نه ایسه خان گئجه یاریسینا قدر سامانلیقدا گیزلنیب قالیر. آرا سایخیشاندان سونرا جانینی اؤلومدن قورتاریب قاچیر. بئله‌لیکله آردالان حادثه‌سی قورتاریر….
***
آردالانین ساراب و اطراف کندلردن گلن کندلیلرین آراسیندا بؤیوک هیجان وار ایدی. اونلار دونه‌نه کیمی کندلیلرین گؤنون سویوب فلاکتده قویان خانلارین خرابه قالان ائولرینین اوستونده رقص ائدیردیلر. کندلیلر هورا چکیب شادلیق ترانه‌سین ترنم ائدیردیلر. آردالانین کوچه‌لری، آغالیق بیناسینین اوتاقلاری جاماعاتلا دولو ایدی. اونلار قاسیم‌خانی و یولداشلارینی آلقیشلاییردیلار. اژدها یوواسینی خرابه قویان “ملک محمد”لرین ایلکین دفعه اولاراق فریاد آدلی بایراغی اوچ باشلی اژدهالارین، جانی شیشه‌ده اولان دیولرین، خرابه‌لری اوستونده دالغالانیردی. بو، آذربایجانین بوتون کندلرینه مالک اولان اربابلارا اؤلوم مارشی ایدی. زه‌لی کیمی آداملارین قانین سوروب قارنی شیشن، قانون و شریعتین نه اولدوغونو بیلمه‌ین فاسد شاهلارین تشکیل وئردیگی کابینه‌لرین عالی و فعال عضولری اولان بو اجلافلارا خطر سیقنالی ایدی. آلان‌بیراغوش و ساراب کندلیلرینه ایسه کیچیک ده اولسا ظفر بایرامی کیمی گؤرونوردو.
خانلارین ایکی مرتبه‌لی بیناسیندا، کوچه‌لرده‌کی جاماعات اربابلارین تاخیل آنبارینا طرف آخیب گئتمکده ایدیلر. آنبارین قاپیلاری آچیلمیشدی. عؤمورلرینده بو قدر تاخیل گؤرمه‌ین کندلیلر اؤزلرینی بوغدا دریاسینین ایچینده گؤروردولر. قاسیم‌خان تاخیل آنبارینین اؤنونده دایانیب دئمیشدی:
– بو آنبار اکین اکیب گؤتوردویو محصولدان بهره وئرن کندلیلریندیر.
اطراف کندلردن گلن کندلیلرین بعضیلری اؤز کندلرینه قاییدیردیلار. قاسیم‌خان و اونون آتلیلاری آردالانی ترک ائتمک‌ده ایدیلر. بیر ساعاتدان سونرا کوچه‌لرده هئچ کیم گؤزه گؤرونموردو. قاسیم‌خان اؤز دایمی باشیندا اولان آتلیلارلا داغلارا چکیلدی. آخشام چاغی سارابدان ژاندارملارین و حؤکومت مأمورلارینین دسته‌لری آردالانا طرف گلمکده ایدی. آردالان کندلیلری ائولرینه چکیلیب قاپیلارینی باغلامیشدیلار. خانلارین بیناسیندا و کوچه‌لرده سس‌سمیر یوخ ایدی. ژاندارملار کنده وارد اولاندا اونلاری قارشیلایان اولمادی. اونلار بو حادثه‌دن گئج خبر توتموشدولار. ایندی خانلارین جسدلری دوشن اوتاقلاردا گزیب دولانیردیلار. اؤلولری آیاقلاری ایله چئویریب دقتله باخماقدا ایدیلر. قاسیم‌خانین آتلیلاریندان ایکی نفر بایرامعلی و سومالی رضا یارالانمیشدیلار. اونلارین یارالاری آغیر اولسا دا اؤزلری ایله آپارمیشدیلار. ایندی آردالاندا حاضیر اولان ژاندارملارین سایی آز اولدوغونا گؤره سارابا قایتمالی ایدیلر. مأمورلار آردالانداکی بو عملیاتدان گزارش حاضیرلاییب، ایکی نفر ژاندارملاردان خانلارین بیناسیندا کئشیکچی قویوب گئدیرلر.
آردالان خبری سارابدا، تبریزده حتی تهراندا توپ کیمی آچیلیب بؤیوک های کویه باعث اولموشدو. آردالاندا اشتراک ائدن اطراف کندلرین اهالیسی اؤز کندلرینه قاییدیب اورداکی اربابلارین تاخیل آنبارلارینی داغیدیب وئردیکلری بهره‌لری آپاریردیلار. او دؤورده سارابدا اولان انتظامی قوه‌لرین آز اولدوغونا گؤره هئچ بیر ایشه اقدام ائده بیلمه‌دیلر.
