بیر اینسانلیق کابوسو گونئی آذربایجان اؤزه‌للییینده(«محمد جعفری چالغین»ین کابوس شعرینده)
افراسیاب نورالهی
شعرین زامان زامان اوداقلاندیغی قونولار اولوب؛ سئوگی، قهرمانلیق، میللیتچیلیک، وطن سئورلیک، اینسان سئورلیک، طبیعت سئورلیک و … و طبیعیدیرکی، بعضی زامانلار، ایجابینا گؤره، بعضی قونولار اوزره داحا چوخ یوغونلاشمیش اولوب و اولور؛ مثلا معاصیر آنلامدا، میللتلرین کئچدییی مستقللیک دؤورو، داحا چوخ بو قونو اوزره یوغونلاشمیش اولور. نئجه‌کی، بیز، بو گون قوزئی آذربایجان شعرینین آلتمیشنجیلار و یئتمیشینجیلر دئییلن نسلینی مطالعه ائدینجه، او دؤورون نهنگلرینی داحا چوخ بو یولدا یعنی میللییتچیک و مستقللیک یولوندا یورودویونون شاهیدی اولوروق. آما ایکی قونو هر زامان اولموشدور. یعنی شعر هئچ زامان بونلارسیز اولمامیشدیر؛ بیری “سئوگی”، دیگری ایسه “اینسانلیق”نامینه اولان شعرلر؛ داحا دوغروسو اینسانلیغین قایغیسیندا و کئشیینده اولان و دوران شعرلر. بئله باخاندا، بلکه‌ده یاشیددیرلاردا دئمک اولور بو “شعر، سئوگی و اینسانلیق” اوچگنی. آدمله حوانین سونرادان آدینا “سئوگی” دئییلن، او، بیربیرلرینه اولان حیس لریندن دولایی اوزلرینده پوچورلانان ایلکین قیرمیزیلار و توک اورپمهلرله یاناشی بلکه شعرینده ایلکین نطفه سی باغلانیردی. و سونرا ائله همن سئوگینین بطنیندن دوغان دیگر اینسانی آما منفی حیسلردن دولایی هابیل، قابیل قارداشلارین بیری بیرینی اولدورمهسی، همن شعرین اؤنونده یئنی بیر چتینلیکلرین و مسولیت‌لرین یارانماسینین باشلانیشی دئییلمیایدیر.
بو آچیدان باخینجا، بو گون گونئی آذربایجان شعرینی اوچ اساس مؤوضوعویا اوداقلاندیغینین شاهیدی اولوروق؛ میللیتچیلیک، سئوگی و اینسانلیق نامینه دئییلن و یازیلان شعرلر. و طبیعیدیرکی، دوشدویو دورومدان دولایی “میللیتچیلیک” قونوسوندا داحا قاباریقدیر. بیر یانداندا دونیانین بو قلوباللشمادان دولایی، بیر اؤزه‌للیکلر و گؤزه‌للیکلر آختاریشی و طلبی نتیجه‌سینده؛ آرتیق بیر گوئنی آذربایجان اؤزه‌للیییده کشف اولموش و اورتایا چیخمیشدیر. بونو هم سیاسی حئسابلامالاردا گؤرمک اولور، هم اکونومیک حئسابلامالاردا و هم شعر، کولتور و صنعت حئسابلامالاریندا. و بونون ایلکین بلیرلرینی تورکیه و آذربایجان قارداش اؤلکه‌لرینین بیزه دیققت و توجهی نتیجه‌سینده گؤره بیلیریک. و نه موتلو بیزه کی، بو گون بؤیله بیر اورتامدا واریق. و بؤیله بیر اورتاما سونا بیله جه ییمیز سئوگی، سایقی و قایغی دان عیبارت گونئی آذربایجان اؤزه‌للییینده بیر قاتقی دادا بولونا بیلیریک.
