«تورکییه‌جه» دانیشماق و یازماق سئوگیسی(اوچ حصه‌دن عبارت بیر مقاله)
آغالار قوت – کؤچورن: وحید نریمان*
(۱): آذربایجانلیلارین «تورکییه‌جه» دانیشماق و یازماق سئوگیسی
۱
عثمانلیجانین آنجاق ۲۰-۲۵ %-ی تورکجه‌ایدی. بو، ۱۰ کلمه‌لیک بیر جومله‌ده اَن چوخو ۲ کلمه‌نین تورک دیلینده اولماسی دئمک‌دیر. بو دا ایندیکی، عربجه-فارسجا سؤزلره بولاشمیش دا اولسا، آذربایجانجا بیر جومله‌نین او واختکی عثمانلیجا بیر جومله‌دن داها تورکجه اولدوغونو بیلدیریر.
عثمانلیجانی عربجه و فارسجانین منگنه‌سین‌دن قورتاریب، تورکجه‌لشدیرمک، دیلی ساده‌لشدیرمک اوچون مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) اؤلومو‌ندن ۶ ایل قاباق، ۱۹۳۲-جی ایلده دیل اینقیلابینا باشلاییر. بو، آرتیق الیفبا یوخ، دیل اینقیلابی‌ایدی، اون مینلرله سؤزو دییشدیرمک پروقرامی. سون ایللرده بیر سیرا بوش‌بئیین آذربایجانلی پوبلیسیست، ژورنالیست و مؤلفلرین، دانیشاندا آغیزلارینا، یازاندا بارماقلارینا تپیشدیردیکلری اؤنم، دوروم، اؤزل، گئنل، ایلگینج، دوغال، توپلوم کیمی سؤزلر، ایناندیقلارینین عکسینه، هئچ ده آنادولو خالقینین یاراتدیغی، اصل، خالص، دوغما تورکجه سؤزلر اولماییب، مصطفی کمال پاشا-نین فرمانییلا یارادیلمیش تورک دیل ایداره‌سینین «دیلباز» مأمورلاری طرفیندن بیر نئچه ایل عرضینده، تله‌م-تلسیک، تورک دیلینین کؤکلریندن و باشقا قوللاریندان قوپاریلمیش، اَن اساسی دا یانلیش دوزلدیلمیش کلمه‌لردیرلر.
مصطفی کمال پاشا دیل اینقیلابینین رهبرلییینی، او دؤورون یئگانه تحصیللی دیلچیسی، ائرمنی اصیللی آگوپ مارتایان’ا تاپشیریر. تورک خالقی بیر ائرمنی‌نین باشچیلیغی آلتیندا آپاریلان دیل اینقیلابینی ائله بری باشدان رد ائتمه‌سین دئیه، م.کمال پاشا اونون «مارتایان» فامیلییاسینی «دیل‌آچار» فامیلییاسی ایله اوز ائدیر. دیل‌آچارا چئوریلمیش مارتایاندا پاشایا بورجلو قالمیر، بؤیوک میللت مجلیسینده اونا «آتاتورک» تیتول-آدینین وئریلمه‌سینی تکلیف ائدیر. تکلیف قبول ائدیلیر، بئله‌جه، مصطفی کمال پاشا دا آتاتورک آدینی آلیر.
۲
دانیشدیغیمیز دیل –تورک دیلی– شرقی آوروپادان تا چینه‌دک چوخ بؤیوک بیر اراضییه یاییلمیش اولوب، ۳۰۰-۳۵۰ میلیونلوق بیر خالقین دیلیدیر. دانیشانلارینین سایینا گؤره دونیانین ۵-جی، یا ۶-جی دیلیدیر (عربلرله یاریشیریق). یاشی بیر نئچه مین ایلدیر. سون ایللرده قایا اوستو دامغالارین (پئتروقلیفلرین) دئشیفره ائدیلمسیله بیرلیکده، تورک دیلینین یاشایان اَن اسکی (قدیم) دیل اولماسی غرب علمی دایره‌لرینده تصدیق ائدیلمک اوزره‌دیر. تورک دیلینده سسلرین دوزولوشوندک، هر شئی دقیق‌دیر، قایدالی‌دیر. بو دیلین فعل و ایسیم کؤکلری، بو کؤکلرین معنالاری، هانسی سونلوقلارین (شکیل‌چیلرین) اولماسی و بو سونلوقلارین معنالاری، سایلاری (گ. جلاوسون تورک دیللری و دیالئکتلری اوچون خاراکتئریک ۱۸۳ سونلوق گؤسترمیشدیر)، بیر سونلوغون ایسیم کؤکونه‌می، یوخسا فعل کؤکونه‌می یاپیشاجاغی، بئله بیر بیرلشمه‌دن هانسی تیپ معنالارین اورتایا چیخاجاغی بللی‌دیر، دقیق‌دیر، دییشمزدیر.
بیز آذربایجانلیلارین دانیشدیغی دیلین ایسه –غرب تورکجه‌سینین شرق قولو و یاخود اورتا قولو– قیپجاقجا ایله اوغوزجانین قاریشماسیندان یارانمیش بیر قول اولوب، رسمی اولاراق اَن آزی ۸۰۰ ایل یاشی وار. آنجاق باشقا حسابلامالارا گؤره (مثلاً، آکادئمیک ا. دمیرچی‌زاده-نین اساسلاندیریلمیش حسابلاماسینا گؤره) آذربایجان دیلینین یاشی مین ایلد‌ن ده چوخدور. یئری گلمیشکن دئییم، تورک دیللری و دیالئکتلری ایچینده آذربایجانجانین آیریجا چکیسی واردیر، دیلیمیز ایندی عربجه-فارسجا سؤزلرله نه قدر موردارلانسا دا، تورک دیللری فیلولوگییاسیندا اؤز پوتئنسیالینا و توتومونا گؤره ساییلیب-سئچیلن دیللردن بیری، بلکه ده بیرینجی‌سی‌دیر. آذربایجان دیلی سومئرجه‌دن، آلتای هونلارینین دیلیندن، دیوانی لوغاتی-تورک، قوتاد قوبیلیک، آلتین یاریق کیمی اَسکی تورکجه‌نین یازیلی آبده‌لرینین دیلیندن و س. داها چوخ سؤزو اؤزونده ساخلاماقلا، اَن آزیندان تورکییه‌ده دانیشیلان و «تورکجه» آدینی داشییان دیلدن داها گوجلو، داها یادداش‌لی، تاریخین درینلیکلرینه قاپیلاری و باغلاری داها چوخ اولان بیر دیلدیر. بو فاکتی دیلچیلر یاخشی بیلیر.
اوغوزجانین اوستونلویونو داشییان آذربایجان دیلی حاضیردا بیزدن باشقا، آنادولونون شرقینده، کرکوک داخیل اولماق شرطیله عیراقین قوزئیینده، گونئی آذربایجان آدی وئردییمیز –ایرانین قوزئی- غربین‌ده ده باشا دوشولور، دانیشیلیر. گؤروندویو کیمی، تاریخی فیزیکی اراضیلریمیزی ایتیرسک ده، دیلیمیزین اراضیسی بؤیوک اولاراق قالیر.