بیزیم کندیمیز آردالاندان آرالی اولدوغو اوچون آخشام چاغی بیزه خبر چاتدی. آردالاندا عملیات قورتاردیغی حالدا اوزاق کندلیلر هله ایندی هیجانا بورونوب اربابلارین تاخیل آنبارلارینی داغیدیب آپاریردیلار. زنگیل‌آبادلی‌لاردا هیجان ایچینده ایدیلر. هر مسئله‌دن قاباق اونلاری دوشوندورن اربابلارین تاخیل آنباری ایدی. بئناماز آغانین کوره‌یینده‌کی اربابلارین ووردوغو چوبوقلارین یارالارینین هله یئری گؤزدن ایتمه‌میشدی. اونون اربابلارا قارشی اولان نیفرتی قلبینده یووا سالمیشدی. بئناماز آغا اول منیمله مصلحته گلدی. من اونا دئدیم:
– تاخیل آنباری مسئله‌سی گون اورتایا قدر حل اولمالیدیر. سن گئت کندلیلری باشا سال.
بئناماز آغا سئوینجک گئتدی. علی‌اکبرله گؤروشوب مسئله‌نی اونونلادا آرایا قویدوم. گون اورتاچاغی کندلیلرین یاریسی تاخیل آنبارینین قاباغیندا ایدی. کندخدا ایله آتام دا بو ایشدن خبر توتوب آنبارین قاباغینا گلمیشدیلر. کندخدا جلیل اوزونو کند اهلینه توتوب دئییر:
– نه اوچون بورا ییغیشیبسیز؟
بئناماز آغا جاوابیندا:
– اؤزون بونون سببینی بیزدن یاخشی بیلیرسن. اطراف کندلرده نه باش وئردیگینی بیلمیرسنمی؟
کندخدا جلیل کندلیلرین تاخیل آنبارینی داغیتماغا اولان هوه‌سینی گؤروب اونلارلا یومشاق دانیشماغا باشلادی:
– بو عملین نه قدر سیزه باها باشا گله‌جگی باره‌ده فکر ائدیبسیز؟
من جاواب وئردیم:
– سیز ده اربابلارین بو کندلیلرین باشینا نه اویون آچدیقلارینین فیکرینی ائدیبسیزمی؟
آتام منیم بو مسئله‌یه قاریشماغیمدان قورخوردو. اودور کی، عصبانی اولوب آجیقلی حالدا منیم اوستومه سسلندی:
– سنین ایشین اولماسین، قاییت گئت ائوه.
من یئریمده دایانمیشدیم. بئناماز آتاما دئدی:
– هه، سن ده اربابلاردان طرفدارلیق ائدیرسن؟
آتام بو زامان اوزونو کند اهلینه توتوب دئمیشدی:
– آی جاماعات، بیر هفته منه مهلت وئرین، بو مهلت قورتاران گونو من اؤزوم بو آنبارین قاپیسینی آچیب تاخیلنی سیزین اؤزونوزه قایتاراجاغام.
آتامین سؤزوندن تاخیل آنبارینین قاباغینا ییغیلان کندلیلر بیر- بیرینین اوزونه باخیب داغیلیب گئتدیلر. کند ایچینده سس کوی یاتدی. بئله‌لیکله زنگیل‌آبادین تاخیل آنبارینین قاپیسی آچیلمامیش قالدی.
