آذربایجان موغاملاری(بئشینجی بؤلوم- ماهور هیندی موغامی)
فرهاد جعفری

آذربایجان موغامی‌نین بینؤوره‌سینی تشکیل ائدن یئتدی اساس لاد (پرده) بونلاردان عیبارت اولموش ‌:راست، شور، سئگاه، بایاتی شیراز، چاهارگاه، شوشتر و هومایون. بوتون درآمدلر، برداشتلار، مایه لر، شعبه لر و گوشه لر، رنگلر، تصنیفلر، آواز لار و حتی موغامین ایاقلاری، اوستده سادالادیغیمیز ۷ اساس موسیقی لادی‌نین بیرینه اساسلانمالی دیر. بوتؤولوکده  موسیقی لادلاری موغام (دستگاه) قالیبینده آنلام تاپیر. بو قالیبی ده تعیین ائدن موغامین فورمالاری یعنی اساس موغاملار، قیسا موغام لار، ضربی موغاملار  و اساس موغاملارین عاییله‌سینه منسوب اولان موغاملار دیر. باشقا سؤزله دئییلسه هر بیر موسیقی لادی‌نین تمثیلچی‌سی بو دؤرد موغام فورماسی دیر.
راست عاییله‌سی ‌:معین بیر لادا منسوب اولان موغاملار او لادین عاییله‌سی ساییلیر. میثال اوچون راست موغامی، ماهور هیندی، اورتا ماهور، بایاتی قاجار، دوگاه، قاتار، هئیراتی و چوبان بایاتی راست عاییله‌سینه منسوبدورلار. بو موغاملار سانکی راست موغامی‌نین واریانتلاری دیر.  بونلارین مضمونلاری دا بیری بیرینه بنزه ییر. عوزئییر حاجی بیگلی «آذربایجان خالق موسیقی‌سی‌نین اساسلاری» آدلی اثرینده راست موغامی نی مردلیک، گومراهلیق مضمونو داشیان بیر موغام کیمی قئیده آلمیشدیر. بو احوال و روحیه راست عاییله‌سینه ده عاییددیر. آنجاق ماهور هیندی و اورتا ماهور دا راست موغامینا نیسبت بو احوال و روحیه داها چوخ گورونور . بئله کی بو ایکی موغامین احوال و روحیه‌سی قهرمانلیق و ایگیتلیگه دوغرو گئدیر. حال بو کی بایاتی قاجار و دوگاه موغام لاری معین قدر حوزونلو مضمون داشییرلار. اونا گوره دیر کی بو ایکی موغام مذهبی موسیقی(نوحه، مرثیه، موناجات، آذان) ده چوخ ایشلنیرلر.
بونلاردان علاوه راست موغامی‌نین شعبه‌لری و گوشه‌لری بو موغاملاردا تکرار اولونور. او جومله‌دن حسینی، شیکسته فارس، عراق کیمی شعبه‌لری و گوشه‌لری ماهور هیندی، اورتا ماهور، دوگاه و بایاتی قاجاردا سسلنیرلر. آنجاق هر شعبه‌نین ایفا اولوندوغو موغامدا اوزونه مخصوص خصوصیت‌لری و هابئله  ایاغی وار. بوتون بو اوخشارلیقلارا باخمایاراق راست عاییله‌سینه منسوب اولان بوتون موغاملارین او جومله‌دن راست، ماهور هیندی، اورتا ماهور، بایاتی قاجار، دوگاه، قاتار و هئیراتی اؤزلرینه مخصوص اَیاقلاری وار. راست عاییله‌سینه منسوب اولان موغاملارین رنگلری و تصنیفلری ده گاهدان بو عاییله‌نین باشقا موغاملاریندا ایفا اولونور. او جومله‌دن ماهور رنگلری گاهدان قاتار موغامیندا یا ماهور هیندی تصنیفلری و رنگلری اورتا ماهوردا و راست تصنیفلری و رنگلری ماهور هیندی ده و … ایفا اولونور.