۳
آتاتورک’ون دیل اینقیلابی فرمانی عثمانلیجانی تورک دیللری عاییله‌سینه قوووشدورماق مقصدی داشیسا دا، چوخ حئییف، عکسینه اولموش، باشدا دیل‌آچار اولماقلا، دیل اینقیلابینین مأمورلاری، تورک دیلینین باشقا قول و دیالئکتلریندن هئچ بیر سؤز آلمادیقلاری اوچون، اؤزلریندن یئنی سونلوقلار اویدوردوقلاری اوچون، سونلوقلاری ایسیم کؤکو-فعل کؤکو فرقی قویمادان کؤکلره «نئجه‌گلدی» بیرلشدیریب قوراما سؤزلر دوزلتدیکلری اوچون، اَسکی تورک یازیلی آبیده‌لرینده‌کی سؤزلری اونلارین معناسینی دوزگون باشا دوشمه‌دن دیریلتدیکلری اوچون، یئنی سؤزلری تورک دیلینین عومومی قایدالارینی پوزاراق یاراتدیقلاری اوچون، آیری-آیری علم ساحه‌لرینه و فلسفی دوشونمه‌یه عایید یانلیش تئرمینلر قوراشدیردیقلاری اوچون و باشقا سبب‌لردن، سوندا، اَسکی تورکجه یازیلی آبیده‌لرده‌کی کلیمه فوندوندان و تورک دیل عاییله‌سینین باشقا دیالئکتلریندن قوپوق، یاپما، کؤک‌سوز، یانلیش بیر دیل اورتایا چیخمیشدیر. بونا گؤره ده من بو یئنی دیلی «تورکجه» آدییلا یوخ، «تورکییه‌جه» آدییلا چاغیرماغا مجبورام.
آذربایجانلیلار تورکییه‌جه دوروم-موروم، اؤنم-مؤنه‌م دئمکله، ۳۰۰ میلیونلوق تورک دیلی عاییله‌سینه، تورک دیلینین کئچمیشینه قوووشماق ندیر، تام عکسینه، بو عاییله‌دن ده، تاریخی کؤکلردن ده اوزاق دوشموش اولورلار.
۴
تورک دیل اینقیلابی مأمورلارینین (اونلارا دیلچی دئمه‌یه دیلیم گلمیر) دیلین باشینا نه اویون آچدیقلارینی گؤسترمک اوچون، گلین، بیر سیرا میثاللارا باخاق.
عربجه «مجبوریت» سؤزونو تورکجه‌لشدیرمک اوچون، «سپین»، «گلین» کیمی سؤزلردن تانیدیغیمیز، فعل کؤکونه بیرلشیب ایسیم یارادان، دؤرد فونئتیک واریانتلی -ین سونلوغونو، فارسجانین (؟) «زور» سؤزونه بیرلشدیریب، اونون آردیندان دا -لو سونلوغونو آرتیریب، «زورونلو» کیمی قول‌یابانی‌یا بنزر بیر سؤز دوزلدیبلر. دئدییم کیمی، «زورونلو» فارسجا بیر کؤکدن و تورکجه بیر سونلوقدان دوزلدیلمیش تورکییه‌جه بیر سؤزدور. زوروندا اولماق دا بئله‌دیر.
اسکی تورکجه‌نین «اؤن» ایسیم کؤکونه، «بایراقدار»، «جاهاندار» کیمی سؤزلردن یاخشی تانیدیغیمیز فارسجانین «-دار» سؤزونو (توتان دئمک‌دیر) آرتیریب، «اؤندر» سؤزونو یارادیبلار. آذربایجاندا ایسه چوخلاری ائله بیلیر «اؤندر» خالص تورکجه بیر سؤزدور، حالبوکی، «اؤندر» ده تورکجه یوخ، تورکییه‌جه‌دیر.
عربجه «دونیا» سؤزوندن یاخا قورتارماق ایسترکَن، بیلمه‌دن و سونرا دا بیلمدیکلرینی بویونلارینا آلماق ایسته‌مه‌دن، تورکجه اولمایان، ایران منشألی بیر دیلین –سوغدجانین آجون (آچین، آژون) سؤزونو گؤتورموشلر. بو حاقدا گ. جلاوسون دا یازمیشدیر.
«ناسیل» سؤزو اؤزوموزون «نه» ایسیم کؤکوموزله، عربجه‌نین «آسیل» (اصیل) سؤزونون بیرلشمه‌سیندن یارانیب، یاریم تورکجه-یاریم عربجه سؤزدور. کؤکو گئدیب سومئرجه‌یه چاتان «نئجه» سؤزونو دئمه‌ییب، عثمانلیجا «ناسیل» دئمکله بیز تورک’لشمیریک، عکسینه، اؤزگه‌لشیریک. تورکجه دانیشان بیزیک، تورکییهلیلر یوخ.
تورکییه‌لی دیل مأمورلاری باشقا دیللردن حاضیر سؤزلر آلماقلارینا، یا دا آشاغیدا اوخویاجاغینیز کیمی، صرف فونئتیک بنزرلییه گؤره یئنی سؤزلر دوزلتمکلرینه باخمایاراق، احتیاجلاری اولا-اولا آذربایجان دیلیندن بیرجه سؤز ده آلماییبلار، بیرجه سؤز ده!
گلین، بیر-ایکی میثالا باخاق: «سویودوجو» سؤزوموزو بیه‌نمه‌ییب، «بوز دولابی» سؤزونو یارادیبلار؛ «آسیلی» سؤزوموزو بیه‌نمه‌ییب، «باغیملی» سؤزونو یارادیبلار؛ «آچار» سؤزوموزو گؤتورمه‌ییب، فارسین «آناحتار» سؤزونو گؤتوروبلر؛ «هووور» سؤزوموزو، «سورک» سؤزوموزو ایسته‌مه‌ییب، «سوره» سؤزونو یارادیبلار؛ «باشلیجا» سؤزوموزدن خوشلاری گلمه‌ییب، «اؤنملی» سؤزونو یارادیبلار؛ «سئچکی» سؤزوموزو بیه‌نمه‌ییب، «سئچیم» سؤزونو یارادیبلار؛ «آیریجا» سؤزوموزو ایسته‌مه‌ییب، «اؤزل» سؤزونو یارادیبلار؛ «اؤدک» سؤزوموزه آغیز بوزوب، «اؤدونج» سؤزونو تاپیبلار؛ «گونده‌لیک» سؤزوموزو بیه‌نمه‌ییب، «گونده‌م» سؤزو یارادیبلار (حالبوکی، تورک دیلینده -دم سونلوغو یوخدور!)؛ «دایاق»، «دایاق دورماق»، «دایاق وئرمک» کیمی سؤزلریمیزی آلماییب، فارسجانین «دستک»، «دستکله‌مک» سؤزلرینی رسمیلشدیریبلر؛ «بیردن»، «لاپ‌دان» سؤزلریمیزی ایسته‌مه‌ییب، «آنسیزین» سؤزونو یومورتلاییبلار؛ ایسمین «ییه‌لیک»، «یؤنلوک» کیمی حال آدلارینی گؤتورمه‌ییب، ایسمین «-ین حالی» (آککوزاتیو)، «-آ حالی» (داتیو) کیمی عجایب تئرمینلر دوزلدیبلر. چوخدور بئله میثاللار.
آخی، نئجه اولا بیلیر کی، بیزیم سؤزلریمیز داها طبیعی، داها تورکجه، داها قدیم اولا-اولا؛ اونلار بیزدن بیرجه سؤز ده گؤتورمه‌یه-گؤتورمه‌یه؛ یاراتدیقلاری صونعی، کؤک‌سوز و یانلیش سؤزلر بیزیم طبیعی سؤزلریمیزدن کئیفیتجه گئری قالا-قالا، بیز اؤز سؤزلریمیزه آرخا چئویریب، اونلارین سؤزلریله دانیشماغا جان آتیریق؟ بو، نه اوچون بئله اولور؟!
دئیه‌جکسینیز کی، بلکه آذربایجان دیلینی بیلمه‌ییبلر. یوخاریدا آدینی چکدییم آ. دیل‌آچار (مارتایان) ۱۹۵۰-جی ایلده «آذری تورکجه‌سی» دئیه بیر کیتاب یازمیشدیر. دئمه‌لی، او، آذربایجان دیلینی بو حاقدا کیتاب یازاجاق درجه‌ده یاخشی بیلیردی. آنجاق دیل اینقیلابیندا اون مینلرله عثمانلیجا سؤزو دییشدیررکن، آذربایجان دیلیندن بیرجه سؤز ده آلماق ایستمه‌میشدیر.