***
قاسیم‌خان مئهریباندا بعضی آردالان اربابلارینی مدافعه ائدن آداملاردان ناراضی ایدی. بونلارین ان باشلیجاسی میرزا حبیب صدری ایدی. جامی ایله یوسیف‌خانین آردالانا گؤندریلمه‌سینی اوندان گؤروردو. بونا گؤره ده آردالانی ترک ائدنده اؤز یولداشلارینا دئییر:
– گلن یاخین گونلرده “شاهباغی” کندینده حاضیر اولوب مئهریبانین سوراغینا گئتمه‌لی‌ییک. نئچه گوندن سونرا قاسیم‌خان یوزه یاخین سیلاحلی آتلی‌‌ایله بیرلیکده شاهباغی کندینه ییغیلمیشدیلار. بو کندله مئهریبانین فاصیله‌سی بیر کیلومتردن آز اولاردی. اونلار شاهباغینین مئهریبان طرفده‌کی باغچالاریندا سنگر توتموشدولار. بو خبری هامیدان قاباق میرزه‌حبیب صدری ائشیتمیشدی. مین ائولی مئهریبان کندینین اهالیسی تشویشه دوشموشدولر. میرزه‌حبیب اؤز فرمانی ایله بوتون طرفدارلارینی کؤمگه چاغیریر. ایندیه قدر مثلی گؤرونمه‌میش هیجان یارانیر. بیر ساعاتدان سونرا مئهریبانین شربتلی قبرستانلیغیندا اللی‌دن یوخاری سیلاحلی آتلی قوه‌سی حاضیر ایدی. آللاه‌قولو اوغلو علی آدلی بیر نفر اؤز مخصوص گئییمی ایله چاریقلی، پئتاوالی، سیلاحلی پاترونلو، آت اوستونده ایله‌شیب شربتلی قبرستانلیغیندا آت اوینادیردی. آللاه‌قولو اوغلو علینی تانیمایان یوخ ایدی. ایندی قوجالسادا جاوانلیغیندا باکی‌دا حاجی زین‌العابدین تاغی‌یئوین بال پتک‌لرینده ایشله‌ین یوزلرله کارگرلرین رئیسی اولموشدو. او زامان مشهور میلیونر تاغی‌یئوین اؤزو ده بوندان حساب آپارارمیش. او اؤزونو قولدور کیمی تانیتدیرمیشدی. ایندی او یئنه جاوانلیق واختی کیمی توفنگی چیینینده آت اوستونده اوتوروب ماللا حبیبین فرمانی ایله جاوانلاری قاسیم‌خانین علیهینه قالدیریردی.
قاسیم‌خانین دسته‌سی شاهباغی ایله مئهریبان آراسیندا گئدیش- گلیشی قطع ائتدیکلرینه باخمایاراق یئنه ده مئهریبانین شاهباغی کندینده احوالاتین نه یئرده اولدوغونو بیلیردیلر. آللاه‌قولو اوغلو علی اؤز آتلیلارینا حرکت امری وئریر. اونلار کندین شاهباغینا طرفکی سون باغچالاردا سنگر توتورلار و قاسیم‌خانین هجومونو گؤزله‌ییرلر. آمما قاسیم‌خان هجوما باشلامیر. بیر ساعاتدان سونرا قاسیم‌خان آتلیلارینین گئریه چکیلمک خبری مئهریبانا یئتیشیر. قاسیم‌خان چوخ فکر ائدندن سونرا مئهریبانا هجومونو فایداسیز گؤرور…
***
قاسیم‌خان داها آلان‌بیراغوش ماحالیندا قالا بیلمه‌دی. بیر یا ایکی گونه تبریزدن بو ماحالا قوشون گؤندرمکلری حتمی نظره گلیردی. تبریزین امنیه فرمانده‌لری سارابین امنیه تشکیلاتیندان ناراضی ایدیلر. اونلارین قاسیم‌خانین قاباغیندا دایانا بیلمه‌ییب، کندلی عصیانلارینی یاتیردا بیلمه‌دیکلرینه گؤره توبیخ اولونوردولار. ایندی تصمیم توتموشدولار کندلرده‌کی عصیانلاردا اشتراک ائدنلری جزالاندیرماق اوچون تبریزین اؤزو اقدام ائله‌سین. نئچه گوندن سونرا سرهنگ حلمی آدلی بیر افسرین فرمانده‌لیگی آلتندا سارابا وارد اولدولار. آردالان قضیه‌سینده اشتراک ائدنلر بو مسئله‌نین نئجه قورتارجاغینی بیلدیکلرینه گؤره بیر عده‌سی آرادان چیخمیش بیر عده‌سی ده دؤلت قوشونلاری وارد اولاندان سونرا آرادان چیخدیلار. اطراف کندلرین قاچان اربابلاری کنده قاییتماغا باشلادیلار. آردالان اربابی حسینعلی‌خان دا قارداشلارینین آنا باجیسینین و نؤکرلرینین عزاسیندا قارا گئیمیش حالدا سارابا گلمیشدی. او اؤلومدن یاخا قورتاریب قاچا بیلمیشدی. ماحالین اکثر کندلری اؤز تاریخی دؤرونون گونلریندن بیرینی کئچیرمکده ایدی. خصوصی اولاراق آردالان کندینین باشینین اوستونو قارا بولودلار آلمیشدی. کند ایچینده سربازلارین چکمه‌لریندن و اونلارا وئریلن فرمانلاردان باشقا سس ائشیدیلمیردی. کندده قالان کندلیلر ائولرینده اوتوروب قاپیلارینین آچیلماغینی گؤزله‌ییردیلر. اربابلارین نؤکرلری خانلارا و قوشون فرمانده‌لرینه اؤز قویرقلارینی بولاماقدا ایدیلر. کند دوننکی هایلی- کویلو، گولله سسیندن قولاق توتولان کنده اوخشامیردی. فرمانده اوزونو آشاغی رتبه‌لی درجه‌دارلارا توتوب امر وئردی:
– کند اهالیسینی بورا گتیرین!
