“تویوغ”لار و قاضی بورهان‌الدین
همت شهبازی
“تویوغ” شعری تورک شعرینه مخصوص بیر شعر قالیبی دیر. قافیه‌لی، وزن‌لی ۴ مصراعدان اولوشان و مضمونجا باشقا دؤردلوک لردن سئچیلن بو شعر قالیبی‌نین گؤزه‌ل اؤرنکلرینی “دیوان لغات الترک”ده گؤروروک. بو کیتابدا اولان اؤرنکلر عومومیتله “هئجا” اؤلچوسونده یازیلمیش. گؤرونوشجه ۴ مصراعسی نین ۱، ۲، ۴ –جو مصراعلاری هم‌قافیه اولان بو شعر نؤوعو گئت گئده اینکیشاف ائدیر و آذربایجان شعرینده ۸-جی عصرده یازیب یارادان آذربایجانین حؤکمدار شاعیری “قاضی بورهان الدین”-ین شعرینده ان اساس یئر توتور. داها دوغروسو سایجا آز اولدوغونا باخمایاراق، بورهان الدینی “تویوغ”لار شاعیری آدلاندیرماق اولار. اونون تویوغلاری کئچمیشده کیلرین عکسینه اولاراق “عروض” اؤلچولو و عروضون “بحر رمل” (فاعلاتن فاعلاتن فاعلات) اؤلچوسونده یازیلمیشدیر.
بیلیندییی کیمی آذربایجان شعرینده دؤردلوک تشکیل ائدن شعر قالیب‌لریندن: (روباعی، قوشما، گرایلی، بایاتی) قالیب‌لری واردیر. آمما “تویوغ” قالیبی یوخاریداکی قالیب‌لرین هئچ بیریسی‌نین وزنینی تکرار ائتمیر. داها دوغروسو اونلارین یازیلدیغی اؤلچوده یازیلمیر. دئییلنلره گؤره، بؤیوک اؤزبک شاعیری “علیشیر نوایی” بو قالیبی ایکی مصراعدان عیبارت اولان شعر آدلاندیریر
“تویوغ” سؤزو ایسه، “ایمالی (کینایه و ایشاره لی) و جناس‌لی” سؤز معناسیندا ایشله نیلیبدیر. گؤرونور “تویوغ” قالیبی “بایاتی”دا اؤنم داشییان “جناس”لیغی آلیر و اؤلچوده (یابانجی بیر اؤلچو قبول ائتسه ده) باشقا بیر قالیب یارادیر. آشاغیدا گلن “تویوغ”لار اؤرنه‌یی قاضی بورهان الدینین دیوانیندان سئچیلمیشدیر. بو شعرلر ۸ -جی عصر آذربایجان دیلی‌نین اؤزللیکلرینی عکس ائتدیردییی اوچون ده دیلچیلیک باخیمیندان ماراقلی‌دیر. چونکی اونون “غزل” قالیبینده یازدیغی شعرلرین دیلینه رغمن، تویوغلاریندا چوخ چیلخا و دوغما بیر دیل ایشلنمیشدیر:
” تویوغ”لار/ قاضی برهان الدین
همیشه عاشیق کؤنلی بیریان بولور،
هر نفس غریب گؤزی گیریان بولور.
صوفیلرون دیله‌یی محراب، نماز
ار کیشینون آرزوسی مئیدان بولور.
* * *
بو دونیا بیر نفس ایچون اولمیش یالاخ،
دیبی یاخیندور آنون دئگول ایراخ.
زولفونی تاغیتما جمع ائیله، بَگوم،
یوخسا اولور بو جهان آلاخ-بولاخ.
* * *
مجلیسی کیم خوش توتار عنبر، عنبر.
کؤنولی کیم آپارور دیلبر، دیلبر.
دونیا اهلینون باشینی کیم چَتَر،
ایشینی توغرو قیلان سرور، سرور.
* * *
بایرامدا گؤزل قوچلار قوربان بولور،
آسلانلار قایدا بولسا، غرران بولور.
ارنلر جرگه سینده سؤز سؤیله مک
فی المثل، چون زیره وو کیرمان بولور.
* * *
کئچدی کئچن وار ایسه، دؤوران بودور،
شیمدی قوپان جانلارا جولان بودور
کیمده کی، وار ایسه گلسون اورتایا،
گیزله مک پس نه ایچون، مئیدان بودور.
* * *
عشق اری بو دونیاده دیلریش ایمیش،
رنجون ایچینده بو گون درویش ایمیش.
گئیمَکو یئمکدن آرتوخ ایستمک،
ار کیشینون جانینا تشویش ایمیش.
* * *
یار اولدور کی، یار ایله همدرد اولا،
یاریندان یوز قایتاران یار سرد اولا.
یئمک-ایچمک یاخشیلیخ گونین گؤرن،
ار گونینده گر دؤنه، نامرد اولا.
* * *
قیشلادان باشلادی دپرندی اوبا،
غؤنجه یئنه کؤنله گین قیلدی عبا.
نیلوفر یاتدی، باشین تالدی سویا
نئیله سون غماز دورور باد صبا.
* * *
اؤنوموزده شمعه لر یانا دورور،
ییگیت لر قیزیل سوجی قانا دورور.
بو دَمی گلون غنیمت گؤرلوم،
کی دونیا، ائی یارَن لر، فنا دورور.
* * *
ار کیشی ار عایبیندان کور اولا گر،
دونیادا آدمیلر بولار بشر.
مَهَگَه توتمایینجا کیم نه بیله،
صافیمیدور، یاخو قاتیخلومی زر؟
* * *
دونیادا بیر جانا بنزر جان گتور،
کافیر ایسن، دخی گل ایمان گتور.
هله بو درده دوشیبن یانارام،
بولدون ایسه، دردومه درمان گتور.
* * *
اوسدونده دولت بو گون سئیوان اولسون،
سعادت یئنه بیزگه ائیوان اولسون.
نئجه کی، بن ساغامو قایغورمانوز،
وار جانوم ییگیتلره قوربان اولسون.
* * *
ارمیدور سربازو زرباز اولمایان،
آلاجا اؤردگ لره باز اولمایان
یئمک، ایچمک، گولمک، اویناماخ حارام،
ار گونینده یارا دمساز اولمایان.
* * *
قوشونلار بیر-بیرینه قاخشاشماشدا،
ایکی عالم چریسی چاخشاشماشدا.
توپوموز بولینیسار خالقا اومید،
بو جهان خالقی ایشی اوخشاشماشدا…