همین بو دیل‌آچار بیر مقاله‌سینده (باتی تورکجه‌سی، ۱۹۵۳) تورکلرین (بیزی دئییر) قافقازا گلمه خالق اولدوغونو آچیق-آیدین یازمیشدیر. منده یارانان تصووور بودور: دیل‌آچار آتاتورک’ون ساواشدان سونراکی یورغونلوغوندان، واختسیزلیغیندان و دیل بیلیینین آزلیغیندان سوء-ایستیفاده ائد‌رک، دیل اینقیلابینی تورکییه‌نی باشقا تورک دیللیلردن آییرما پروقرامی اوزره آپارمیشدیر.
آنجاق هر شئیی دیل‌آچارین بوینونا ییخا بیلمه‌ریک. مسئله بوراسیندادیر کی، دیل‌آچاردان سونرا دا تا بو گونه‌جَن تورکییه دیل ایداره‌سی آذربایجان دیلیندن بیرجه سؤز ده گؤتورمه‌یی اؤزونه سیغیشدیرمامیشدیر!
تکجه بیزدن دئییل، تورک دیللری عاییله‌سینین باشقا دیالئکتلریندن ده (خاکاسجا، قازاخجا، قیرغیزجا و س.) دئمک اولار، هئچ بیر حاضیر سؤز آلماییبلار. آنجاق ایندی، یاراتدیقلاری یاپما، کؤک‌سوز و یانلیش دیللرینی «اورتاق تورکجه» آدی آلتیندا باشقالارینا سیریییرلار.
دیلین قایدا-قانونلارینا و طلبلرینه ایسپونتان عمل ائدیلرک، طبیعی یوللا یارانمیش، یوز ایللرله ایشله‌نیلرک جیلالانمیش، اَلَنمیش، تاریخی اَدبی متنلرده تئز-تئز قارشیمیزا چیخان آذربایجانجا سؤزلردن بیرینی ده بیه‌نمه‌ییبلر، ائله ایندی ده بیه‌نمیر و گؤتورمورلر. آنجاق بونا باخمایاراق، بیزیم نؤکر روحلو، بیلیکسیز، دوشونجه‌سیز کاغیذا قلم سورتنلریمیز، کلاویاتورا دویمجیکلری دؤیجلینلریمیز اونلارین یاپما، کؤک‌سوز، یانلیش سؤزلرینی ایشلتمکدن ذؤوق آلیرلار. اؤزو ده بونو اؤز سؤزلریمیزی اونوتدورماق باهاسینا ائدیرلر. چؤره‌یی کاغیذا قلم سورتوشدورمکدن و کلاویاتورا دؤیجله‌مکدن، بیر سؤزله، دیلدن چیخان بو اینسانلارین دیله بونجان دَیرسیز گؤزله باخماقلاری آدامی یاندیریر.
۵
ایندی ده، گلین، فونئتیک بنزرلییه سؤیکه‌نرک یارادیلان تورکییه‌جه سؤزلردن ده بیر نئچه‌سینی تانییاق.
عربجه‌نین «شرف» سؤزونو تورکجه‌لشدیرمک اوچون فرانسیزجانین عئینی معنالی «honneur» (اوخونوشو: اونووغ) سؤزونه اوخشادیب، اونور سؤزونو اویدوروبلار.
عربجه «مکتب» سؤزو قارشیلیغیندا یئنه فرانسیزجانین عئینی معنالی «ecole» (اوخونوشو: ایکول) سؤزونه اوخشاداراق، اوکول (اوخول) سؤزونو دوزلدیبلر.
عربجه «عومومی» سؤزونو لاتینجانین عئینی معنالی «generalis» سؤزونه بنزه‌ده‌رک، «گئنَل» سؤزونو دوزلدیبلر. من اولماییم، سیز اولون، «گئن اَل» سؤز بیرلشمه‌سیندن سیز نه باشا دوشورسونوز؟ قیساجا دئییم، «گئن اَل» فلسفه‌نین اَن چتین آنلاییشلاریندان بیری اولان «عومومی» آنلاییشینین تئرمینی اولا بیلمز. بو، یانلیش تئرمیندیر.
عربجه «خیال» سؤزو اوزینده دوزلتدیکلری ایمگه سؤزو اینگیلیس دیلینین «image» سؤزونه اوخشادیلاراق یارادیلمیشدیر.
عربجه‌نین «حدود، سرحد» سؤزلری عوضینه یونان دیلیندن σύνορα (اوخونوشو: سونورا) سؤزونه اوخشاداراق، سینیر سؤزو دوزلدیبلر.
قوت سؤزونون معناسینی ده قطعی اولاراق قانماییبلار. قوت نه مقدس، قودسی دئمک‌دیر، نه ده خوشبختلیک. بو حاقدا J.P.Roux دا یازیب. تقدیس ائتمک اوزینه کوتساماک سؤزو ده بوتونلوکله یانلیشدیر. «قودسی» («قودس»دن) سؤزونه فونئتیک اوخشارلیق اولسون دئیه، دوزلتدیکلری «کوتسال» سؤزو ده هم سئمانتیک، هم مورفولوژی باخیمدان تیپیک تورکییه‌جه بیر سؤزدور.
دونیانین هانسی دیلینده فونئتیک بنزرلییه گؤره یئنی تئرمین یارادیلمیشدیر؟ دونیانین هانسی دیلینده پوریزم (دیلده آریندیرما آپارماق) بو مئتودلارلا آپاریلمیشدیر؟ اوندا گلین بیز ده، مثلاً، «کورروپسییا» تئرمینینی «قارقارا» سؤزویله عوضلیک، آخی بنزییرلر. بو قدر «گئری‌ذکالی» اولماق اولار؟!
***
(۲): تورکییه‌جه تورکجه دئییل
۱
تورکییه‌لی دیل مأمورلاری اَسکی تورکجه یازیلی عابده‌لردن سؤزلر گؤتوررکن او سؤزلرین معنالارینی یا یانلیش باشا دوشوبلر، یا دا کئفلری ایستیه‌ن معنانی وئریبلر دئیه، بو دا اونلاری اَسکی تورک دیللی تاریخدن و خالقلاردان اوزاق سالمیش‌دیر. اونلارا قوشولانلار دا عینی بلایا توش گلیر. گلین، یوزلرله بئله سؤزلردن بیر نئچه‌سینی تانییاق:
تارتیشماق
عربجه «موباحیثه ائتمک» قارشیلیغیندا «تارتیشماق» سؤزونو قبول ائدیبلر. دده قورقود داستانیندا «بکیل اوغلی اَمرانین بویی»ندا اوخویوروق: «قارغو دالی سوگولر ایله قیریش‌دیلار، میداندا بوغا کیبی سوسش‌دیلر؛ کؤکسلری دلیندی، سوگولری سیندی، بیر-بیرین آلیمادیلار. آت اوزریندن ایکی‌سی قارواش‌دیلار، دارتیش‌دیلار.» سیزین ده آنلادیغینیز کیمی، بو آداملار میداندا موباحیثه ائتمیرلر، برک ساواشیرلار. عربجه‌نین «موباحیثه» سؤزو «بحث» کؤکوندن‌دیر، بیر-بیریله دانیشماق، دئییشمک دئمک‌دیر. دارتیشماق ایسه چکیشمک کیمی بیر سؤز اولوب، قارشی‌لیقلی اولاراق بیر-بیریندن، یاخاسین‌دان، ساققالین‌دان، بئلین‌دن یاپیشیب دارتماق، چکمک دئمک‌دیر. ایندی هانسی‌سا بیر تورکییه‌لی دیل مأمورو «دارتیشماق» سؤزونه بیله‌رکدن، یا بیلمه‌یه‌رکدن «موباحیثه ائتمک» معناسی وئرمیش‌دیر دئیه، بیزیمکیلر سؤزو او معنادا ائشیدیب ایشلدیرلر. سونرا دا اوتانمادان دئییرلر: «بونون نیی پیس‌دیر؟» بس، آذربایجانلی کندلینین، ایضاحلی لوغتیمیزین، دده قورقوت داستانینین سؤزه وئردیی معنا هارا گئت‌سین؟ ایندی نه اولدو، دده قورقودون دیلی یانلیش اولدو، تورکییه‌لی دیل مامورلارینینکی دوغرو؟!