سربازلار حرکته گلدیلر. آردالان کیچیک کند اولدوغونا گؤره بو مسئله او قدر اوزون چکمه‌دی. یاریم ساعاتدان سونرا بیر عدّه قوجا کیشیلردن، یاشلاری اللی‌دن یوخاری اولان کندلیلر، فرماندهین دؤوره‌سینه ییغیلان اربابلارین قارشیسیندا صف چکمیشدیلر. قوشون فرماندهی حلمی آجیقلی حالدا گلیب صفین اوّلینده دایانمیش قوجا بیر کیشینین اؤنونده دایاندی:
– اسلحه‌ن هانی؟
– منیم اسلحه‌م یوخدور آغا.
– دونن سن نئچه نفری اؤلدوروبسن؟
– من آدام اؤلدورمه‌میشم آغا.
-بس دونن سن هاردایدین؟
– ائوده ایدیم آغا.
بو آندا آردالان کندینده یاشایان و خانلارین سفره‌سیندن آرتیق قالانی یئییب قابلارینین دیبین یالایان بیر نفر فرماندهین قولاغینا نه ایسه پیچیلدادی. فرمانده قوجا کیشییه باخیب سوروشدو:
– اوغلون هاردادیر؟
– بیلمیرم آغا.
– نئجه یعنی بیلمیرسن. اوغلونو هاردا گیزله‌دیبسن؟
– من گیزلتمه‌میشم آغا. هارا گئدیبسه بیلمیرم.
فرمانده خانلارین نؤکرینه اشاره ائله‌دی. اونلار جلد گلیب قوجانی اوزو قویلو یئره ییخدیلار. بیر نفر قوجانین اللرینی بیر نفر ده آیاقلاریندان توتدو. بیر نفر ده الینده‌کی آت قامچیسی ایله کوره‌کلرینه وورماغا باشلادیلار. قوجا کیشی اول قامچیلارین ضربه‌سینه دؤزدو. بیر آز سونرا داوام گتیره بیلمه‌ییب فریاد ائله‌مه‌یه باشلادی.
فرمانده حسینعلی و باشقا خانلار ایله مشورت ائدیب فرمان صادر ائله‌دی:
– تاخیل آنباریندان بوغدا آپاران کندلیلر، ایکی برابر تاخیل وئرمه‌لیدیرلر.
صفده دایانان کندلیلر آزاد ائدیلدیلر. اربابین نؤکرلری فعالیّته باشلادیلار. اونلار سربازلارین حمایه‌سی آلتیندا ائولره سوخولوب آنباردان بوغدا آپاران آپارمایان هر کیم اولورسا اولسون ائوده مؤجود اولان تاخیللاری چواللارا دولدوروب ائو صاحبینین اولاغلاری ایله اربابین آنبارینا داشیماغا باشلادیلار. اونلار ائولرده آرواد اوشاقلارین گؤز یاشلارینا حتی یالوارماقلارینا اهمیت وئرمه‌دن کندیلرده‌کی تاخیللاری آنبارلارا داشی‌ییردیلار. کندین اوستونه قارا پرده چکیلمیشدی. هر ائوده آه- ناله سسی ائشیدیلیردی. نئچه آیلیق گله‌جک گونلرینه ذخیره ائتدیکلری یاوان چؤره‌کلرینی ده اؤز گؤزلرینین قاباغیندا آپاریردیلار. او گون گئجه یارسینا قدر آردالانین ائولریندن آغالیق آنبارلارینا تاخیل داشیندی. آنبارلار دولاندان سونرا یئنی آنبارلار آچیلدی. بو خبر آن- با- آن اطراف کندلره یاییلیردی. بو دا اونلارین تشویشه دوشمکلرینه سبب اولوردو.
اونلار آردالاندا کندلیلرین وار یوخونو اللریندن آلاندان سونرا بو آرادا فعال اشتراک ائدنلری زندانی ائدیردیلر. نؤبه سوما کندینه چاتاندا بورا قاسیم‌خانین دوغما کندی اولدوغونا گؤره جزالاندیرماق مسئله‌سی داها شدتله انجام تاپیردی. آردالاندا اولدوغو کیمی شاللاق و توهین ائتمک یونگول جزالاردان حساب اولوردو. سوما کندی حسینعلی‌خانین اولدوغونا گؤره قاسیم‌خانین قوهوم اقربالارینی، اونلارلا دوستلوق ائدنلری‌ده شاللاق ووروب مال حیوانلارینی اللریندن آلیردیلار.