سایین محمد جعفری(چالغین) جنابلاری بو گون شعریمیزده بو اؤزه‌للییی لاییقینجه تمثیل ائدن گنجلریمیزدن بیریدیر. ایندی بورادا بو مقدمه و بو اؤزه‌للیک اساسیندا سایین چالغین دوستومون شعرلریندن اؤرنکلر وئریب و اونلاری بیر سیرا بو گونکو پروفئسیونال شعر و تنقید دئنئییم لریله اویغولاماغا چالیشاجاغیق. بو آرادا مقاله میزین اساس ایچهریغی(یعنی بیر اینسانلیق قایغی کئشلییی گونئی آذربایجان اؤزه للیینده) پوزولماسین –دئیه، کابوس شعریندن تام اولاراق صحبت ائده‌جه‌ییک. آما اویغولایاجاغیمیز پارامئترلر؛
۱- شعر اولوب، اولمادیغی آچیدان
۲- آرکئتیپچی ائلئشتیری یؤنتمی اساسیندا(کابوس شعری)
۳- وصفچی اولوب، اولمادیغی آچیدان
شعر اولوب، اولمادیغی آچیدان:
شاید ایلک باخیشدا تعجبلی گله؛ بیر کیتابین اؤن سؤزونده، او کیتابین ایچینده گئدن شعرلرین شعر اولوب، اولمادیغی قونوسو! دوغرودور. آما ظاهرا ساده و تعجبلی گلن بو قونو، زامان زامان شعرین ان ایلگینج، تارتیشیلیر و عینی حالدا دوشوندوروجو قونولاریندان اولوبدور؛ ائله کی، شعر ندیر؟ -سورغوسو ان تمل و ان آغیر سورغوسو اولوب شعرین و شاعیرلرین هر زامان. و ائله اونا گؤرهده بیلیرسینیزکی، بو سورغویا سایسیز جاوابلامالار و دیرلندیرمه‌لر اولوبدور. آما بودلئرین وئردییی جاواب و بودلئرین دوشوندویو جاواب، بو سورغونون بیلیمسل چؤزوموایله ده اوست اوسته دوشن و اونو تاماملایان جاوابدیر. بودلئره گؤره؛ “شعر بیر سئحیرلی سؤزدورکی، اورادا عینی زاماندا هم سوبیئکت وار و هم اوبیئک”. ایندی بیز بورادا چالیشاجاغیق سایین چالغین جنابلارینین شعرلرینی نمونه اولاراق دا کابوس شعرینی بو آچیدان دیققته آلاق و شعرین یورومویلا یاناشی، اونو بو نقطه نظردن ده اویغولاماغا چالیشاق. سایین چالغین کابوس شعرینده دئییر؛
بیر اوخول وار یوخولاریمدا،
قاپیسینی،
“یای”دا باغلایا بیلمیر
بیرده بیر گولله وار
بیر کاسا سو
و بیر ساریشین قیز
اوزاقلاردان دومانلاردا گؤرونور کیمی گلیر منه
دوستومون آتلیه‌سینده‌یم،
بیر کابوی فیلیمینده
بورادادا بیر گولله وار
بیر کاسا سو
و بیر ساریشین قیز، بیر شئیلر سؤیله‌ییر تگزاس لهجه‌سینده؛
اوزاقلاردان بیر شئیلر ائشیدر کیمی گلیر منه!
یعنی بیر تورلو آنلامسیزلار منیمچون
باکینین تارگوواسیندایدیم او گون
اورادادا بیر گولله واردی
بیر کاسا سو
و بیر ساریشین قیز،
روسجا بیر شئیلر سؤیله‌دی؛
اونلاردا آنلامسیز و سانکی گولور کیمی گلیردی منه
اوخولون قاپیسیندایام
ایچریده محاریبه درسی کئچیرلر اوشاقلارا
دؤیوش درسی، گولله درسی؛
گولله آچیلیر
سو جالانیر
و قاپیدا منه سیغینیر، بیر ساریشین قیزین قورخوسو
شعر، بیر اینسانلیق تراژدیسیندن خبر وئریر، بیر اینسانلیق فاجیعه‌سیندن؛ همده گئنل اولاراق؛ همده ایییرمی بیرینجی عصیردهده حالا بشریتین یاخاسیندان ال گؤتوره بیلمه‌ین بیر اینسانلیق فاجیعه سیندن. بیرینجی نؤوبه‌ده بو او دئمکدیرکی، حالا شعرین اؤزونون چوخ یولو وار. حالا شعرین بوینونا چوخ ایشلر دوشور و حالا شاعیرلر دینجلرینی آلماغا حاقلی دئییل و حالا اؤنده چوخ ایشلری وار.