دوروم
بیر بؤلوک آذربایجانلینین چوخ باییلدیغی سؤزلردن بیری ده «دوروم» سؤزودور. م. کاشغاری ۱۰۷۴-جو ایلده، باشقا سؤزلرله دئسک، هله آیری-آیری تورک دیللرینین و دیالئکتلرینین یارانمادیغی بیر چاغدا یازیب قورتاردیغی، تورک دیلینین اَن اَسکی سؤزلویو ساییلان «دیوان لغات‌الترک»ده «دوروم» («توروم» فورماسیندا یازاراق) سؤزونون معناسینی بئله گؤسترمیشدیر: «بیری‌سی آیاغا دوران‌دا، آیاق اوسته دایانان‌دا اونون بویونون اوزونلوغو قدر اوزونلوق». کاشغاری بئله بیر مثال گؤسترمیشدیر: «بیر اَر تورومی سو» – (بیر آدام بویو [درینلیین‌ده] سو). گؤروندویو کیمی، «دوروم» – بیزیم ایندیکی قولاج (قولاچ)، قاریش سؤزلریمیز کیمی، گؤوده‌میزله یاراتدیغیمیز بللی بیر اوزونلوغو بیلدیریر، ایندی ده بیر چوخ تورک دیالئکتینده «دوروم» سؤزو بو معنادا ایشلنیلمک‌ده‌دیر. تورکییه دیل ایداره‌سینین ایشچیلری ایسه نه تاریخی کئچمیشه، نه ده یاشایان معنایا فیکیر وئرمه‌دن «دوروم» سؤزونه حال، وضعیت معناسی وئرمیشلر. سیز کاشغاری-نین گؤستردیی معنا ایله سؤزه جالانان بو معنا آراسیندا هانسی‌سا علاقه قورا بیلیرسینیزمی؟
دوغا
عربجه‌نین «طبیعت» سؤزونه «دوغا» دئییبلر. طبیعت‌ده هر شئی دوغورمو؟ بیتکیلر، باکتئرییالار و س. دوغورلارمی؟ البته، یوخ! بو، بیرینجی یانلیش. ایکینجی یانلیش: اَسکی تورکلر عربلرین «طبیعت» دئدیکلری فئنومئنی هئچ تانیمیردیلار و اونا هئچ بیر آد وئره بیلممیش‌دیلر. حالبوکی، اَسکی تورکلر طبیعتی تانیییردیلار، اونا آد دا وئرمیش‌دیلر، عربجه «طبیعت» سؤزونون قارشیلیغی اَسکی تورکجه متنلرده واردیر، تئز-تئز ده ایشلنیلمیش‌دیر (او سؤزو بورادا یازماق ایسته‌میرم)، ساده‌جه، تورکییهلیلر او سؤزو آنلاماییبلار. اوچونجو یانلیش: اَسکی تورک دیللی متنلرده عربجه‌نین «طبیعت» سؤزو قارشیلیغیندا ایشله‌نیلن همین سؤزو آنلامادیقلاری اوچون، اونا دا یانلیش و بئله‌لیکله یئنه کؤکدن قوپاریجی معنا وئرمیشلر.
سونوج
دده قورقود داستانیندا تئز-تئز اوخویوروق: «گلیم‌لی-گئدیم‌لی دونیا، سون اوجو اؤلوم‌لو دونیا». بیه‌م، بو، «نتیجه‌سی اؤلوم‌لو دونیا» دئمک‌دیر؟! سون اوجو – آخیری دئمک‌دیر. دده قورقوت داستانینی بیرجه دفعه آچیب اوخومامیش، اما تورک(یه‌لی)لشمک ایستیه‌ن کلاویاتورا دؤیجلینلریمیز دده قورقوت-اون دیلینده «آخیر» معناسینی بیلدیر‌ن «سون اوج» سؤزونو تورکییه‌جه‌ده‌کی کیمی «نتیجه» معناسیندا ایشلتمکله دیل یادداشیمیزی کورلادیلار؛ بئله‌جه، بیزیم بو سؤزو هاچاق‌سا اؤزونون دوزگون معناسیندا – «آخیر» معناسیندا – دیریلتمه‌ییمیزه و بونونلا دا دیلیمیزدن عربجه «آخیر» سؤزونو اوزاقلاشدیرماغیمیزا اَنگل اولدولار، گؤزل بیر سؤزوموزون بو ایمکانی زده‌لندی. تورکییه‌جه ائپیدئمییاسینا قارشی ایندی آییلماساق، بیر آز سونرا چوخ سؤزلریمیز بئله زده‌لنه‌جکلر.
۲
گؤردویونوز کیمی، «نئجه‌گلدی» قایداسییلا ایشله‌ییبلر. بونون آغیر نتیجه‌لری اولموش‌دور.
اَن بیرینجی ضربه اؤزلرینه دیمیش‌دیر: اَسکی تورک عابده‌لرین‌ده‌کی تورکجه سؤزلری اونلارا یانلیش معنالار وئره‌رک دیریلتدیکلری اوچون، بو گونکو دیللری اَسکی تورکجه عابده‌لری اوخویوب آنلاماق‌دا اونلارا کؤمک ائتمک اوزینه، عکسینه، آزدیریجی، چاشدیریجی رول اویناییر. دوروم، تارتیشماق، سون اوج و س.
او بیری یان‌دان ایسه بیر سیرا تورک اینتئللئکتواللاری اؤزلری ده بونو اعتراف ائدیرلر: «کؤک‌سوز و یانلیش سؤزلرین یارادیلماسی نتیجه‌سینده دانیشدیغیمیز دیل نه میفولوژی، نه پسیخولوژی، نه تاریخی، نه ائتنولوژی، نه فلسفی، قیساسی، هئچ بیر سوسیو-هومانیتار آراشدیرمادا بیزه ایشیق اولا بیلمیر، کولتوروموزو کئچمیشه باغلایا بیلمیر.»
اوسته‌لیک، تورک دیللری عائله‌سی ایچینده تکلنیب‌لر، بیزدن باشقا هئچ کیمی باشا دوشمورلر. آنجاق بو یانلیشلارینی آرادان قالدیرماق اوچون، چوخ پیس مؤقع توتوبلار: «سیز بیزیم سؤزلریمیزی اؤیره‌نین، دده قورقوت-اون، م. کاشغاری-نین سؤزلرینی ایشلت‌سه‌نیز بئله، او سؤزلری بیزیم وئردییمیز معنالاردا ایشلدین، بیز سیزی باشا دوشمسک ده اولار، سیز بیزی باشا دوشون، سونرا دا سیز بیزیم دیلیمیزده دانیشین. اورتاق تورکجه ده بیزیم تورکییه‌جه‌میز اولسون.»
خسته‌لیینی باشقالارینا خبر وئریب، اونلاری اؤزونو قوروماغا چاغیرماق اوزینه خسته‌لیینی باشقالارینا بیله‌رکدن یولوخدورماغین آدی ندیر؟!