سوما کندینین یاخینلیغیندا بیراغوش کندی یئرلشمیشدی. بو کندین کندخداسی کربلای حسن ده سومادا سرهنگ حلمی‌نین یانیندا ایدی. او امنیه‌لرله برابر قاسیم‌خانین ائوینه گلیر. اونون خالچالارینی، مال حیوانلارینی حتی آروادینین پالتار صاندیغینی آچیب اونون گلین‌لیک و آلت پالتارلارینی گؤتوروب دئییر:
– قاسیم‌خانین غیرتی وارسا گلیب بو پالتارلاری مندن‌گئری آلسین.
قاسیم‌خان آرادان چیخدیغینا و داغلارا چکیلدیگینه گؤره سرهنگ حلمی اونو توتا بیلمه‌میش، ناچار قالیب تبریزه قاییتمیشدی.
قاسیم‌خان اؤز دوستلاری ایله بیر مدت گؤزه گؤرونمه‌دیلر. بیر آیدان سونرا آلان‌بیراغوش ماحالینا گلیرلر. گون باتاندا سوما کندینین یاخینلیغیندا اولان بیراغوش کندینه چاتیرلار. چوبان قویون سوروسونو کنده تؤکمه‌یه حاضیرلاشیردی. قاسیم‌خان چوبانی چاغیریب دئییر:
– خان چوبان سورونو کنده تؤکمه‌یه تلسمه! بیر آز ال ساخلا.
چوبان تانیمادیغی آداملاری گؤروب خبر آلیر:
– نه اوچون؟
– سونرا گؤره‌رسن.
نه ایسه چوبانی یاریم ساعات لنگیدیرلر. آخشامین قارانلیغی هر یئره چؤکندن سونرا قاسیم‌خان و یولداشلاری اؤزلری ایله گتیردیکلری کیسه‌‌لری باشلارینا کئچیردیب، قویون سوروسونون ایچینده اییلیب یئریه- یئریه اؤزلرینی بیراغوشون کندخداسی کربلای حسنین ائوینه یئتیریرلر. بیچین واختی اولدوغونا گؤره کندخدا کربلای حسنین بیچینچیلری شام یئییردیلر. اونلار قاسیم‌خانی و اونون سیلاحلی یولداشلارینی گؤروب تشویشه دوشورلر. قاسیم‌خان دئییر:
– سیز هئچ ناراحات اولمایین، سیزینله ایشیمیز یوخدور. بیزیم ایشیمیز فقط بو کندخدا ایله‌دیر.
قاسیم‌خان علاوه ائدیر:
– آمما نه قدر بیزیم ایشیمیز قورتارماییب هئچ کیمین بو ائودن ائشیگه چیخماغا حاققی یوخدور.
سونرا اوزونو کربلای حسنه توتوب دئییر:
– سن اربابلارین ان یاخین نؤکری اولوبسان. آردالان و باشقا کندین ماللارینی غارت ائدیبسن. حتی منیم ائویمی غارت ائدیب خالچالاریمی، حیوانلاریمی آپاریبسان. بونلار بیر طرفه، منیم آروادیمین پالتار صاندیغینی آچیب اونون گلین‌لیک پالتارلارینی آلت پالتارلارینی آپاریب ناموسسوزلوق ائدیبسن و دئیبسن: اگر قاسیم‌خانین غیرتی وارسا، گلسین آروادینین بو آلت پالتارلارینی مندن آلسین. من ایندی گلمیشم، هم او پالتارلاری، هم ده ناموسوما توخوندوغون اوچون جانینی آلام.
او بونو دئییب کندخدا کربلای حسنی باشقا بیر اوتاغا آپاریب جانینی آلیر. بئله‌لیکله عؤمرو بویو اربابلارین قاباغیندا کیچیلن، کندلیلرین وار یوخونو الیندن آلیب خانلارا باغیشلایان، اؤز آلچاقلیغی ایله بوتون ماحالدا مشهور اولان کندخدا کربلای حسن اؤز جزاسینا چاتیر.
بو خبر سارابدان کئچیب تبریزه یئتیشیر. امنیتی برقرار ائله‌مک ایسته‌ینلر یئنه ال-آیاغا دوشورلر. رئیس کل ژاندارمری آذربایجان ساراب امنیه‌لرینین بی‌کفایت اولدوقلاری باره‌ده فکر ائدیردی.