کابوس، بیلیرسینیز کی، یوخودا باش وئرن بیر اولایدیر. و بیلیرسینیز کی، عینی اولایی تکرار و بیربیرینه اوخشار جهتلریله مختلف زامانلاردا و مکانلاردا یوخو عالمینده یاشاماق دئمکدیر. ائله کی، فردی(بیرئیی) دائما دوشوندورمه‌یه و حتی قورخو حیسی یاشاماغا قدر آپاریر.
شاعیرین سوبیئکتینده و ذئهینسل عالمینده اولان بیر آنلاتی وار. او آنلاتینی البته کی، بیرینجی نؤوبه‌ده شاعیر اؤزو قاپسایا بیلمیشدیر. آما بیلیرسینیزکی، شاعیرین ایشی یالنیز بونونلا بیتمیر و اونو اوخوجولارینا و جمعیته‌ده گؤتورمه‌لی و اؤتورمه‌لیدیر. یعنی اوخوجولاریلا ایلیشگییه کئچمه‌لی و اونلارلا بیر باغ قورمالیدیر. داحا دوغروسو بیر دیل تاپمالیدیر. اونا گؤره اوخوجولارینا تانیش بیر اوبیکئتلره سؤیکنمه‌لیدیر. و سونرا او تاپدیغی دیلله و اوبیئکتلرله ذئهینسل عالمینده اولان او دویونو اوخوجولارینین ذئهنینده تداعی ائتمهلیدیر. و بونون اوچون شاعیرین ایکی تداعی ابزاری وار الینده؛ بیری بنزتمه‌دیر او بیری مئتافورا. یعنی او سوبیئکتینده اولان دویویلا، اوبیئکتی آراسیندا بیر اوخشارلیق تاپماق و یا مئتافورایا گلینجه بیر اوست اوسته دوشمک گؤرمکدیر. تا اوخوجو او آنلاتینی بو واسطه‌ایله اؤزو تداعی ائله یه بیله(یعنی قاورایا بیله).
آما بو شعره گلینجه، بئله دئمک اولار؛ شاعیرین سوبیئکتینده اولان دویو و آنلاتی بیر اینسانلیق تراژدیسینی و فاجیعه‌سینی دویوب و بو گونکو اینسانا آنلاتماق و خبردار ائتمکدیر. اوبیئکتی ایسه اینسانلارا تانیش اولان کابوس اوبیئکتیدیر. اوخشار جهت لری و اوست اوسته دوشن یؤنلری ایسه؛ هر ایکیسینده یعنی هم شاعیرین سوبیئکتینده و هم اوبیئکتینده اولان تکرارلار، قورخو حیسلری و آنلامسیزلیقلاردیر. یعنی شاعیر اوچ عینی وارلیغی “گولله، بیر کاسا سو و بیر ساریشین قیز” تکرارینی اوچ مختلف زاماندا و اوچ مختلف مکاندا عینی بیر کابوس سایاغی گورمه‌سی، رمزی اولاراق بیر شئیلردن ایشارتلر و علامتلردیر. بو اولایی، بو حله یوزولمایان اولایی البته شاعیر یوزوب و بیلیر و بوراسی شاعیرین اؤز باجاریغیدیرکی، اوخوجولارینی بیر مؤوقعده قرار وئریر کی، هم او قورخو حیسینی یارادا بیلسین و هم دوشوندوره بیلسین اونلاری. اورادادیرکی، شعری او تاثیر گوجونه مالیک اولا بیلیر و ایسته‌دییی الده اولونور یعنی.
