امسال نیز به دیدار «مختومقلی» رفتیم
مسعود متولی
«مختومقلی فراغی» را بزرگترین شاعر و عارف اندیشمند مردم ترکمن می‌دانند. وی فرزند دولت محمد آزادی از ترکمن‌های گوگلان تیره گرکز از دسته قیشق‌لر بود که در سال ۱۱۱۲ هجری شمسی در ناحیه گینگ جای در حومه حاجی قوشان شمال شرق گنبد کاووس متولد شد. پدرش از شاعران سرشناس قرن دوازدهم ترکمن و گوگلان و مادرش ارازگل از طایفه گوکلان، تیره گرکز بودند.
مختومقلی تحصیلات ابتدایی و زبان‌های فارسی و عربی را نزد پدر خود آموخت، سپس برای تحصیل به مدرسه شیرغازی در خیوه رفت و پس از آن سفرهای دیگری نیز به بخارا و افغانستان و هندوستان داشت. در جوانی عاشق دخترخالهٔ خود منگلی شده بود که نتوانست به او برسد، پس از کشته شدن برادر بزرگ‌تر خود عبدالله در افغانستان با بیوهٔ برادر خود به نام آق قیز ازدواج کرد و از او دو فرزند به نام‌های بابک و ابراهیم داشت که هر دو در کودکی از دنیا رفتند. بر پایهٔ برخی منابع، مختومقلی در سال ۱۱۶۹ ه. ش در کنار چشمهٔ اباساری در دامنهٔ کوه سونگی داغ درگذشت. او را در کنار روستای آق تقه در ۴۰ کیلومتری غرب مراوه‌تپه (شمال شرق استان گلستان) و در جوار آرامگاه پدرش به خاک سپردند.
مختومقلی در آثار خود مسائل اجتماعی و سیاسی را مورد توجه قرار می‌داد و به اتحاد ترکمن‌ها تاکید می‌کرد. او هم‌چنین مسائل اجتماعی مانند چندهمسری، سوادآموزی و نقش زنان در جامعه، فقر و اختلاف طبقاتی و معضل مواد مخدر را مورد توجه قرار می‌داد و مورد غضب اغلب خان‌ها و قدرتمندان زمان خود بود.
بیشتر اشعار مختومقلی در جنگ‌های آن دوران (جنگ‌های ترکمن‌ها با حکومت قاجار ایران، خان‌نشین خیوه و خان‌نشین بخارا و نیز جنگ‌های بین قبایل ترکمن) نابود شده، اشعار باقی مانده او در دههٔ ۱۸۷۰ توسط آرمینیوس وامبری، سیاح و شرق‌شناس مجار گردآوری شده و در کتابخانه بریتانیا نگهداری می‌شود. سه دهه پیش از وامبری هم مختومقلی توسط دو پژوهشگر لهستانی به نام‌های بوریهو و آلکساندر شودزکو به دنیا معرفی شده‌بود.
در هفته آخر اردیبهشت هر سال مراسم یادبود مختومقلی فراغی شاعر و عارف اندیشمند تورکمن به نحو باشکوهی بر سر آرامگاه وی و با شرکت هزاران نفر برگزار می‌شود. آرامگاه مختومقلی مربوط به اواخر دوره قاجاریه – دوره پهلوی است و در شمال استان گلستان، شهرستان مراوه‌تپه، روستای آق‌تقه قدیم واقع شده‌است. این اثر در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۲۲۲۵۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در دههٔ ۱۳۷۰ بنایی بر روی این مقبره ساخته شده و در ۲۸ اردیبهشت هم‌زمان با سالگرد تولد او با حضور و سخنرانی صفر مراد نیازوف رئیس جمهور وقت ترکمنستان و عطاالله مهاجرانی وزیر وقت فرهنگ و ارشاد ایران افتتاح گردید.
امسال نیز در هفته آخر اردیبهشت ماه به دیدار محتومقلی بر سر آرامگاهش رفتیم. گروه گروه از مردم استان و دیگر شهرهای کشور خود را به اینجا می‌رساندند و چادرهایشان را بر پا می‌کردند. علاوه بر مراسم عمومی و رسمی که طبق برنامه برگزار می‌شد شرکت‌کنندگان نیز مراسم خصوصی خود را تا صبح ادامه می‌دادند.
