حبیب ساهر؛ پدر شعر نوی ایران
مرتضی مجدفر

 مرحوم استاد میر حبیب ساهر، شاعر، ادیب و محقق ایرانی که گنجینه گرانبهایی را در حوزه ادبیات فارسی و ترکی آذربایجانی به یادگار گذاشته است، در۲۶ آذر ماه ۱۳۶۴ در تهران دیده از جهان فروبست. از آن تاریخ تا کنون در محافل دانشگاهی ایران و جهان ، مرده ریگ فرهنگی ادبی ساهر ، مورد بررسی های فراوان قرار گرفته و رساله های دانشگاهی زیادی در ایران و ترکیه ، جمهوری آذربایجان، انگلستان و آمریکا به تحلیل آثار وی اختصاص یافته است. عده‌ای، به حق «ساهر» را پدر ادبیات نوین ترکی آذربایجان و در ایران و همراه، همفکر و هم رای با «نیما» در پیدایش شعر نو فارسی دانسته اند. از اشعار ساهر، سپیدی، پیش از انتشار اشعار نیما در دست است. حتی، او اشعاری از شارل بودلر فرانسوی را به صورت سپید به فارسی ترجمه کرده که در سال های اول قرن حاضر (۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰ هجری شمسی) در مطبوعات وقت به چاپ رسیده است البته این، به غیر از قطعه های منظوم و منثور بسیار زیبایی است که ساهر، از قرآن مجید به ترکی آذربایجانی بازگردانده است. در بین این قطعه های منظوم، علاوه بر اشعاری با قوافی و قواعد ویژه اشعار مشرق زمین (هجا و عروض)، اشعاری سپید و نیمایی هم می توان یافت.

هر چند از رحلت حبیب ساهر، با روز و ماه و تاریخ و حتی محله در گذشت (طرشت تهران) و تشییع پیکر و مجالس ترحیم بسیار با شکوه وی، اطلاعات جامعی در دست است، ولی در قرآنی که از پدر بزرگوار وی – سیدی که در قیام مشروطیت و به گاه کودکی میر حبیب ساهر ربوده شد و دیگر نشانی از او به دست نیامده – به جای مانده، تاریخ ولادت استاد ساهر، سال ۱۳۸۲ ذکر شدخه و از ماه و روز تولدش، هیچ کفته نشده است. بعدها، ساهر در اشعار خود، بارها، از زمان ولادت و کودکی اش سخن گفته و می توان از روی این اشعار دریافت که وی، احتمالا در ماه دوم از فصل بهار ۱۲۸۲ – آن گاه که زمین و زمان با عطر گل و ریحان و شقایق و یاسمن درهم آمیخته می شود، از مادر زاده شده و ۸۲ سال با عزت و افتخار در این دیار پر عزت ۸۲ زیسته، سالی که قریب ۵۰ سال آن با معلمی و افتخار یاددان به دیگران در هم آمیخته است. همزمان با ماه دوم از بهار،‌در این نوشته کوتاه، نگاهی گذرا خواهیم داشت ساهر در این فهرست، نگاتی ذکر شده که به سبب حضور مستمر و چندین ساله راقم این سطور در واپسین سال های عمر استاد در نزد وی،‌برای نخستین بار منتشر می شود و این البته، می تواند محققان و اندیشمندان را در انتشار آثار وی، به ویژه آثاری که تاکنون منتشر نشده اند، یاری رساند. همچنین جا دارد از فرزند ارشد وی «حمید ساهر» که عکس های منحصر بیه فرد و چاپ نشده ای از استاد را در اختیارمان قرار داده اند،‌سپاسگذاری کنیم.

تولد و حیات

حبیب ساهر، معروف به اولکر، روستازاده ای از سرزمین آذربایجان است از روستای ترک «میانه» مدت ها پیش خانواده اش، رخت اقامت در تبریز افکنده بودند و ناگزیر حبیب در سال ۱۳۸۲ هجری شمسی در محله دوه چی تبریز، پا به عرصه هستی نهاده است.

پیش از این گفتیم که پدرش در قیام مشروطیت تبریز ریوده و سپس کشته شد. حبیب، درس و مکتب را در محلی به نام «سردابا اوستو» با قرآن آغاز کرد. سپس کتابهای قدیمی مکتبخانه ها را ابتدا در مدرسه معتمده و سپس در محمدیه، یکی از پس از دیگری تمام کرد. بعد به مدرسه دولتی رفت و دیپلم گرفت. آن گاه به شغل معلمی روی آورد و اول بار در شهرها و روستاهای کردستان به تدریس پرداخت. در سال ۱۳۰۶ هـ ش . رخت سفر بر بست و به استانبول رفت. او که زبان فرانسه را قبلا در مدرسه کاتولیک های تبریز خوب یاد گرفته بود، برای ادامه تحصیل مشکلی نداشت. لذا وارد دانشگاه شد و در رشته جغرافیا لیسانس گرفت و به ایران برگشت و شغل معلمی را این بار به صورت رسمی پی گرفت و در شهرهای مختلف از جمله: قزوین، زنجان، اردبیل و تهران به تدریس پرداخت.