۳
آذربایجان دیلینده ایستر سومئرجه‌دن، ایستر آلتای هونلارینین دیلیندن قالان و بو گون ده ایشله‌نیله‌ن سؤزلرین سایی تورکیه‌جه‌دکیندن قات-قات چوخدور. مثلاً، سومئرجه «قابا-قی» – آذربایجان دیلینده «قاباق»، سومئرجه اوپپونئنت، اوپپوزیسییا دئمک‌دیر؛ سومئرجه «چیبین» – آذربایجان دیلینده ده چیبین، میلچک آدی‌دیر؛ آلتای هونلارینین دیلینده «اَنکه» منشأ دئمک‌دیر – آذربایجان دیلینده ده اَنکه عینی معنادادیر (تورکییهلیلر «کؤکه‌ن» سؤزونو اویدوروبلار)؛ سومئرجه «قاراواش» – آذربایجان دیلینده ده عینی معنادا؛ آدلارینی بورادا وئرمک ایسته‌مدییم اَسکی تورک دیللی متنلرده «دوغما، دوغمالیق»؛ بنزه‌مک معناسیندا «اوخشاماق»؛ «یولوخماق»؛ «توله‌مک» و س. بو کیمی یوزلرله سؤزلریمیز آذربایجان دیلینده عینی معنادا ایندی ده ایشله‌نیلمکده‌دیرلر. بیزی قدیم تورک‌لویه، تاریخین لاپ قارانلیقلارینا باغلایان یوزلرله بئله سؤزلریمیزین هئچ بیری تورکییه‌جه‌نین ایکی‌جیلدلیک سؤزلویونده یوخدور، بیلمیرلر! بیزیم سؤزلوکلریمیزه باخیب سؤز اؤیرنمیی ده اؤزلرینه آییب ساییرلار. ایندی کابینئتلرده یاراتدیقلاری هئروقلیفلرینی گتیریب بیزیم سؤزلردن اوستون توتورلار. بیز ده بامبیلی کیمی دوشموشوک اونلارین دالینا.
گلین، عربجه و فارسجا ایله هله موردارلانمامیشدان قاباق یازیلمیش اَسکی تورکجه متن‌لری تحصیل‌سیز بیر آذربایجان دیللی گنجه ده اوخوداق، تورکییه‌جه دانیشان تحصیل‌سیز بیر گنجه ده: آذربایجانلی داها چوخ سؤز آنلایاجاق‌دیر.
بیر سؤز –اَسکی اولدوغو قدر ده‌یرلی‌دیر. بیر دیل– اونو کئچمیشین درینلیکلرینه باغلایان دوغما سؤزلرینین سایی قدر کؤک‌لودور.
۴
ایندی ده تورک دیل ایداره‌سی اینضیباط‌چیلارینین یاراتدیقلاری مینلرله یانلیش کلمه‌لر حاقیندا دا بللی بیر تصووور یاراتماق اوچون، گلین، اونلاردان بیر نئچه‌سینی تانییاق:
اؤزگور
فارسجا «آزاد» سؤزو قارشیلیغیندا «اؤزگور» سؤزو دوزلدیبلر. آنجاق تورک دیللری و دیالئکتلری عائلهسینده «-گور» دئیه بیر سونلوق یوخدور! -گور سونلوغونون هاوادان گؤتورولدویونو اؤز دیل پروفئسسورلاری دا بویونلارینا آلیرلار (آلماییب، نئیله‌یه‌سی‌دیرلر). دیلچیلری دئییرلر «سربست ایلهام» (؟) آلتیندا یارادیلیب بو سؤز. اؤزوندن سونلوق اویدورماق نه دئمک‌دیر؟!
اویقار، اویقارلیق
عربلرین مدینه شهرینین آدین‌دان یارانمیش «مدنیت» سؤزونو، گویا «تورکجه»لش‌دیرمک اوچون، گؤرون، نه حوققا چیخاریبلار. دئییبلر، بو اویقور تورکلری بیلینن بوتون تورک تاریخینده بؤیوک مدنیت یارادیبلار. اوندا، گلین، «اویقور» سؤزونون سونونداکی «-قور» حیسسه‌جیینی دَییشدیریب، ائدک «-قار»، اونو یئنیدن بیرلشدیرک «اوی»آ، اولسون «اویقار». بئله‌جه، «مده‌نی» سؤزو قارشیلیغیندا «اویقار»، «مدنیت» قارشیلیغیندا دا «اویقارلیق» دئیک. ایندی بو، ندیر سیزجه، تورکلشمک‌دیر، مزه‌لنمک‌دیر ندیر بو؟ بیر سؤزله، بو دا «او سؤز»، یعنی «سربست ایلهام».
کیمی
بیلدیینیز کیمی، تورک دیللرینده «کیم»، «کیم‌لیک» آنجاق و آنجاق اینسانی، شخصی بیلدیریر. بونا گؤره ده، مثلاً، بئله دئییریک: «کیمی‌سی یاتمیش‌دی، کیمی‌سی اویاق ایدی.» بئله بیر جمله ایله صؤحبتین اؤکوزلردن یوخ، اینسانلاردان گئتدیی بللی‌دیر. تورکییه‌لی دیل مأمورلاری ایسه عربجه‌نین «بعضی» ایشاره عوضلیینی «کیمی» عوض‌لیگیله عوض‌لمیشلر. ایندی تورکییه‌جه‌ده بئله جمله‌لر قورورلار: «ائلبیسئنین کیمی یئرینی کالین، کیمی یئرینی اینجئ دوکودو.» – (پالتارین بیر سیرا یئرلرینی قالین، بیر سیرا یئرلرینی اینجه توخودو). پالتارین هانسی‌سا یئری «کیم؟» سورغوسونا جاواب وئره بیلرمی؟ تورکییه‌جه‌ده وئریر.
مثلاً، آذربایجان دیلینده «بعضی پیشیکلر چوخ دجل اولور، بعضیلری ده تمبل» جمله‌سینی تورکییه‌جه‌ده بئله دئییرلر: «کئدیلرین کیمی‌سی چوک یاراماز، کیمی‌سی دئ تئمبئل‌دیر.» حتی بئله: «کیمی کئدیلر یاراماز، کیمیلئری تئمبئل». «بعضن» عوضینه ده «کیمی زامان» دئییرلر. اَلینیزی قویون اوریینیزین اوستونه، دئیین، پالتار، پیشیک، زامان «کیم» عوض‌لیگی ایله ایشاره‌لنه بیلرلرمی، اشیانین دا کیم‌لیگی اولارمی؟! تورکییه‌جه‌ده نه دئسه‌ن اولار.
«بعضی» ایشاره عوضلیینی اوزله‌مک اوچون، گؤرون، آذربایجان دیلینین نئچه جور ایمکانی واردیر: «بیر سیرا»، «بیر بؤلوک»، «بیر تاقیم!»
ایلگینج
فعل کؤکلرینه بیرلشیب سرگی، سئوگی، چالغی کیمی ایسیملر یارادان -گی (غی) سونلوغونو، ایلیشمک، ایلمک کیمی فعل‌لردن تانیدیغیمیز «ایل-» فعل کؤکونه بیرلشدیریب «ایلگی» سؤزونو دوزلدیب و سؤزه یئنه کئفلری ایستیه‌ن، تصادفی، یا دا احتیاجلاری اولان معنانی وئریبلر، «علاقه» معناسینی.
دیلیمیزده قاییدیش نؤوونده فعل‌لرین اساسینا بیرلشیب قاخین-ج، گولون-ج، سئوین-ج کیمی آدلار یارادان -ج سونلوغونو آدا بیرلشیب یئنی آد یاراداجاق -نج (-نچ) سونلوغو سانیبلار. حالبوکی، قاخینج، گولونج، سئوینج کیمی آدلاردا ن-لر قاییدیشلی فعلین سون سسی‌دیر، سونلوق اؤزو ایسه -ج-دیر، -نج یوخ. عمومیتله، تورک دیللری عائلهسینده آددان آد دوزلدن -نج (-نچ) دئیه بیر سونلوق یوخدور. بونلار ایسه ائله بیلیبلر سونلوق -نج-دیر و «ایلگی» سؤزونه -نج سونلوغو یاپیشدیریب، «ایلگینج» سؤزو دوزلدیبلر. دیلیمیزده سرگینج، سئوگینج، چالغینج کیمی سؤزلر یارانا بیلمدیی کیمی، ایلگینج سؤزو ده یارانا بیلمیر. بیر سؤزله، «ایلگینج» سؤزو ده تورکجه یوخ، تورکییه‌جه‌دیر.