مراسم رسمی در جایگاه مخصوص کنار مزار شاعر با سوله بندی بزرگی که حداقل گنجایش دوهزار صندلی را داشت تا ساعت هشت ونیم ادامه داشت. شاعران به شعر خوانی و سخنوران در خصوص زندگی، شخصیت و آثار ادبی مختومقلی به ایراد سخنرانی می‌پرداختند. در طی مراسم موسیقی ترکمنی نیز به دفعات اجرا می‌شد. اما مراسم و گردهم‌آیی‌های خصوصی شرکت‌کنندگان که از شهرهای مختلف امده بودند و در چادرهای خود شبانه اجرا می‌شد حال و هوایی دیگر داشت. در این میان حضور میهمانانی که از جمهوری ترکمنستان خود را به مراسم بزرگداشت امسال رسانده بودند نیز در خور تعمق بود. این عده که تعداد آنها به پنجاه نفر می‌رسید آمده بودند تا یگانگی قومی و ملی ترکمن‌ها را به سهم خود به نمایش بگذارند.
در زیر تصاویری از مراسم امسال را به همراه چند شعر از مختومقلی فراغی – این شاعر نام‌آور مردم ترکمن- به خوانندگان سایت ایشیق تقدیم می‌کنم:
ییراق ایله اوزونگ‌نی
دالی کونگلوم، محبت‌سیز کیشی‌دن
داش ایله‌ییپ، ییراق ایله اوزونگ‌نی
سویه‌نی سوی، سویه‌نه سن بول رفیق
سویمه‌دیک‌دن ییراق ایله اوزونگ‌نی
گدی نامرد: گیتسه، خذمت بیتیرمز
قدر بیلمان، مرد بهاسین یتیرمز
بیر سیرینگ‌نی آیتسانگ،ایچده‌یاتیرماز
سیرداش اولما، ییراق ایله اوزونگ‌نی
قاششاق کیشی زره رخصت خاص اولماز
حقدان خوفی یوقدور، آندا راست اولماز
بوینونگ‌بوروپ،عرضینگ‌آیتسانگ‌دوست‌بولماز
سرخوش‌اولما،ییراق ایله‌اوزونگ‌نی
مختومقلی دیییر، دعا ات درده
جانیم قربان اولسون تانیغان مرده
آغزی گولوپ، قلبی بولان نامرده
قارداش اولما،ییراق ایله اوزونگ‌نی
چاتیپ بولمایار
ایکی داغینگ آغاجی‌نینگ باشینی
دویبی بیر بولماسه چاتیپ بولمایار
معلقینگ آغیر نهنگ داشینی
قول بیلن گوتریب، آتیپ بولمایار
کلته دینگ‌دن بولماز بییک مناره
یامان خاتین دوشسا بیر یاغشی اره
باشین کسیپ، قانین دوکوپ کناره
یا اولدوریب، یا-دا ساتیپ بولمایار
ایل ایچینده سنینگ اولالسا آدینگ
سنی یامان گورمز یاقینینگ، یادینگ
قولونگدا بولماسه بیر گرک زادینگ
منکگی دیییپ، باشین توتوپ بولمایار
فقیرلار مال دییر، بایلار زر دییر
یکه اشک‌لی: “آط بر، اسریک نر” دییر
دنیادن دویماق یوق، “ینه بر” دییر
کونگول مقصدینه یتیب بولمایار
هر کیم الین گرر فانی جهانا
ساغلیقدا جفا بییر بو شیرین جانا
بو دنیا بیل باغلان قالار زیانه
دنیا دوستلیغینه بیتیب بولمایار
کور فقیرلار: “گوزوم!” دییر گورمه‌سه
آغساقلار آیاق‌سیز توتوپ یورمه‌سه
هر کیمینگ ایسته‌گین تانگری برمه‌سه
باریب:”مانگا بر!”دییپ‌توتوپ بولمایار
مختومقلی، نصیحتیم بولماسا
سانا گچمن هر کیم قولاق سالماسا
ییگیت کونگول سویه‌نینی آلماسا
اینجالیپ، فراغت یاتیپ بولمایار
دوراسینگ گلر
گوزل باردیر، گوزل‌لردن زیاده
آنینگ خذمتینده دوراسینگ گلر
ادب‌لی، ارکان‌لی، ملایم‌زاده
تا اولینچانگ بیله یوراسینگ گلر