حبیب، با آن که معلم جغرافیا بود، اما به گفته سادات اشکوری – یکی از شاگردان کلاس او – قسمت های پایانی ساعات درس او به ادبیات ختم می شد، آن هم شعر و بالاخص شعر ترکی.

استاد ساهر، تا پایان عمر قلم زد و شعر گفت و کتابهایی پدید آورد که تعداد آنها کم نیستند و ما نیز کتابنامه ای از او را در پی خواهیم آورد. زبان شعری ساهر، ترکی ادبی است و لغات در آن اندک؛ اما تاثیر لهجه ترکی استانبولی نیز کم و بیش در آن مشهود است. (نقل به مضمون از: با خلوت گزیدگان خاک، عباس مهیار، موسسه انتشار جامعه).

آثار و کتابنامه

الف) آثار فارسی (چاپ شده)

۱-           شقایق (مجموعه شعر نو و کهن) ۱۳۲۲ – تبریز

۲-           سابه‌ها (مجموعه شعر نو و کهن) ۱۳۲۴ – تبریز

۳-           اشعار برگزیده (مجموعه شعر) ۱۳۲۶ – اردبیل

۴-           افسانه شب (مجموعه شعر) ۱۳۲۵ – تبریز

۵-           خوشه ها (مجموعه شعر) ۱۳۳۳ – قزوین

۶-           جغرافیای ایالت خمسه، ۱۳۳۷ – قزوین (اثر علمی – تحقیقی درباره جغرافیا)

۷-           اساطیر (مجموعه شعر) ۱۳۴۵ – قزوین

۸-      اشعار برگزیده (مجموعه شعر) ۱۳۴۷ – قزوین (اشعار این مجموعه، با اشعار برگزیده‌ای که در سال ۱۳۲۶ در اردبیل منتشر شده، تفاوت دارد).

۹-           کتاب شعر ساهر (۱) ۱۳۵۳ – انتشارات نبی تهران

۱۰-        کتاب شعر ساهر ۲ – ۱۳۵۴ – انتشارات گوتنبرگ تهران

۱۱-        میوه‌گس (مجموعه حکایات و خاطرات) ۱۳۵۴ – انتشارات گوتنبرگ تهران.

۱۲-        ادبیات منظوم ترکی (آنتالوژی، مشتمل بر شرح حال بیش از صد شاعر ترک زبان اهل ترکیه، ۱۳۵۶ – انتشارات دنیای دانش تهران)

ب) ‎آثار ترکی

۱-     لیریک شعر (مجموعه شعر)، قزوین، ۱۳۴۴.

۲-     کوءشن (مجموعه شعر)، تهران، ۱۳۵۸.

۳-     سحر ایشیقلانیر (مجموعه شعر) تهران، ۱۳۵۸.

۴-   سوءنمین گونشلر (ترجمه هایی منتخب از آثار کلاسیک فارسی به ترکی)، تهران – ۱۳۶۱ (مقدمه، حواشی و توضیحات این کتاب، توسط مرتضی مجدفر نوشته شده است.).

۵-     داغینیق خاطره لر (مجموعه خاطرات)، تهران، ۱۳۶۱.

*    عمده آثار استاد ساهر، به ترکی است که در مطبوعات مختلف به چاپ رسیده است که از جمله آنها می توان به نشر بیش از ۲۰۰ شعر، مقاله، داستان و خاطره در نشریات ترکی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همچون وارلقی، آزادلیق، یئنی یول، انقلاب یولوندا و … اشاره کرد.

ج) ترجمه از آثار ایشان به فارسی (چاپ شده)

۱-     منظومه فلکلوریک آرزی و قمبر، تهران ۱۳۵۵، نشر مازیار، ترجمه دکتر حسین محمدزاده صدیق.

۲-     چند شعر در آثار از شعرای آذربایجان، تهران، ۱۳۵۱.

۳-   شش شعر با مقدمه ای تحت عنوان«نمونه هایی از شعر ساهر» تهران – مجله خوشه سال ۱۳۴۷، شماره ۲۴، ترجمه: دکتر حسین محمدزاده صدیق.

۴-     درس گلستان (قصه)، تهران، ۱۳۵۸، از مجموعه هفت قصه (شماره ۳)، ترجمه: مرتصی مجدفر.

۵-     و …

د) آثار چاپ نشده (فارسی)

۱-     کتاب شعر ساهر (۳)

۲-     ترجمه اشعار شارل بودلر فرانسوی به فارسی (این اشعار، در دهه ۱۳۰۰ ۲۱ ۱۳۱۰ در برخی مطبوعات به چاپ رسیده است.)