قاسیم‌خانین دسته‌سی یئنه ده داغلارا چکیلیب گؤزدن ایتیرلر. خانلار، اربابلار بیراغوش کندینین کندخداسی‌نین قاسیم‌خانین طرفیندن جزالانیب اؤلدورولمه‌سی خبرینی ائشیدیب اونون یئنه بو اطرافلاردا اولدوغونو بیلیب قورخویا دوشورلر. قاچانلاری قاچیر، قاچمایانلار ایسه گیزلنیرلر. کندخدا کربلای حسنین اؤلدورومه‌سی بوتون کندلرین کندخدالارینی وحشته سالیر. اونلار هاردا اولسالار گئجه‌نی سحره کیمی یاتا بیلمیرلر. کندخدالار قاسیم‌خانین هانسی گون، هانسی گئجه، هانسی کندخدانین ائوینه جزا حکمو‌ایله گلیب؟، اونلاری مجازات ائده‌جکلرینی یاخشی بیلمه‌سه‌لرده یئنه ناراحات ایدیلر. کندلیلر ایسه اؤز شادلیقلارینی گیزلده بیلمیردیلر. اونلار اربابلارا قارشی توکنمز نفرتلرینی هاردا اولورسا اولسون آیدینجاسینا بیلدیریردیلر و اونلارین کؤکونون کسیلمه‌سینی آللاه‌دان ایسته‌ییردیلر.
بئله بیر دؤورده قادینلار کیشیلردن اؤنده گئدیردیلر. اونلار اؤز آجیقلارینی خانلاردان، اربابلاردان چیخماق اوچون اور،کلرینده گیزلین قالیب بوی آتمامیش اؤز شعر طبعلریندن استفاده ائدیردیلر. قاسیم‌خانین و آردالان کندلیلرینین عصیانلاری ساراب و آلان‌بیراغوش ماحالیندا مثلی گؤرونمه‌میش بیر حادثه اولدوغو اوچون ماحالین قیز گلین‌لرینین اوره‌کلرینده ایز سالمیش بو حادثه‌لر شعر فورماسیندا اؤزونو بروزه وئریردی.
داغلارین باشیندا اسیر یئل کیمی
یول وئرین، یول وئرین قاسیم‌خان گلیر
ظالیم اربابلارا دیوان توتماغا
چیگینینده توفنگی باغری‌قان گلیر
بئله‌لیکله قاسیم‌خان آد، سان قازانمیشدی. اونون محبوبییتی خالق آراسیندا گئتدیکجه آرتیردی. تبریزده اولان امنیه مسئوللاری قاسیم‌خانین آزاد شکیلده آت اوینادیب، مالکلری سیخینتیا سالیب اونلاری بیر- بیر آرادان آپارماسینین سببینی سارابین امنیه اداره‌لرینین بی‌کفایت اولماقلاریندا گؤروردولر. بونا گؤره ده قاراداغدان بیر عده ژاندارم دسته‌سینی سارابا گتیریرلر. بونلارا قاسیم‌خانین تئزلیک‌له توتولماسی تاپشیریلمیشدی. بونا گؤره اونلار گئجه- گوندوز قاسیم‌خانی نئجه تله‌یه سالاجاقلاری باره‌سینده نقشه چکیردیلر. اونلار یاخشی بیلیردیلر کی، قاسیم‌خانی دؤیوش میدانیندا مغلوب ائده بیلمه‌یه‌جکلر. بئله اولسا اؤز جانلاری دا خطره دوشه بیلردی. بونا گؤره ده باشقا بیر یول تاپماق لازیم ایدی.
قاسیم‌خانین دسته‌سینده دئچان کندیندن اولان اسماعیل آدلی بیر اوغلان وار ایدی. او قاسیم‌خانلا بیرلیکده اربابلارین علیهینه گئدن دؤیوشلرده اؤلموشدو. اونون طوطی آدلی قوجا آناسی وار ایدی. اوغلونو الدن وئرمیش بو قوجا قاری اوغلونون اؤلومونو قاسیم‌خاندان بیلیردی. او دئییردی:
– منیم اوغلومون باعثی قاسیم‌خاندیر. او اولماسایدی منیم اوغلوم اؤلمزدی.
بونا گؤره ده اونون قاسیم‌خانا نیفرتی وارایدی. دائیم سارابین امنیه اداره‌لرینه گئدیب قاسیم‌خانین علیهینه شکایت ائدیردی. ایندی طوطی قاری قاراداغدان بیر دسته امنیه‌لرین سارابا گلدیگینی ائشیدیب اونلارین رئیسینه شکایت ائدیر. امنیه رئیسی طوطی قاریدان خبر آلیر:
– سن کیمسن؟ طوطی قاری جاواب وئریر:
– منیم آدیم طوطو دور، اسماعیلین آناسی. قاسیم‌خان منیم اوغلومون اؤلومونون سببیدیر. من اوندان شکایته گلمیشم.
