حمید محمدزادهني تانيييريقمي؟
پروانه ممدلی
گؤرکملي عاليم، ناثر و ترجومهچي ح.محمدزادهنين بو ايل 90 ياشي تامام اولور. تکجه بونو دئمک يئتر کي، او م.ف.آخوندوو، عليشيرنوايی، حافظ شيرازي، محمدحسین شهريار، ميرزه شفيع واضح کيمي ديرلي سؤز ضرافلارينين ادبي ياراديجيليغينا عايد چوخ قيمتلي سندلرين آراييب،ايزينه دوشوب، توپلاييب نشر ائتديريب.
حمید رضا اوغلو محمدزاده 1924-جو ايل مارت آيينین 18-ده تبريز شهرينده دونيايا گؤز آچيب. ايلک تحصيليني تبريزين «نجات» و «پرورش» مکتبلرينده آليب. 1942-جي ايلده تبريزين نفوذلو تحصيل اوجاقلاريندان حساب اولونان دارالمعلمینده اوخويوب. اردبيلين «صفوي»، «پوراندخت» و «صنعان» آدلي مکتبلرينده پئداقوژي فعاليتي ايکي ايل داوام ائتميشدير.
اورتا مکتبده معليمليک ائتديگي ايللر اؤلکهده اجتماعي و سياسي حاديثهلرله زنگين اولموشدور. او، تبريزه قاييتديقدان سونرا هم معليمليک ائدير، هم ده يئني يارانان آذربايجان دموکرات جاوانلار تشکيلاتيندا و اونون اورقاني اولان «جاوانلار» قزئتينين فعاليتينده ياخيندان ايشتيراک ائدير. سونرا ايسه تبريز اونيوئرسيتهسینين تاريخ و ادبيات شعبهسينه داخيل اولور . ح.محمدزاده ايلک مقالهلريني 1946-جي ايلده تبريزده “آزاد ملت” ،”جاوانلار” قزئتلرينده چاپ ائتديرير.
1946-جي ايلده 21 آذر حرکاتينين خيانت نتيجهسينده ياتيريلماسيندان سونرا حمید محمدزاده ده بير چوخ دؤيوش و موباريزه دوستلاري کيمي باکييا مهاجرت ائتمهلي اولور. دوشدويو يئني محيط اونون تحصيليني داوام ائتديرمک ساحهسينده يئني پئرسپئکتيولر آچير. او، اولجه آذربايجان عالي پارتيا مکتبينده، عيني زاماندا آذربايجان دؤولت اونيوئرسيتهسينين ژورناليستيکا فاکولتهسينده تحصيليني داوام ائتديرير. عالي مکتبي بيتيرن محمدزاده آذربايجان علملر آکادئمياسي نظامی آدينا ديل و ادبيات اينستيتوتونون آسپيرانتوراسونا داخيل اولور. بورادا ايشلهديگي ايللرده «انقلابچي، ژورناليست، يازيچي پيشهوري (حياتي، محيطي، ياراديجيليغي)» موضوسوندا علمي ايش يازاراق فيلولوگييا علملري نامزدي عاليمليک درجهسينه لاييق گؤرولور. اينستيتوتدا باش علمي ايشچي ايشلرکن «آخوندوو و شرق» موضوعسوندا دوکتورلوق ديسسئرتاسياسيني مدافعه ائدير. بوندان سونرا او، نظامی آدينا آذربايجان ادبياتي موزهينده علمي فوندلار شعبهسينين مديري،ياخین و اورتا شرق خالقلاري اينستيتوتونون ايران فيلولوگياسي شعبهسينين بؤيوک علمي ايشچيسي وظيفهلرينده ايشلهمهيه باشلايير.
ح.محمدزاده بير قلم صاحيبي کيمي پوبليسيستيک ياراديجيليغا قئيد ائتديگيميز کيمي،1946-جی ايلده تبريزده نشر ائديلن «آزاد ملت» و «جاوانلار» قزئتلرينده چيخان مقالهلري ايله باشلاميشدير. ايلک حئکايهلري ايسه «پيونئر» و «آذربايجان» ژورناللاريندا درج اولونموشدور.