۵
سون زامانلار «باغلیلیق» سؤزوموزون عوضینه «ایلگی»؛ «قاباق» اوزینه «اؤن»؛ «قاباقجا» اوزینه «اؤنجه»؛ «قاباقلاماق» اوزینه «اؤنله‌مک»؛ «اومسوق» اوزینه «اوزونتولو، اوزگون»؛ «اومسونماق» اوزینه «اوزگون اولماق»؛ «دابانلاماق» اوزینه عربجه-تورکییه‌جه «تعقیب ائتمک»؛ «سورغو» اوزینه «سورو»؛ «بؤلوشمک» اوزینه «پایلاشماق»؛ «بوجاق» اوزینه فارسجا-تورکییه‌جه «کؤشه» و س. یازماقلا گویا بونونلا باشقالاریندان فرقلی، ساوادلی، مودئرن و تورک گؤرونمک ایسته‌یه‌نلرین سایلاری چوخالیب. آنجاق بئله یازماقلارییلا اؤز دونیا گؤروشلرینی، دوشونجه و بیلیک سویه‌لرینی و داها نلرینی ایفشا ائتمکلریندن، حئیف، خبرلری یوخدور… یوخسا، آذربایجان تورکجه‌سی ایکینجی صورت تورکجه‌دیر؟!
***
(۳)آذربایجاندا تورکییه‌جه حئیرانلیغی –کوتلوی ایسلامچیلاشمادان
آذربایجاندا تورکییه‌جه حئیرانلیغی –کوتلوی ایسلامچیلاشمادان سونرا سون اون ایللیک‌لرین ایکینجی سوسیال دبی‌دیر.
۱.
بو یازیم سون ایللر آذربایجان دیلینین تورکییه‌جه‌نین تأثیری آلتینا دوشمه‌سی حاقیندا یازدیغیم اوچونجو یازیم‌دیر. پروبلئم بودور کی، بو یازیلاریما اعتراض بیلدیره‌نلرین چوخوسو عؤمورلرینده بیرجه دفعه ده اولسون نه فیلولوژی، نه لینقویستیک کیتاب دئمیرم، هئچ مقاله ده اوخومادیقلاری اوچون، اَسکی تورکجه‌نین تاریخیندن، یازیلی عابده‌لریندن، تورک دیللری عائله‌سی آتلاسیندان، آیری-آیری سؤزلریمیزین ائتیمولوگییاسیندان، دیلین فلسفه‌سیندن، بیر سؤزون آذربایجانجا (تورکجه) اولماسی اوچون گرکن ضروری فیلولوژی شرطلردن، تورک دیللرینه، بو سیرادا آذربایجان دیلینه خاص مئتاتئزئ، هاپلولوگییا، روتاسیزم کیمی قانونلاردان، آذربایجان دیلی حاقیندا م.کاظایم بَی، ب.چوبان‌زاده، ا.دمیرچی‌زاده، م.شیرعلی‌ائو و ب. کیمی گؤرکملی دیلچی‌لریمیزین جیلدلرله اثرلریندن، آذربایجان دیلینین ۱۳-جو-۱۴-جو یوز ایللیک‌لرده یازیلمیش لوغت‌لریندن (مثلاً، ف.هیندوشاه ناخچیوانی-نین « الصحاح العجمیه» لوغتیندن)، آذربایجان دیلینین دؤرد جیلدلیک تاریخیندن، ۲۷ مین‌لیک دیالئکت سؤزلریمیزین لوغتیندن، گونئی آذربایجان دیالئکتینین یوز ایل‌لردیر آراشدیریلمادان قالمیش، توتومو اون‌مین‌لرله اؤلچولن آنادیللی لوغت فوندوندان و س. خبرسیز اولدوقلاری اوچون و اوسته‌لیک بو خبرسیزلیکلریندن ده خبرسیز اولدوقلاری اوچون، دوروم-موروم سؤزلریله دانیشماغا باشلامیش بو بی‌ساواد آداملارا دیلین فلسفی معنادا نه اولدوغونو، آنا دیلیمیزی نه اوچون قورومالی اولدوغوموزو، تورکییه‌جه‌نین نئجه بیر «دیل» اولدوغونو آیدینلاشدیرماق منه اولدوقجا چتین‌دیر.
۲.
اصلینده من اونلاری یاخشی باشا دوشوره‌م، یازیلاریندا تورکییه‌جه بیلدیکلری بئش-آلتی سؤز ایشلتمکله دوشونجه‌لرینین دایازلیغینی و عادی‌لیینی اؤرت-باسدیر ائتمه‌یه چالیشیرلار. اؤزلری ده دویورلار کی، جیزما-قارالاری قوجا ننه‌لرینین سؤزلریندن مضمونجا چوخ‌دا فرقلی دئییل. بونا گؤره ده تورکییه‌جه سؤزلر اونلار اوچون باشقالاریندان سئچیلمک، معاصر و یئنی گؤرونمک آرزوسو و چاره‌سی‌دیر. تحصیل‌سیزلیین سون اوجو بئله ده اولمالیی‌دیر. بیر سؤزله، آذربایجان کولتوراسیندا عنعنه‌وی تئرمین‌بازلیق خسته‌لیگی، تاریخی «عربجه دئ، شئیخ، عربجه!» (م.جلیل) فئنومئنی‌دیر ایندی تکرارلانان. آنجاق تورکییه‌جه حئیرانلیغینین سببی تکجه بو دا دئییل؛ اؤزوندن ایره‌نمه، اؤزگه‌یه یالمانما، ووقارسیزلیق، سینمیشلیق، نؤکرچیلیک، قول شعورو، قولتوق آلتیلیق دا باشلیجا رول اویناییر.
ایجازه وئرین، اوشاقلیغیم‌دان بیر خاطره‌می بورادا سیزینله بؤلوشوم. آنام حَیَطیمیزده تویوق-جوجه ساخلایاردی. تویوقلارین ایچینده بیر دنه‌سینین خوروزا موناسیبتی او بیری تویوقلاردان باشقا جوره ایدی: خوروز بیردن باشینی قالدیریب آجیقلی سسله قییه چکن کیمی، بو تویوق ۱۵-۲۰ مئتر مسافه‌دن اؤز ائشلنمه‌سینی دایاندیریب، یئره یاتاراق، «حاضر» وضعیت آلاردی… او بیری تویوقلار خوروز اونلارین اوستونه حتی جومسا بئله، بیر آز او یان-بو یانا قاچار، آسانلیقلا اَل وئرمزدیلر… آنجاق بو تویوق خوروزون اوزاقدان عادی بیر چیغیرتیسی قارشیسیندا آرتیق دومبالمیش اولاردی. ائویمیزده بؤیوکلرین بو تویوغا آیاما دا وئردیکلرینی بیلیردیم، ائشیتمیشدیم، بوردا یازماق اولماز. بیر چوخ آذربایجانلینین تورکییه‌جه قارشیسیندا داورانیشی منه همین او تویوغوموزو خاطیرلادیر ایندی.
مثلاً، بیر قزئتین «بوش رئاکتور»او سوسیال شبکه‌ده کلاویاتوراسینی تخمیناً بئله دؤیه‌جله‌ییبمیش: «بیز «قرب» اوزینه «باتی» دئییریک، «شرق» اوزینه ده «دوغو»، بئله ده دئیجییک، عجب ائلییریک، «نئرویلنمیین!»