ماهور هیندی (Mahur – Hindi) ‌:ماهور هیندی موغامی راست عاییله‌سینه عاییددیر. بو موغام اوزلوگونده موستقیل لادا (پرده یه) مالیک دگیل و یوخاریدا ایشاره اولوندوغو کیمی راست لادینا باغلی دیر. اونا گوره دیر کی بو موغام راست عاییله‌سیندن ساییلر. ماهور سوزونون آنلامی بللی دگیل. بو سوزو هیندده یاشایان بیر قبیله آدی ایله باغلی قیئد ائدیرلر. تخمینا ماهور هیندی‌نین شعبه‌لری و گوشه‌لری برداشت و مایه‌دن ساوایی راست موغام ایله عئینی دیر ‌:برداشت، مایه، عوشاق، حسینی، ویلایتی، شیکسته فارس، موبریقه، عیراق، قرایی، ماهور هیندی-یه اَیاق. آنجاق بو شعبه لر موغاملارین هر بیرینده فرقلی صورتده ایفا اولونور. دیلکش، کوردو، پنجگاه و راک شعبه‌لری ماهور هیندی ده ایفا اولونمور. راست ایله ماهور هیندی موغام لاری‌نین سس تونالیته‌سی ده فرقلنیر. میثال اوچون اورتا ماهورون شعبه‌لری و گوشه‌لری ماهور هیندی و راست موغامینا  نیسبت زیل پرده لرده ایفا اولونور. راست موغامی «سول» پرده‌سی و ماهور هیندی ایسه «دو» پرده‌سینده کوکلنیر. بونلاردان علاوه  ماهور هیندی  راست موغامینا نیسبت کیچیک حجملی و ییغجام موغام دیر. حال بوکی راست موغامی ان گئنیش موغاملاردان بیری‌سی دیر.
ماهور‌؛ قدیم موسیقی متنلرینده و جدول‌لرینده موغاملار‌سیراسیندا (۱۲ موغام یا اَدوار مشهوره)  اولمامیش و کئچمیشده شعبه اهمیتینه مالیک ایمیش. آذربایجانین و ها بئله شرق عالمی‌نین بویوک موسیقی شوناسی ماراغالی عبدالقادر-ین اورمولو صفی الدین الادوار اثرینه یازدیغی «روح پرور» آدلی شرحینده یازدیغینا گوره ماهور شعبه لر‌سیراسیندا اولموش و موخالیف شعبه‌سی ایله بیرلیکده بوزورک/ بزرگ موغامی‌نین بیر شعبه‌سی اولموشدور. بوزورگ کئچمیشده ۱۲ موغامدان بیری‌سی اولموش آنجاق بو گون آذربایجان موغامیندا بوزورگ آدلی موسیقی حیصه‌سینه راست گلمیریک. موخالیف آدلی شعبه‌؛ ایسه بو گون چاهارگاه موغامی‌نین ترکیبینده منصوریه و حاصار شعبه‌لری آراسیندا و ها بئله مانند موخالیف شعبه‌سی‌؛ زابول – سئگاه، میرزه حسین سئگاهی، خاریج سئگاه موغام لاریندا ایفا اولونماقدادیر.