گوزل باردیر، اوزین بویلی، آلقیمی
قارانگقی گیجه‌ده دوشر یالقیمی
سوزله‌گن سوزلری مثلی بال کیمی
یانگاغیندان بوسه آلاسینگ گلر
گوزل باردیر، گونده-گونده گورمه‌لی
شول گوزلینگ سیاه زلفینگ اورمه‌لی
دوکوپ، خزینه‌نینگ زرین برمه‌لی
آنینگ سوداسیندا بولاسینگ گلر
بعضی گوزل سیرکا باسدیر ساچینی
آرتماز، یووماز، تاباغینی، داشینی
سیلاماز آتاسین، انه، یاشینی
آنینگ خذمتیندان قاچاسینگ گلر
گوزل باردیر، آق کاغذ دک بیله‌گی
جان ایچینده بیله بولار یوره‌گی
شیله گوزل مرد ییگیدینگ گره‌گی
نه حاجت ایسته‌سه، بره‌سینگ گلر
مختومقلی، سین گرک دیر گوزه‌له
هرنه قسمت بولسا، تارتار ازله
دنیا مالین خرج ات یاغشی گوزه‌له
یامانینگ یانیندان قاچاسینگ گلر
ساتاشدیم
سحر وقتی سیران ادیپ گزرکام
عجب منزل، عجب جایه ساتاشدیم
اوغریم بیلمای، یولدان – یولا آزارقام
خوب مکانا، خوب سرایه ساتاشدیم
اوستاسیز ایشله‌نن، کیریش‌سیز قاتیلان
قیمات‌سیز ساتیلان، ال‌سیز توتولان
قول دگمای چکیلن، اوق‌سیز آتیلان
چله‌سیز قورولان یایه ساتاشدیم
نیجه دوستلار بیلن سیرانده اکن
خاط‌اردان آزاشدیم، کرون‌ده اکن
جاندان امید اوزوب، حیرانده اکن
ییلدیزدان یول یاساب، آیه ساتاشدیم
کونگلوم گیتدی دوستلار ایچن شربت‌ده
اولار یوز صفاده، من مونگ حسرت‌ده
آیریلیپ – نالاده، قالدیم غربت‌ده
چشمه‌دن سوو ایستاب، چایه ساتاشدیم
نه تنده قوات بار، نه ایچده جان بار
بو ایشده نه سود بار، بیلمن، زیان بار
نه حساب، نه حسیب، نه بللی سان بار
کیشی بیلمز، نه سودایه ساتاشدیم
باشه باغلاپ دیوانه‌لیق کمندیم
سگره‌دیپ یتیشدیم عشقه سمندیم
آل شرابه ال اوزاتدیم، امندیم
دوروسین ایچمیش‌لر، لایه ساتاشدیم
مختومقلی دییرلر منینگ آدیمی
عالم الین چویار، گورسه اودیمی
ای، یارانلار، کیمه دییم دادیمی
باشیم چیقماز، نه غوغایه ساتاشدیم
کیمسه گیدیپ بارادیر
دوستلار بو دنیاگه یوقدور اعتبار
کیمسه گلیپ، کیمسه گیدیپ بارادیر
خوش گچیر کیمسه‌لر، کیمسه خور و زار
قارا یر بارچانی یووتوپ بارادیر
کیمسه‌لر قارری‌دیر، کیمسه‌لر یاش‌دیر
کیمسه‌لر توانگر، کیمسه غلاج‌دیر
محشر ساری بارغان بیر اولوغ گوچدور
کینیمیزدن اجل یتیپ بارادیر
فلک بیر بقال‌دیر، دنیا بیر بازار
کیمسه یاغشی یولدا، کیمسه‌لر آزار
کیمسه‌لر الله‌دان قیلمازلار حذر
کیمسه حق بویروغین توتوپ بارادیر
کیمسه‌لر باخشی‌دیر، کیمسه ملا دیر
کیمسانینگ تیلینده اسم الله‌دیر
کلی‌سیندن یاد الله اولادیر
کیمسه شیط‌ان سوزون بیتیپ بارادیر
مختومقلی امید اتمک خدادان
یالبارماق ـ گدادان، یالقاماق ـ شادان
نفعی یوقدور، کیم سانگا ماسواالله‌دان
کیمسه گونین، کیمسه یاتیپ بارادیر
توضیح:
در تهیه اطلاعات مربوط به زندگی و آثار مختومقلی فراغی از منابع زیر استفاده شده است:
https://fa.wikipedia.org
http://www.bayragh.ir
http://gozelolkam.blogfa.com