اَدبیات تاریخیمیزده و اَدبی دیلیمیزده اؤزوموزون «باتاری» (ا.ممدخان‌لی، «بابک» رومانی)، «گون‌باتان» سؤزلریمیز وارکن، نه اوچون «باتی» دئییرسینیز؟ «دوغاری» (یئنه اورادا)، «گون‌دوغان»، «گون‌چیخان» سؤزلریمیز وارکن، نیه «دوغو» دئییرسینیز؟ دیلیمیزده سومئرلیلرین دیلی ایله اورتاق اولان -آری، -اَری سونلوقلاری یؤن بیلدیریرلر (دیشاری، ایچه‌ری و س.)؛ بیزیم باتاری و دوغاری سؤزلریمیز بؤیوک فیلولوژی اوستالیقلا قورولموش‌دور. بس، سیز نیه باتی-ماتی دئییرسینیز؟ من دئییم نیه.
اؤز دیلینیزی آنجاق نیطق سوییه‌سینده بیلدیینیز اوچون! اؤز ادبیاتینیزی اوخومادیغینیز اوچون! همیشه گوجلونو، کوتلوی‌لیگی، دَبی دوغرو یول سایدیغینیز اوچون! قول شعوروندا سوروندویونوز اوچون! اؤزونوزو آنجاق قیللی قولتوق آلتیندا راحت حیسس ائتدیینیز اوچون! اینتئللئکتوال اَمه‌یی سئومه‌دیینیز، کسه یول‌دان سوخولوب، باشقالارینین اَمه‌یینه اورتاق اولماق ایستدیینیز اوچون! دوشونمک تک قالماق و اوریژینال اولماق‌دیر؛ دوشونه، تک قالا، اوریژینال اولا بیلمه‌دیینیز اوچون! ازبرچی اولدوغونوز اوچون!
«بیز تورکچویوک» دئییب، اؤز ساوادسیزلیغینیزا و نؤکرچیلیینیزه تورکچولوک دونو گئییندیرمیین. من بوندان قاباقکی مقاله‌لریم‌ده ده چوخلو سؤزلریمیزی مثاللار گؤستره‌رک ثبوت ائتدیم کی، سیز اؤزوموزون یوز ایللرله یاشی اولان تورکجه سؤزلریمیزی توپوروب، «کابینئتده قایریلما» تورکییه‌جه سؤزلری آغزینیزا تپیشدیریرسینیز. گؤرممیشلیینیزین آدینی حئیرانقولو قویمایین، سیزینکی نه تورکچولوک‌دور، نه ده دیلی تورکجه‌لشدیرمک.
۳.
باشقا بیر نفر ایسه سوسیال شبکه‌ده کلاویاتورا دویمچه‌لرینی بئله تیققیلدادیب: «بیز بالاجا اؤلکه اولاراق نه بؤیوک دیل یارادا بیلریک، نه ده فارسجا، روسجا، اینگیلیسجه قارشیسیندا اؤزوموزو قورویا بیله‌ریک. تورکییه تورکجه‌سینی دینمزجه، قوزو بالاسی کیمی قبول ائتمه‌لیییک، بو، بیزیم خلاص یولوموزدور.» (یازیقلاشمایا دقت! – آ.ق.)
اؤزونو یازیچی ساناسان، یاشین ۵۰-نی اؤتسون، اؤز دیلینین ایمکانلارینی بیلمه‌دن، یوخلامادان، هئچ بیر آراشدیرما آپارمادان، اوتانمازجاسینا، بئله مسولیت‌سیز، بئله روسوای‌چی سؤزلر بیان ائده‌سن. دیلیمیزی اورتا عصرلرده فارسجا و عربجه ایله کیرلندیره‌نلر ده عینیله بو جور دوشونور، عینی آرقومئنته سؤیکه‌نیردیلر: «…قوزو بالاسی کیمی قبول ائتمه‌لیییک، بو، خلاص یولوموزدور.» همین بابالارین سینمیش معنوی نوه‌لری بو دفعه دیلی گویا عربجه و فارسجادان آریندیرماق و قوروماق اؤرتوسو آلتیندا عینی دوشونجه سپکیسینی داوام ائتدیریرلر. بیر دیلین ییه‌سی – او دیلین شاعرلری، یازی‌چیلاری، دراماتورقلاری‌دیر، علم آداملاری، دیلچیلری، فیلوسوفلاری‌دیر، اَن بیرینجی ده او خالقین اؤزودور، کندلی‌سی‌دیر. بیزده ایسه دیله ییه چیخمالی اولان آداملارین چوخونون بونا نه بیلیکلری چاتیر، نه ده تپرلری.
آذربایجان دیلی تورکییه‌جه قارشیسیندا آرتیق «کندچی دیلی» ایستاتوسونا دوشمک اوزره‌دیر، آنجاق دیلله‌نن یوخدور، بیابیرچی‌لیق‌دیر.
۴.
آذربایجانلیلارین آلدانیشلاریندان بیری «تورک دیزی»لریندن ائشیتدیکلری سؤزلری «آنادولو تورکجه‌سی» سایماقلاری‌دیر. باشا دوشون، آنادولو کندلی‌سینین دانیشدیغی دیل – ۱۱-جی یوز ایللیک‌دن اعتباراً اوغوزجا ایله قیپچاقجانین قوووشماسیندان فورمالاشماغا باشلایان آنادولو تورکجه‌سی – بیزیم ده آنا دیلیمیز ساییلیر، باشقا سؤزلرله دئسک، آنادولو تورکجه‌سی بیزیم دوغما دیلیمیزدیر.
من ایسه سیزه ۱۹۳۰-جو ایللرده، تورکییه دیل ایداره‌سی کابینئتلرینده، بیر نئچه دیلئتتانت ایشچی طرفیندن، تله‌م-تلسیک یارادیلمیش اون‌مین‌لرله کؤک‌سوز، یانلیش، لابوراتوریال-ائکسپئریمئنتال ایشاره‌لر توپلوسوندان – تورکییه‌جه‌دن دانیشیرام. (مثلاً، «اوچاک» سؤزو ۱۹۳۵-جی ایلده دوزلدیله‌رک اصلینده «آئروپورت» اوچون تکلیف ائدیلیب، اما جاماعات بو سؤزو «طیاره» معناسیندا باشا دوشوب، نتیجه‌ده دیل ایداره‌سی ۱۹۴۴-جو ایلده اوچاک سؤزونو طیاره معناسی اوچون رسمیلشدیرمه‌یه مجبور قالیب، بئله‌جه، اوچاک اولوب طیاره. بیر سؤزله، تام تصادف؛ اؤز آرامیزدیر، اوچاک تورک خالقی طرفیندن، تصادفن، توالئت معناسیندا دا باشا دوشوله بیلردی، اوندا آذربایجانلیلار ایندی توالئته اوچاق دئیه‌جک‌دیلر. ائله بونا گؤره ده تورکییه دیلچیلری آنادولو تورکجه‌سینه «آنادولو آغزی»، سیزین تورک تئلئسئریاللارینا باخا-باخا اؤیرندیینیز قوراما دیله ایسه «یئنی تورکجه» آدی وئریرلر. باخ، بو «یئنی تورکجه»یه من تورکییه‌جه دئییرم.
تورکییه‌جه نه‌اینکی آنادولو تورکجه‌سی دئییل‌دیر، منه قالسا، هئچ دیل دئییل‌دیر، ساده‌جه دؤولتین اینضیباطی گوجویله خالقا یئریدیلمیش سسلی ایشاره‌لر توپلوسودور.