اورتا عصیرلره (چوخ احتمال ۱۱ ه.ق / ۱۷ م یوز ایللیگه) عاید اولان «بهجت الروح» موسیقی رساله‌سینده ماهور بیر شعبه کیمی نووروز خارا ایله بیرلیکده نوا موغامی‌نین داخیلینده قئیده آلنیمیشدی. شعبه خصوصیتینی داشییان ماهور تاریخ بویو موختلیف دگیشیکلره معروض قالمیش، بئله کی  بیر نئچه شعبه و گوشه نی اوزونده جمعلشدیرمیش و گئتدیکجه موغام شکلینه دوشموشدور. سون یوز ایللیک‌لرین موسیقی شوناسی میر محسن نواب‌؛ ماهور موغامی‌نین ترکیبینده آشاغیداکی شعبه‌لری و گوشه‌لری قئید ائتمیشدیر ‌:ماهور، شور، عشیران، دوگاه، زنگ – شتر، حجاز، ماورالنهر، شهناز، حاجی یونی، سارنج، شوشتر، مثنوی، سوز و گداز. بونلاردان تکجه ماهور، سوز و گداز و عشیران بوگون ماهور موغامیندا ایفا اولونور، آنجاق بو‌سیاهی ده ماهوردان مقصد ماهورون مایه‌سی دیر. کئچن یوز ایللیک لرده موغاملارین ترکیبینده ماهور، راست، شور و…  کیمی آدلارین موغامین بیرینجی شعبه‌لرینده تکرار اولونماسی او موغام لارین مایه‌سی و سون شعبه ده او موغامین ایاغی دئمکدیر. میثال  اوچون آشاغیداکی‌سیاهی ده بیرینجی ماهور، ماهورون مایه‌سی دیر، ایکینجی ایسه یا سون شعبه اولان «ماهور هیندی» ماهور هیندی موغامی‌نین ایاغینی ایفاده ائدیر.  عشیران دا اورتا ماهور دا موبریقه‌دن سونرا ایفا اولونور.
تارچی میرزه فرج رضایئو- ین موغام جدولینده ماهور هیندی موغامی‌نین شعبه‌لری و گوشه‌لرینه بئله راست گلیریک  ‌:برداشت، ماهور، عشاق هجری، افبال، ویلایتی، مبرقه، عشیران، راک هندی، شیکسته فارس، عراق، هئیراتی کابلی، ماهور هیندی. میرزه فرج-ین وئردیگی‌سیاهی بیر نئچه شعبه نی استثنا ائتمکله، بوگونکو  ماهور هیندی موغام ایله اوست اوسته دوشور.
۱۹۲۵ ده عوزئییر حاجی بیگلی‌نین رهبرلیگی آلتیندا  تشکیل اولونان شرق موسیقی‌سی تکنیکومو پروقرامیندا بو‌سیاهی  بیر داها ییغجام شکیله دوشموش و آشاغیداکی کیمی اولموشدور ‌:ماهور هیندی، عشاق، مبرقه، عشیران، شکسته فارس، عراق، راک هیندی، هئیراتی کابیلی، ماهور هیندی. آنجاق بو دگیشیکلیک لر بونونلا سونا چاتمامیش و هئیراتی کابیلی بو موغامدان آیریلیب و ضربی موغام لار شکلینده ایفا اولونماقلا و ها بئله بو‌سیاهی‌نین بیر نئچه شعبه و گوشه‌سی او جومله‌دن ‌:عشیران، راک هیندی ایفادان قیراغا قویولماقلا، ماهور هیندی موغامی حال حاضیردا آشاغیداکی شعبه لر و گوشه لر ایله ایفا اولونور ‌:برداشت، مایه، عشاق، حسینی، ولایتی، شکسته فارس، عراق، قرایی، ماهور هیندی یه ایاق.