ح.محمدزاده “م.ف.آخوندوو و شرق” ،عليشير نوايی، حافظ شيرازي، شهريار، م.ش.واضح و باشقالارينين ادبي ياراديجيليغينا عايد سندلر توپلاييب نشر ائتديرير. اونون م.ت.زهتابي،رضا قاضي، ابوالفضل حسینی، علی توده و باشقالاري ايله يازيشمالاري وار. ان ماراقلي اثرلريندن اولان “مشروطه انقلابي عرفهسينده و دؤورونده ايران ادبياتي”، “بهار شيرواني”،سيد جعفر پيشهوري” ، “تبريز خاطيرهلري” و س. اثرلري بو گون ده اؤز آکتوالليغيني ساخلايير. بديعي ياراديجيليق نمونهلري اولان “فدايی” پووئستي، “شمال حئکايهلري” ،”اوغورلانميش آبيده” ،”تبريز تبسسومو” ، “آزادليق حسرتي”و س. حکایهلري ده ماراقلي موضوعلارا حصر اولونوب. “1941-45-جي ايللرده جنوبي آذربايجان ادبياتي” ، ” انقلابدان سونراکي دؤورده جنوب شعيرينده وطن و وطنپرورليک موتيولري” ،”ملا نصرالدین ژورنالي تبريزده” ،”جنوبي آذربايجان شاعيري سهند حاقيندا” ،”صادق بي صادقي افشار” ، “ميللي آزادليق حرکاتينين ترننومچوسو” ،”عباس پناهي (ماکولو)”،محمدي مدرسی-تبريزي” ،”جنوب فولکلورو” ، “آذراوغلو”، ستارخان حاقيندا رومان، حيدر عمواوغلو حاقيندا رومان، “شيخ محمدخياباني” ، “زینالعابدین مراغهای” ،”حمید نطقي” و س. علمي مقالهلرينده ايسه ح.محمدزاده بير چوخ پروبلئملر، شخصيتلردن بحث ائتمکله جنوب موضوعسونو داهادا گئنيشلنديرميشدير.
ناثر محمدزادهنين ادبي پروفيليني و ياراديجيليق سپئکتريني معينلشديرن حکایهلري مهاجرت ايللرينده ايشيق اوزو گؤرموشدور. گنجليک ايللرينده ياشاديغي اؤلکهنين آداملارينين دونياگؤروشون، پسيخولوگياسينا ياخشي بلد اولان حمیدين نثر اثرلرينده ميللي کولوريت، رئژيمين فورمالاشديرديغي اعتراض پسيخولوگياسي چوخ گوجلودور. مؤلف، حتّي وطندن کناردا ياشاديغي سئوگي و محبت ماجرالاري تصويرينده ده اؤز ياراديجيليق کرئدوسونا صاديق قالير. اديبين «حکایهلر» (1957)، «فوتبولچو»، «ايلک محبت» (1967)، «تبريز خاطيرهلري» (1978)،”اوغورلانميش آبيده”(1984) آدلي کيتابلاریندا توپلانميش حکایهلري بو باخيمدان چوخ خاراکتئريکدير.
فارس ديلينين اينجهليکلرينه ياخيندان بلد اولان اديب بو ثروتدن باجاريقلا استفاده ائدهرک آذربايجانين ترجومه ادبياتي خزينهسينه گؤزل اينجيلر بخش ائتميشدير. اونون چئويرديگي «خسرو و شيرين» پوئماسي (نظامی گنجوي)، همچنين جليل محمدقلیزاده حکایهلري (فارس ديلينه ترجومه)، زینالعابدین ماراغالينين «ابراهيم بيين سياحتنامهسي» اثرلرينين ترجومهلري بارهده يالنيز خوش سؤزلر دئمک اولار.