گلین، بئله بیر خیال قوراق: صاباحدان آذربایجان دؤولت باشچی‌سی فرمان ایمضالاییر، سیاسی رهبرلیین بوتون اینضیباطی رئسورس‌لاری ایشه دوشور، دیلی تورکجه‌لشدیرمک آدی ایله، آیری-آیری سؤز و تئرمینلری دییشدیرمه‌یه باشلاییرلار، مثلاً، سیاسته «سامانسو»، حقیقته «دوزگئدر»، صحییه‌یه «ساغلاملاما» دئمه‌یه قرار وئریرلر؛ «قاپالی‌لاماق»، «دوزگونج»، «گئن‌قول»، «اؤزقیچ»، «دیشارماق» کیمی سؤزلر قوراشدیریلیر، هابئله، فیش، ژو، بوم، زوی دئیه چوخلو سونلوقلار دا اویدورولور، ایسیم کؤکو، فعل کؤکو فرقی قویولمادان، کؤک و سونلوقلارین ائتیمولوژی معناسی نظره آلینمادان، ایختیاری و تصادفی فورمادا مین‌بیر سؤز یارادیلیر، هره‌سی اوچون ده عوضلمه‌یه عربجه، فارسجا قارشیلیقلار تاپیلیر، بو یئنی لوغت فوندو رسمی دؤولت دیلی اعلان ائدیلیر، یئنی سؤزلر لوغتی خالقا هاوایی پای‌لانیر، درس‌لیکلر بو سؤزلرله یازیلیر، رسمی خبرلر بو سؤزلرله اوخونور، دؤولتین وطنداشلا یازیشمالاری بو سؤزلرله آپاریلیر، عمل ائتمه‌یه‌نلره جزالار نظرده توتولور، ترجومه‌لری بو سؤزلرله ائد‌نلره دؤولت موکافاتلاری وئریلیر و س. حئیران اولدوغونوز تورکییه‌جه بئله یارانمیش‌دیر.
دوغولان یئنی نسیل‌لرین بیر دیلی تورکجه سایماقلارییلا او دیل دؤنوب تورکجه اولماز. هر بیر دیلین کونوئنسیونال-تئکنیکی یول-نقلیات نیشانلاری کیمی ایشاره‌لر توپلوسوندان پرینسیپیال فرقی واردیر. آیری-آیری نسنه‌لرین آدینی اؤز ایتینه ایختیاری آد سئچرجه‌سینه تصادفی قوراشدیرماق، سونرا دا خالقی بو قوراما دیلده دانیشدیرماق اولار؛ او دیل آسان و راحت اولا بیلر، آنجاق هئچ واخت دوغروچو معنادا دیل اولا بیلمز.
تورکییهلیلر بیزیمله عینی سویدان اولا، آذربایجان دؤولتینین سیاسی مؤوقئیینی اوردا-بوردا سسلندیره بیلرلر، آز-چوخ سیاسی-حربی متفق‌لیک ده ائده بیلریک، تورکییه‌ده منیم کیمی ایللرله تحصیل آلمیش، دیسسئرتاسییا یازمیش، بو دیلی حتی تئرمینولوژی سوییه‌ده اؤیرنمیش ده اولا بیلریک، تورکییه‌لی چوخلو دوستلاریمیز، اورتاقلاریمیز دا اولا بیلر، بیلدییمیز یئگانه خاریجی دیل تورکییه‌جه اولا بیلر، حتی تورکییه‌جه‌نی چوخ سئوه ده بیلریک و س. آنجاق بوتون بونلار آذربایجان تورکجه‌سینی تورکییه‌جه‌نین آیاقلاری آلتینا آتماق دئمک اولمامالی‌دیر.
۵.
اوخوماغیم اوچون منه کیتاب آدلاری سادالاماغیندان، بیلیک سوییه‌سیندن و یازی سپکی‌سیندن یئنی‌یئتمه یاشلاریندا اولدوغونو دویدوغوم بیر نفر گونئی‌لی دوستوموز منه جاواب وئرمک اوچون بیر مقاله یازمیشدیر. گلین، اونون دئدیکلریندن ایندی‌لیک آنجاق بیرینه باخاق:
«دوغا سؤزو هر شئی‌دن اَوَل، تورک دیلی کورومو آدلانان تشکیلاتین اویدوردوغو سؤز دئییل» دئییر. بو جمله‌دن سونرا مؤلف‌دن گؤزله‌نیلن «دوغا» سؤزونون ایشلنیلدیی همین اَسکی قایناق(لار)این آدینی چکمه‌سی ایدی. آنجاق او، بو سؤزو هانسی اَسکی تورک دیللی قایناقدا گؤردویونو یازمیر، یازا دا بیلمز، چونکی «دوغا» سؤزو اَسکی تورک دیلینین هئچ بیر یازیلی قایناغیندا یوخدور! ساده‌جه اولاراق، او، معلومات‌سیز اوخوجونو سؤز دومانی یاراتماق تاکتیکاسی ایله آلداتماغا چالیشیر. تورکییه‌جه‌نین آپولوگئتلریندن دیلچی پروفئسسور ت.گولئنسوی یازیب: «دوغا» سؤزو تورکییه دیل ایداره‌سی طرفیندن ۱۹۳۵-جی ایلده «مزاج» (کاراکتئر) معناسیندا، ۱۹۴۲-جی ایلده ده «طبیعت» معناسیندا تکلیف ائدیلمیش‌دیر (Bax.: Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi, səh. 292. Ankara, 2007).
دوغ- (اَسکی قایناقلاردا توغ-، توغ- کیمی فورمالاردا) فعل کؤکو دیلیمیزده البته واردیر؛ فعل کؤکوندن آدلار دوزلدن -آ، -ا سونلوقلاری دیلیمیزده البته واردیر، یارا، اؤته کیمی سؤزلر بو سونلوقلارلا یارانیبلار. من بونلاری بیلمیرم‌می؟!
من دوغا سؤزونون سئمانتیک باخیمدان یانلیشلیغینی ادعا ائتمیشه‌م؛ دوغا سؤزو نسنه‌سینه (طبیعته) آدئکوات دئییل‌دیر، طبیعت‌ده هر شئی دوغماز دئمیشم؛ اوسته‌لیک، دوغا سؤزونو یارادانلار طبیعت سؤزو قارشیلیغیندا اَسکی تورک دیللی قایناقلاردا تئز-تئز قارشیمیزا چیخان سؤزه بامباشقا معنا وئرمکله اورتالیغا باتیریبلار، دئمیشم. عمومیتله، «طبیعت» قارشیلیغیندا یئنی بیر سؤزون یارادیلماسی یانلیش اولموش‌دور، دئمیشم. چونکی نئجه اولا بیلردی کی، آز قالا بوتونلوکله «طبیعت‌سیز» شرایط‌ده یاشایان عرب خالقی طبیعت سؤزونو یارادا بیلدی، آنجاق یوز ایللرله آوراسییانین اَن دولغون طبیعتینده یاشامیش اَسکی تورکلر طبیعته آد قویا بیلمه‌دیلر؟!
یئری گلمیشکن، دوغا سؤزو یانلیش اولدوغو اوچون، دوغال سؤزو ده یانلیشدیر.
(آردی اولاجاق)
*: ایشیق سایتی بو یازی باره‌ده الینه چاتان هر هانکی بیر تنقیدی مقاله‌نی علمی بیر مباحثه اوصوللارینا اساسلانما شرطیله یایماغا حاضیردیر.
یک پاسخ
«تورکییه‌جه»!
بو مقاله‌نین یازاری کیمی بعضی «بوْش‌بئیین»لر تۆرکیه‌یله اوْلان دۆشمانلیقلارینی نه یوْللارلا گؤستریرلر!
آنادوْلو تۆرکجه‌سی دونیانین ان گؤزل و قایدالی دیل‌لریندندیر؛ نه‌یسه٬ بعضی آلچاق دوشونجه‌لی‌لریمیز ایکی اوچ سؤزجوکدن آسلاناراق تورکجه‌نین ان گوجلو آغیزینی «تورکییه‌جه» کیمی آشاغیلاتمالارلا آدلاندیراراق خالقیمیزی اؤز سویداشلاریندان اوزاق ساخلاماق ایسته‌ییرلر!
ائله بئله ایشلر محمود افشارلار٬ کسروی‌لر٬ … کیمی فاشیستلره تورکجه‌نی آرادان آپارا بیله‌جکلرینه چیراق گؤستریب!