برداشت (Bərdaşt = گیریش) ‌:خاطیرلاتماق لازیمدیر کی برداشت یا  موغامین گیریش حیصه‌سی؛ بیر نوت اوزرینده زیل پرده لرده کیچیک بیر گزیشمه‌دن عیبارتدیر. برداشت / گیریش هومایون و بایاتی شیراز موغاملاریندان ساوایی بوتون موغاملاردا ایفا اولونور.  برداشت / گیریش موغام دستگاهی‌نین ان زیل پرده‌لرینه اساسلانیر. میثال اوچون برداشت، شور موغامیندا سماع شمس شعبه‌سی، چاهارگاهدا منصوریه شعبه‌سی،  راست و ماهور هیندی موغاملاریندا ایسه عیراق شعبه‌سی‌نین مئلودی‌سی اساسیندا ایفا اولونور. آنجاق بو هئچ ده او دئمک دگیل کی راست و ماهور هیندی موغاملاری‌نین برداشتی عئینی دیر، بلکه بونلارین اوخشارلیقلارینا باخمایاراق، هر ایکی‌سی ده فرقلی ملودیلره مالیکدیرلر. گاهدان بعضی موغاملارین برداشتی‌نین اوزونه مخصوص آدی اولور. راست برداشتی « نوروز رونده » و ماهور هیندی برداشتی «سوز و گوداز» آد ایله تانینیر.  موغامین برداشت/گیریش حیصه‌سی‌نین ین موسیقی آخینی زیلدن بمه دوغرو ائنمکدن عیبارتدیر. بئله کی ایفاچی بم پرده لرده برداشت/گیریش-ه اَیاق ائدرک مایه / تمل-ین ایفاسینا زمین یارادیر. بو بیر قایدا  اولاراق بوتون برداشت/ گیریش ایله ایفا اولونان موغاملاردا اولدوغو کیمی ماهور هیندی ده مووجوددور.
بونو نظره آلماقلا کی کئچمیشده موغاملاریمیز برداشت / گیریش‌سیز ایفا اولونورموش و ها بئله بونو خاطیرلاتماقلا کی بوتون برداشت / گیریش‌لرین و خصوص ایله ماهور هیندی‌نین برداشت/گیریشی خواننده‌دن زیل سس طلب ائدیر، دئمک اولار کی ماهور هیندی همیشه برداشت / گیریش‌سیز ایفا اولونموش و  چوخ نادیر حال لاردا اونو برداشت / گیریش ایله ایفا ائتمیشلر. آنجاق حال حاضیردا آذربایجان موغنی‌لری بو موغامی برداشت / گیریش ایله ایفا ائدیرلر.

مایه ( Mayə = تَمَل)  ‌:ضربی موغاملاری استثنا ائتمکله دئمک اولار کی بوتون موغاملارین مایه /تمل-ی اولمالی دیر. مایه / تمل موغامین جؤوهری و اساسی دئمکدیر. اونسوز موغام، دستگاه شکلینده ایفا اولونا بیلمز.  عئین حالدا مایه / تمل منسوب اولدوغو موغامین تمثیلچی‌سی دیر و او موغامین بوتون خاصیت‌لرینی اوزونده جمعلشدیریر.  ماهور هیندی‌نین مایه / تملی ده ماهور هیندی موغامی‌نین اوزللیکلرینی تمثیل ائدیر و اونا گوره ده  راست موغامی‌نین مایه‌سی  و اونون ایاغی ایله فرقلنیر.

عوشّاق – حسینی (Üşşaq – Hüseyni) ‌:عوشاق شعبه‌سی راست موغامی‌نین عکسینه اولاراق ماهور هیندی ده گئنیش شکیلده ایفا اولونور. بئله کی راست موغامیندا برداشت/گیریش و مایه / تمل-دن سونرا  بلا واسیطه ایفاچی مایه / تملدن عوشاقا کئچید آلیب و عوشاق، عوشاقین ریتمیک یئری و نهایتده حسینی نی ایفا ائدیر. آنجاق ماهور هیندی موغامیندا برداشت/گیریش و مایه / تمل ایفا اولوندوقدان سونرا بیر رَنگ چالینیر و اوندان سونرا ایفاچی بیر باشا عوشاق-ی ایفا ائتمگه باشلاییر. باشقا سوزله دئسک‌؛ راست موغامیندا برداشت / گیریش، مایه / تمل، عوشاق، حسینی و ها بئله تصنیف یا رنگ هامی‌سی بیرلیکده بیر میکرو‌سیلسله نی تشکیل ائدیرسه، ماهور هیندی موغامیندا برداشت/ گیریش، مایه / تمل و رنگ بیر میکرو‌سیلسله و ها بئله عوشاق، حسینی و رنگ یا تصنیف ده آیری موستقیل بیر میکرو‌سیلسله دئمکدیر.