ح.محمدزادهنين ادبياتشناسليغا داير مقالهلري ده هميشه يوکسک قيمتلنديريلميشدير. بو باخيمدان ترتيب و نشر ائتديرديگي کيتابلار – نسيمينين فارسجا ديواني و شهريارین تورکجه شعيرلر کلياتي و اونلارا يازديغي مقدمهلر متنشناسليغيميزين ساييليب-سئچيلن نمونهلريندندير. «وارليق» ژورناليندا منتظم چيخيش ائدهن ح.محمدزادهنين مقالهلرينده، ائلجه ده پوبليسيست يازيلاريندا ميللي معارفچيلييه چاغيريش و بو استقامتده آراشديرمالار باشليجا يئر توتوردو.
اونون ادبي تنقيد ماترياللاري سيراسيندان م.شهريار و حمید نطقي ايله باغلي يازيسيني تقديم ائتمک ايسترديک. ح.محمدزاده “حيدربابا يالقيز قالدي” آدلي مقالهسينده «حيدربابايا سالام» اثريني «خوش طالعلي اثر» آدلانديرير و دؤورونون ان مهم ادبي حاديثهسي کيمي سجيهلنديرير. عيني زاماندا شهريارين آذربايجان، بوتؤولوکده شرق ادبياتينداکي موقعيني معينلشديرير: “شهريار دا نسيمي، فضولي، صائب، نباتي کيمي سلفلرينين عنعنهسيني لياقتله داوام ائتديردي. فارسجا و تورکجه گؤزهل سؤز اينجيلري ياراتدي. ايرانين ايکي بؤيوک خالقينين سارسيلماز محبتيني قازاندي”
ح.محمدزاده. نطقينين بديعي ياراديجيليغي اوزهرينده گئنيش دايانير، اونون گونئي شعرينه گتيرديگي يئنيليکلري معينلشديرمهيه چاليشير: «اونون بديعي ياراديجيليغي وطنده انسانلارا، طبيعته توکنمز سئوگي ايله دالغالانير. شعرلرينده درين فلسفي مضمونلا بيرليکده يئني فورمايا خصوصي دقت وئرير و بو ساحهده معين اوغورلار قازانميشدير».
ادبیاتشناس عاليم کيمي شمالدا و جنوبدا ياخشي تانينان حمید محمدزادهنين نثر ساحهسينده ده اوغورلو اؤرنکلر ياراتديغينين بير داها شاهيدي اولوروق. حمید محمدزاده “تبريز خاطيرهلري” آدلي کيتابيندا درج اولونان «انجير آغاجي” حکایهسينده انسان حياتيني آغاجلا مقايسه ائدير. آتا قوروموش انجير آغاجينين کؤکوندن پؤهرلنديگيني گؤروب حسدله فيکيرلشير کي، انجير آغاجي بو باغي هميشهليک ترک ائتمير، انسان ايسه آغاج عؤمرو قدر ياشامير. ائله بو واخت اونو سسلهييرلر، -آتا بيز گلديک، -اوشاقلارين شن، شاقراق سسيني ائشيدن آتا قاپيلديغي حيس دن بوسبوتون آيريليب اونلارلا اَيلنمهيه باشلايير… يازيچي بونونلا انسان حياتينين ابديليگينه اشاره ائدير.
حمید محمدزادهنين ح.م. غريب امضاسي ايله قاراباغ موضوعسونا حصر اولونموش «قبيرلري سؤکوردولر» حکایهسي ده چوخ تاثيرلي و گونوموز اوچون آکتوالدير. حکایهده بير جنوبلونون تصادوفن بير قاراباغلي طلبه ايله راستلاشيب بيرليکده گيزلي يوللا ياخين واختلاردا اشغال ائديلميش کندلرينه گئدرکن يولدا گؤردوکلري حادثه لردن دانيشيلير.