رئیس خبر آلیر:
– سن قاسیم‌خانین هاردا اولدوغونو بیلیرسنمی؟
طوطی قاری دئییر:
– یوخ، ایندی اونون هاردا اولدوغونو بیلمیرم.
رئیس اونا تاپشیریق وئریب دئییر:
– اوغلونون انتقامین آلماق ایسته‌ییرسنسه گرک آییق اولوب قاسیم‌خانین یئرینی اؤیره‌نیب منه خبر وئره‌سن.
طوطو قاری رئیسه سؤز وئریب اوندان آیریلیر…
***
قاسیم‌خانین سارابین کوللوجه آدلی کندینده طهمز (یا حاجی احمد) آدیندا بیر دوست بیلدیگی یاخین آدامی وار ایدی. قاسیم‌خان و یولداشلاری حاجی طهمزه پول وئرمیشدیلر کی، عایله‌لرینه یئتیرسین. حاجی بو پوللاری آلاندان سونرا پوللاری صاحیبلرینه وئرمیر و فکر ائدیر کی، قاسیم‌خان و یولداشلاری بو گون- صاباح امنیه‌لر طرفیندن اؤلدوروله‌جک. اوندان سونرا کیم بیلیر کی، قاسیم‌خانین منیم یانیمدا پولو واردیر. بئله‌لیکله حاجی طهمز پوللارا صاحیب اولماق اوچون قاسیم‌خانین و اونون یولداشلارینین اؤلوم خبرینی گؤزله‌ییردی. قاسیم‌خان آرانی ساکت بیلیب یولداشلاریندان مهدی، شیرزاد، ابی، نوروزعلی ایله گئجه یاریسی حاجی طهمزین قاپیسیندا آتدان دوشورلر. ائو صاحبی یوخودان اویانیب اونلاری قارشیلاییر. حاجی طهمز بو خبرسیز گلن قوناقلاردان ناراحات اولسادا اونلارا بیلدیرمیر. قاسیم‌خان حاجی طهمزه دئییر:
– حاجی، بیز سنه پول وئرمیشدیک کی، عایله‌لریمیزه وئره‌سن. آمما سن کوتاهلیق ائدیب پوللاری اؤز یانیندا ساخلاییبسان. ایندی او پوللار اؤزوموزه لازیمدیر. حاجی طهمز قوناقلارا یئمک حاضیرلاییب دئییر:
– سیز استراحت ائدین، من سیزه پول تهیه ائدیب قاییدیرام. حاجی آتا مینیب طوطی قارینی گؤرمک اوچون دئچان کندینه گلیر. او طوطی قارینی گؤرن کیمی دئییر:
– نه یاتیبسان آرواد تئز اول قاسیم‌خان بیزده‌دیر.
طوطو قاری قولاقلارینا اینانماییب خبر آلیر:
– دوغرو دئییرسنمی؟
حاجی دئییر:
– یالان نه لازیمدیر؟ آرواد تئز اول.
حاجی طهمز، قارینی قاراداغدان گلن امنیه‌لرین یانینا آپاریر. طوطو قاری گئجه یاری رئیس امنیه‌نی یوخودان اویادیب دئییر:
– نه یاتیبسان رئیس، قاسیم‌خانین یئرینی تاپمیشام.
بو مسئله‌دن اؤترو قاراداغدان سارابا گلن رئیس بو خبردن خوشحال اولوب ال- آیاغا دوشور. امنیه‌لری یوخودان اویادیب تله‌سیک آتلانیب کوللوجه‌یه دوغرو حرکت ائدیرلر. بیر ساعاتدان سونرا کوللوجه کندینده ایدیلر. قاسیم‌خان اؤز دوستلاری ایله حاجی طهمزین ائوینده شیرین یوخویا گئتمیشدیلر. اؤزلرینه دوست بیلدیکلری بیر خائینین خیانتلریندن خبرلری یوخ ایدی. قاراداغ امنیه‌لری حاجی طهمزین ائوین ساکت حالدا محاصره ائدیرلر. آمما امنیه‌لر قاسیم‌خانین و یولداشلارینین یاتدیغی اوتاغا یاخین دوشه بیلمیرلر. دفعه‌لرله دؤیوشدن غالب چیخان قاسیم‌خانلا اوز- اوزه دایانماقدان چکینیردیلر. مردانه دؤیوشمکدن چکینن امنیه‌لر بو قرارا گلیرلر کی، نه قدر قاسیم‌خانین الینده توفنگ وار، اونا یاخین دورماق اولماز و اؤز جانلاری‌دا خطره دوشه بیلر.