ولایتی (Vilayəti) ‌ :حسینی گوشه‌سی ایفا اولوندوقدان سونرا رنگ چالینمالی و یا تصنیف اوخونمالی دیر.  تصنیف یا رنگ سونا چاتدیقدان سونرا دا شور عاییله‌سیندن اولان ولایتی شوعیه‌سی ایفا اولونور. بو شعبه ده راست موغامیندا ماهور هیندی ایله قیاس اولوندوقدا گئنیش صورتده ایفا اولونور. بئله کی راستدا ولایتی‌دن سونرا دیلکش و کوردو شعبه‌لری ده اونا علاوه اولونور، حتی قدیم خواننده لر بورادا شورا منسوب اولان شاهناز شعبه‌سینی ده اوخویارمیشلار. حال بو کی ماهور هیندی ده تکجه ولایتی ایفا اولونور. اونا گوره دیر کی ماهور هیندی راست موغامینا نیسبت ییغجام موغامدیر. ولایتی شعبه‌سی ایستر راست-دا و ایستر ایسه ماهور هیندی ده مئلودی باخیمیندان شور موغامینا عایید اولان شور- شاهناز شعبه‌سینه چوخ اوخشاییر. اونا گوره بونلاری ایفا ائتمکده خواننده دیقتلی اولمالی دیر، بونلاری بیر بیر ایله قاریشدیرماسین. بوندان اونجه ایشاره اولوندوغو کیمی ولایتی شعبه‌سی شور عاییله‌سینه منسوب اولدوغونا و ماهور هیندی ایله فرقلندیگینه گوره بو شعبه‌نین ایفاسی سونا چاتدیقدان سونرا خواننده بیر داها ماهور هیندی مایه /تمل-ینه قاییتمالی و اونون مایه / تمل-ینه اَیاق ائتملی دیر. بو قایدا موغام ایفاچیلیغیندا بیر عنعنه اولاراق بوتون موغاملاردا یئرینه یئتیریلمه لی دیر.
بورادا  موغامین ایفاسینی ایکی یول ایله داوام ائتدیرمک اولار. بیرینجی یول بوندان عیبارتدیر کی  ولایتی‌دن سونرا ماهور هیندی یه ایاق ائتدیکدن سونرا خواننده موشاییعت چیلرین ایشتیراکی ایله بیر تصنیف اوخویوب یا رنگ چالیر و رنگ یا تصنیفی بیتیردیکدن سونرا شیکسته فارس شعبه‌سی نی ایفا ائتمگه باشلاییر . ایکینجی یول دا ایسه خواننده ماهور- ا اَیاق ائتدیکدن سونرا موسیقی نی تار چالانا وئررک،  شیکسته فارس-ین ایلکین جومله‌لری یا دا آواز واسیطه‌سی ایله سسلندیکدن سونرا خواننده بیر باشا شیکسته فارس-ا دوشور.