ساکينلر طرفيندن ترک اولونموش کند قبرستانليغيندا بؤيوک بير بولدوزري گؤرن اوغلانلار چوخ تعجوبلهنيرلر. قبرستاني نظردن کئچيررکن چوخلو سؤکولوب داغيديلميش قبيرلر گؤرورلر… مؤليف حکایهده اوغلانلارين بيرينين ديلي ايله بو گونوموز اوچون چوخ ماراقلي اولان بير تاريخي فاکتي يادا سالير:
«بير دونيا ساواشيندان سونرا عثمانلي امپئرياسي گوجدن دوشنده ائرمنيلر بوندان استفاده ائديب «بؤيوک ارمنستان» ياراتماق خيالينا دوشور. پاريس صولح کونفرانسينا و فرانسا، اينگيلتره، آبش دؤولتلرينين باشچيلارينا مراجعت ائديب آنادولودا ارمنيلرين اکثريت تشکيل ائتديگيني ادعا ائدهرک اورانين ارمنيلره وئريلمهسيني ايستهييرلر.
آمريکا پرزيدئنتي ويلسون ژنرال هارورتون باشچيليغي ايله ياراديلميش هئیته همين اراضينين اهالينين ترکيبيني يوخلاماغي تاپشيرير. ارزرومدا بو هئیت بلديه رئيسي ذاکر بي قارشيلاميش و قوناغي کابينئتينده کيپنجره اؤنونه چاغيريب ياخينليقداکي قبرستانلاري و کيچيک مزارليغي گؤستريب دئميشدي: «بونلار هاميسي تورک قبيرلريدير، شهرين ديگر يئرلرينده 10 بئله قبرستانلیق دا وار، او دا ارمني مزارليغيدير. ارمنيلر اؤلولري يئمهديلر ها!».
مؤليف کيچيک بير حکایهده ارمنيلرين تاريخن کئچديگي ساختاکارليق يولونو، ادعالارينين اساسسيزليغيني صنعتکارليقلا جانلانديرا بيلير. يازيچينين تاريخه مراجعتي حکایهيه بير سندليليک، اينانديريجيليق اوقاتي دا بخش ائدير. حکایهده گؤستريلير کي، همين او ادعالي ارمنيلر «دوننکي سهولريني» دوزلتمهيه چاليشير. قاراباغداکي آذربايجانلي قبيرلريني سؤکوب ايزيني ايتيرمهيه سعی گؤستريرلر. تکجه قبيرلريمي؟! هله نئچه ايللر اؤنجه تکجه قاراباغدا دئييل، بوتون آذربايجاندا مدنيت آبيدهلري اوزهرينده اؤز خيرلرينه “دوزهليشلر” ائدهن خصوصي تعليم کئچميش ارمني اوستالارينا فرصت دوشدوکجه اونلاري مدني صورتده اوغورلاييب آذربايجاندان اوزاقلاردا اؤزونونکولشديرن ارمني “صنعتکارلارينا” آذربايجاندا او قدرده اهميت وئرميرديلر. لاکين اونلارين اشتاهاسي گئتديکجه چوخالدي. اونلار آذربايجان تورپاقلارينين بير حيصهسينه صاحب چيخماق اوچون ادعا قالديريب قاراباغي آذربايجاندان آييرديلار. تاريخ ساختاکارليغي سئومير، حقيقت گئج ده اولسا بير گون اوزه چيخاجاق!!!
سون ايللرده ايراندا ياشايان اديب حکایهلريني و ادبي-تنقيدي مقالهلريني منتظم اولاراق تورکديللي مطبوعاتدا چاپ ائتديرميشدير. او، اوزون مدت آذربايجان ديلينده نشر ائديلن «وارليق» درگيسي ايله امکداشليق ائتميش، «يول» آدلي ادبي، اجتماعي-سياسي ژورنالین تاسيسچيلريندن بيري اولموشدور. حمید محمدزاده 1947-جي ايلدن جنوبي آذربايجان يازيچيلار جمعيتي اداره هئيتينين، 1958-جي ايلدن ايسه آذربايجان يازيچيلار بيرليگينين عضوو اولموشدور. او، هارادا ياشاماسیندان آسيلي اولماياراق حياتينين بوتون مرحلهلرينده آذربايجان ادبياتينين، هابئله آذربايجان ادبیاتشناسليغينين شرفيني يوکسک توتموش و اونون علمي-ادبي ديرلرينين کئشيگينده دايانميشدير.