۳-     و …

هـ) آثار چاپ نشده (ترکی)

۱-     قیزسسی، قیزیل سسی، قازان سسی،‌رمان.

۲-     خاطره لر یا حیاتین یئددی بوروقلاری (خاطره های یا هفت خوان حیات)

۳-     خاطره لر، باشاگلن چیکیلیر.

۴-     ترجمه از فرانسوی به ترکی (مجموعه شعر)

۵-     مجموعه مقالات درباره ارتباط جغرافیا، ادبیات و هنر.

۶-     مجموعه نوشته های طنز آلود.

۷-     چهار مجموعه شعر آماده.

و ) درباره او

مقالات

۱-     مهدی حسین، «حبیب ساهرو …»، هفته نامه اینجه صنعت، باکو ۱۹۶۹.

۲-     قاسم جهانی، هفته نامه اینجه صنعت، باکو ۱۹۶۹/

۳-     دکتر شکری ائلچین، در مقالاتی که در آنکارا به چا رسیانده است.

۴-     وفا علیف، «ایرانلی شاعر، حبیب ساهر …» ماهنامه، آذربایجان باکو، ۱۹۷۹، شماره ۳.

۵-     مرتضی مجدفر، «حبیب ساهرین یازی دیلی و اونون رابطهسی حیات ایله» انقلاب یولوندا، ۱۳۵۹ شماره ۷.

۶-     خانم دکتر برنجیان، در تاریخ ادبیات آذربایجان، آمریکا، ۱۹۸۲

(History of Azerbayjanian literature)

۷-     دکتر حسین، صدیق در مهد آزادی (هنر و اجتماع)، ویژه حبیب ساهر، ۱۳۴۷، تبریز.

۸-     روزنامه ادبیات جبهه‌سی در ترکیه، ۳۰ حزیران ۱۹۸۰.

۹-     گنجعلی صباحی، «درین دویغولو شاعریمیز…» مجله وارلیق، خرداد، ۱۳۶۰.

۱۰-  پروفسور حمید آرسلی در تاریخ معاصر آذربایجان، ج ۲ – بخش ۱.

۱۱-            گنجعلی صباحی، در شعریمیز زمانلا آددیملاییر، ۱۳۶۰ – تهران.

۱۲-            دکتر حسین، صدیق در ویژه نامه ادب و هنر کیهان، دوشنبه ۰۲/۱۰/۱۳۶۴ (بعد از مرگ استاد)

۱۳-            کاظم السادات اشکوری، یادی از حبیب ساهر، آدینه، شماره ۳، جمعه ۱۳ دی ۱۳۶۴.

۱۴-            مرتضی مجدفر، استاد ساهر در یک نگاه، روزنامه فروغ ۱۴/۰۳/۱۳۶۶ آزادی، تبریز

۱۵-            مرتضی مجدفر، سعدی شیرازی و ساهر، روزنامه اطلاعات، ۲۳/۰۷/۶۶، تهران.

۱۶-            مرتضی مجدفر، آرزی و قمبر، منظومه ای غنایی از استاد ساهر، روزنامه کیهان ۲۵/۰۸/۶۶ -تهران.

۱۷-            مرتضی مجدفر، حافظ الفت، یادبودی از شاعر آذربایجانی میر حبیب ساهر، روزنامه همشهری ۱۹/۰۴/۷۴، تهران.

۱۸-            ویژه نامه هفته نامه صاحب در تبریز، ۱۳۷۶.

۱۹-            ویژه نامه هفته نامه امید زنجان، ۱۳۷۶.

۲۰-            عباس مهیار، با خلوت گزیدگان خاک(گوشه هایی از تاریخ ادبیات معاصر) مؤسسه انتشاراتی جامعه– ۱۳۷۹.

کتاب

۱-     دکتر حسین محمدزاده، صدیق «دید از نوآوری های ساهر» تبریز، ۱۳۵۷، نشر ساوالان.

ز) مصاحبه های او

۱-     با گزارشگر کیهان در کیهان ویژه ادبیات، اسفند ۱۳۵۶.

۲-     با ع. ش. آراز در مجله یولداش، شماره ۱۳/

۳-     با مرتضی مجدفر در مجله انقلاب یولوندا، شماره ۷.

ح) امضاهای او

از ساهر در مطبوعات فارسی تنها با امضای ساهر (ساهر حبیب ساهر، میر حبیب ساهر، ساهر تبریزی) و در مطبوعات ترکی با امضاهای ساهر، اولکر، لاادری (فقط در انقلای یولوندا) آیدنی، آقجانابلی و سرخابلی، مقالات، اشعارو نوشته هایی به چاپ رسیده است. لذا با دقت مجدد در مطبوعات خهفت سال نخست پیروزی انقلاب اسلامی (از بهمن ماه ۵۷ تا شهریور ۶۴) که ساهر برای آنها مطلب می فرستاده است. می توان میراث به جای مانده از ساهر را غنی تر کرد.