 شیکسته فارس (Şikəstə Fars) ‌: راست، ماهور هیندی و اورتا ماهور موغاملاریندا‌؛ ولایتی شعبه‌سی‌نین ایفاسی ایله کئچیجی اولاراق شور موغامینا  و ها بئله شکیسته فارس شعبه‌سی‌نین ایفاسی ایله ده سئگاه عاییله‌سینه کئچید آلینیر. شیکسته فارس حوزونلو احوال و روحیه داشییان شعبه لردن دیر.  بو موغام شعبه‌سی ایشاره اولوندوغو کیمی سئگاه عاییله‌سینه عایید دیر و آذربایجان موغام ایفاچیلیغیندا چوخ گنئنیش ایفا اولونان موغاملاردان بیری‌سی اولموش و بیر چوخ موغاملاردا او جومله‌دن بوتون راست عاییله‌سیینه منسوب اولان ‌:راست، ماهور هیندی، اورتا ماهور، بایاتی قاجار، دوگاه موغاملاری، شور، راهاب ، میرزه حسین سئگاهی و خاریج سئگاه موغاملاریندا ایفا اولونور. آنجاق اونون دوغما یئری سئگاه عاییله‌سی و داها دوغروسو میرزه حسین سئگاهی دیر.  بورادا شیکسته فارس ماهور هیندی‌نین اورتا پرده‌لرینده اوخونور. واختی ایله آذربایجاندا  اؤز ایفالار ایله موغام هوسکارلارینی حئیران ائدن موغنی‌؛ زولفو آدی گؤزلوو ماهور هیندی موغامیندا چوخ گؤزل و یانیقلی شیکسته فارس ایفالار ایله شؤهرت قازانمیشدیر. او بو شؤعبه نی  بیر چوخ موغاملار دا او جومله‌دن راست و شور دا دا بئله مهارتله ایفا ائتمیشدیر. بو شعبه‌دن سونرا عئینی احوال و روحیه نی داشییان موبَّریقه شعبه‌سی شیکسته فارس-ین اَیاغی کیمی ایفا اولونور. خواننده موبریقه یه اَیاق ائدیکدن سونرا ماهور هیندی‌نین اورتا پرده‌لریندن بو موغامین زیل پرده‌سینه /عراق شعبه‌سینه / کئچیر.

عیراق (İraq)  ‌: عیراق شعبه‌سی ماهور هیندی موغامی‌نین یگانه زیل شعبه‌سی ساییلیر. بونونلا قیاسدا راست-دا عیراق-دان سونرا  راست-ین باشقا زیل شعبه‌لری و گوشه‌لری او جومله‌دن پنجگاه و راک دا ایفا الونور. حال بو کی ایفاچی  ماهور هیندی ده تکجه عیراق-ین ایفاسی ایله کیفایت لنیر. عیراق جوشقونلوق و مردلیک احوال و روحیه‌سی داشیدیغی اوچون ماهور هیندی موغامی‌نین خاصیتلری ایله اویغون گلیر. خواننده بو شعبه نی ایقا ائتمگه باشلایارکن اونو آواز ایله و شاقراق زنگوله لر له باشلامالی، سونرا  ایسه سوز ایله داوام ائتدیرملی دیر. عیراق شعبه‌سی باشقا موغاملاردا اولدوغو کیمی ماهور هیندی موغامیندا دا قیسا شکیلده اوخونونمالی دیر.

 قرایی (Qərayi) – ماهور هیندی –یه اَیاق: عیراق شعبه‌سی‌نین ایفاسیندان سونرا نؤوبتی شعبه قرایی شعبه‌سی دیر. بو شعبه عراق-لا ماهور هیندی اَباغی‌نین آراسیندا بیر کورپو اولاراق، موغامین زیل پرده‌سیندن مایه /تمل-ه ائنمک اوچون زمین یارادیر. قرایی راست موغامیندا دا عئینی رولو اویناییر. آنجاق خواننده راست-دا عیراقدان سونرا پنجگاه و راک-ی ایفا ائتدیکدن سونرا قرایی –یه دوشور. حال بو کی ماهور هیندی ده عیراقدان سونرا بیر باشا قرایی شعبه‌سینه کئچیر. ایفاچی، عنعنه یه صادیق قالاراق قرایی –دن سونرا موغامین مایه / تمل-ینه قاییتمالی دیر. موغنی قرایی-دن ماهور هیندی‌نین مایه‌سینه قاییدیب، ماهور هیندی یه اَیاق وئررک ، بئله لیکله موغامی سونا چاتدیریر.