قاسیم‌خان، سومالی نوروزعلی، قزیلجالی مهدی، کوللوجه‌لی ابی، حاجی طهمزین ائوینده توفنگلرینی دیوارا سؤیکه‌ییب، قاپینین دالینی محکم باغلاییب یاتمیشدیلار. اسدالله دامین اوستونده کئشیک چکمه‌یه تعیین اولونموشدو. امنیه‌لر ائوی محاصریه آلیب گیزلنمیشدیلر. حیطی سکوت بؤروموشدو. بو سکوتو پوزان فقط یاتانلارین خورورتولاری ایدی. امنیه‌لر دامین اوستونه چیخاندا اسدالله‌نی یاتیب یوخلامیش گؤرورلر. او یورغون اولدوغونا گؤره درین یوخویا گئتمیشدی. امنیه‌لر اسدالله‌نین توفنگینی گؤتوروب اونو ترک سیلاح ائدیرلر. اسداله گؤزلرینی آچاندا اؤزونو محاصره‌ده دوشمن توفنگینین لوله‌سینی اؤز آغزیندا گؤرور. امنیه‌لر اونا دئییرلر: سسینی چیخارتسان اؤزونو اؤلموش بیل.
او زامانلار کند ائولرینین دامیندا باجا اولاردی. بو باجا ائوده تندیر سالاندا اونون توستوسو ائشیگه چیخماق اوچون ایدی. امنیه رئیسی بیر اوغلان اوشاغینی یوخودان اویادیب، اونا پول وئریب دئییر:
بو ائوده دؤرد نفر یاتیبدیر. اونلارین توفنگلری واردیر. بیز سنی باجادان ائوین ایچینه ساللایاجاغیق. سن اوّل ائوین قاپیسینی آچیب سونرا اونلارین توفنگلرین بیر- بیر گؤتوروب بیزه وئرمه‌لیسن.
بئله‌لیکله اوغلانین بئلینه ایپ باغلاییب باجادان ائوین ایچینه ساللاییرلار. اوغلان قاپینی آچیب، اونلارین توفنگلرینی گؤتوروب امنیه‌لره وئریر. ایندی قاسیم‌خان و یولداشلاری ترک سیلاح اولموشدولار. امنیه‌لر دریندن نفس آلیرلار. سونرا ائوه سوخولوب قاسیم‌خانی، شیرزادی، نوروزعلینی، ابی‌نی، مهدینی یوخودا ایکن اؤلدورورلر. دامدا کئشیک چکن اسدالله ایسه اونو تهدید ائدن و گولله‌لرین سسیندن تشویشه دوشن امنیه‌نی گؤروب فرصتدن استفاده ائدیب امنیه‌نی ترک سیلاح ائدیر و توفنگین قنداغی ایله اونو ووروب آرادان چیخیر.
***
…بئله‌لیکله ساوالان داغینین اتکلرینده زحمتکش کندلیلرین امیدی، آرخاسی اولان قاسیم‌خانی و یولداشلارینی فاسد دربارین نؤکرلری اولان امنیه‌لرین قانلی اللریله نامردلیکله اؤلدورورلر. سارابین و آلان‌بیراغوش ماحالینین گؤیلرینده پاریلدایان بو اولدوزلار ابدی اولاراق گؤزلرینی یومورلار. بو آجیناجاقلی فاجعه‌دن سونرا فئوداللار یئنه ده اؤز شمشیرلرین چاخماق داشینا چکیب ایتیله‌مه‌یه باشلادیلار. یئنه ده کندلیلری اؤزلرینه قول حساب ائدن اربابلار، اؤز ییرتیجی دیشلرینی قیجیردیب قاسیم‌خانین آجیغینی زاواللی کندلیلردن چیخماق اوچون جان آتیردیلار.
***
…. ساراب و آلان‌بیراغوش ماحالینین تن اورتاسیندان آخیب گئدن آجی چایین لئهلی سولاری ساکت و آرامجاسینا آخیردی. قاسیم‌خان اؤز ایکی ایللیک مبارزه‌سینده دفعه‌لرله بو چایین کناریندا گئجه‌لر اوجاقلار قالاییب، سحره کیمی اولدوزلارلا دردلشیب، اؤز مبارزه یوللارینی ایشیقلاندیرماق اوچون فیکره گئدیب، آجی چایین سولارینا گؤز دیکمیشدی. ایندی داها قاسیم‌خان یوخ ایدی. آمما آجی چای آخیردی. ایندی همدمسیز قالان بو چای قاسیم‌خانین و اونون آتلیلارینین، کنارینداکی قالادیقلاری اوجاق داشلارینا باخا- باخا گله‌جکده تاپیلاجاق قاسیم‌خانلاری دوشونوردو….