ماهور هیندی موغامی‌نین یوخاریدا اولوندوغو تحلیلیندن بئله گلیرکی‌؛ ماهورکئچمیشده موغام شعبه‌لری‌سیراسیندا اولموشسا دا، سون عصیرلرده انکیشاف ائدرک موغام (دستگاه) اهمیتینه مالیک اولا بیلمیشدی. آنجاق حال حاضیردا دا اونون موستقیل لادی اولمامیش، بلکه راست لادینا باغلی اولموش و راست عاییله‌سیندن ساییلیر. زامان بویو ماهور-ون بیر چوخ تصنیفلری، خالق ماهنی لاری و رنگ‌لری یارانمیشدیر.آنجاق اونون رنگ‌لری گوزللیکده، طراوتده باشقا موغاملارین رنگلریندن سئچیلیر. ماهور هیندی‌نین آذربایجاندا بیر چوخ مهارتلی و اوستاد ایفاچی‌سی اولموشدور او جومله‌دن خان شوشینسکی، حاجی بابا حسینوو، ابوالفتح علی یئو و سارا قدیمووا دیر. خان شوشینسکی بو موغامی او قدر مؤحتشم و اوستالیقلا ایفا ائتمیش کی ائله بیل بو موغام اونون سسینه بیچیلمیشدر. اونون سسینده کی جوشقونلوق و موباریزلیک روحو بو موغامین ایفاسیندا چوخ گوزل شکیلده عکس اولونوردو. ابوالفتح علی یئو بو موغامی اوستالیقلا ایفا ائتمیش. اونون ماهور هیندی ایفاسیندا بم و اورتا پرده لرده بیرچوخ اوزونه مخصوص خیردالیقلاری و نفس‌لری وار. سارا قدیمووا دا آذربایجان موسیقی تاریخینده نادیر قادین موغام ایفاچیلاریندان دیر کی بو موغامی گوزللیکله ایفا ائتمیشدیر. اوایقالاریندا گاهدان بو موغامی میللی شاعیریمیز میر مهدی اعتمادین بو سوزلرینه « گلدی باهارین صفاسی / عالمی توتدو ضیاسی … »  بسته لنمیش  و یانلیشجا فارسجا «مرغ سحر» آدی ایله دیللره دوشموش گوزل و عئین حالدا چتین تصنیف ایله باشلامیشدی. حاجی بابا حسینوو-ون ایفاچیلیق مکتبیندن بو موغام اؤزل یئرتوتموشدور و او دؤنه – دؤنه بو موغاما موراجیعت ائتمیش و اوز اوجا و ال چاتمایان صنعتینی بو موغامدا عکس ائتدیره بیلمیشدی.
بو گون آذربایجان موغام ایفاچیلیغیندا ماهور-ون ایکی واریانتی اوخونور ‌:ماهور هیندی و اورتا ماهور. بو آذربایجان موغام موسیقی‌سی‌نین زنگینلیگینی و گئنیشلیگینی گوسترمک له برابر  بیر داها موغام صنعتی‌نین آذربایجان خالقینا عایید اولدوغو دئمکدیر. موغاملارین الوانلیغی، چئشیتلیلیگی و گئنیشلیگی  تکجه ماهور-ا و راست عاییله‌سینه مخصوص دگیل، بلکه سئگاه عاییله‌سی، شور عاییله‌سی، ضربی موغام لار و قیسا موغام لاردا، خالق ماهنی لاریندا  دا بونو گورمک اولار.

قایناقلار:

ماراغالی عبد القادر ‌:کتاب ادوار ‌:روح پرور( تورکجه الیازما)، لیدن کیتابخاناسی، دوکتور ثریا آغایئو- رجب دینج.
حاجی بیگلی عوزئییر(۲۰۱۰) ‌:آذربایجان خالق موسیقی‌سی‌نین اساسلاری، باکی.
زهرابوو رامیز (۱۳۸۸) ‌:موغامات آذربایجان، ترجمه مجید تیموری فر، تبریز.
عبد المومن بن صفی الدین (۱۳۴۶) ‌:رساله موسیقی بهجت الروح، ترجمه محمد تقی مایلی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.