دیققت ائله سز، کابوس شعری بودلئرین دئدیینه گؤره تام معنادا شعردی. بیز بو اساسی، سایین چالغین بییین شعرلرینین چوخوندا گؤروروک. و عمومیتله سایین چالغینین یارادیجیلیغینین آغیر باسان طرفیدیرده –دئیه بیلریک بوراسی.
آرکئتیپچی ائلئشتیری یؤنتمی اساسیندا(کابوس شعری):
یادینیزدا اولسا، یوخاریدا، شاعیر اوچ عینی وارلیغی “گولله، بیر کاسا سو و بیر ساریشین قیز” تکرارینی اوچ مختلف زاماندا و اوچ مختلف مکاندا عینی بیر کابوس سایاغی گؤردویونو دئدیک.
رمزی اولاراق بیز “اوچ” کلمهسینی یاشامیمیزدا چوخ قوللانیریق؛ مثلا اوچه‌جن ساییرام …/اوچ کره دئدیم سؤزومه باخمادی../ ارنلر اوچه‌جن دئییبلر… و … حتی بو گون علمی جهتدنده بو اوچ رمزینین سیررینی آچقلایا بیلیرلر؛ ائله کی، “ایشلرینیزه باشلامادان اؤنجه دیلینیزین آلتیندا اوچه‌جن ساییب باشلاسانیز، او استرسینیزی مهار ائله‌یه بیلرسینیز کیمی” علمی تاپشیریقلاردا وار. یعنی بیر اوچ اهمیتی؛ اوچ اؤنمی و بیر اوچ وورغوسو زامان زامان اینسانلارین بیلینج آلتلاریندا وار و یئری گلینجه او اوز ایشینی گؤرور.
سایین محمد جعفری دوستوم بورادا اؤزونونده خبری اولمادان او “یونگ”ون دئدییی “کوللئکتیو بیلینج آلتی”نداکی، اوچ رمزیله اوخوجولارینا و گئنل اولاراق جمعیته و اینسانلارا مراجعت ائدینجه، بو “اوچ”ون اؤنمینی وورغولاییر و اوچو اؤترسه، ضررلی و اوزونتولو اولاجاغینیا ایما ائدیر.
وصفچی اولوب، اولمادیغی آچیدان:
بیلیرسینیز کی، بیزیم ادبیات تاریخیمیزده مدحین درین ایزلری وار. یعنی سارایلاردان قایناقلانان مدحی شعرلری دئییرم. بونون بیر باشقا واریانتیدا وار؛ اودا وصفدیر. داحا چوخدا طبیعیت وصفی. مدح و وصف بیر باشا خدمتده اولماق دئمکدیر. یعنی گؤره‌ولندیریلمیشجه‌سینه یازیب و یاراتماق. داحا دوغروسو فرمایشی شعرلر یعنی. او اوزدن بؤیوک بؤیوک مدحی و وصفی نمونه‌لرده آز دئییلدیر بیزده؛ حتی اؤیله کی، بو گونون اؤزونده‌ده ادبیاتیمیز بونلاردان یاخاسینی قورتارا بیلمه میشدیر؛ حتی اؤیله کی، بیر وصف نمونه سینی ائشیدینجه یا اوخویونجا، “ظالیم اوغلو گؤر نجور وصف ائدیبدیرکی، سانکی رسام تابلوسودور” – کیمی سؤزلرده آز دئییب، ائشیتمه‌میشیک.
بونون ترسینه اولاراق، سیزه غربدن بیر میثال وورورام داحا دوغروسو بیر باخیش آچیسی غربدن؛ ائزرا پاند دئییر؛ “شعرده وصفچی اولمایین. باجاریقلی بیر رسام بونو سیزدن یاخشی ائله‌یه بیلر”.
ایندی سایین چالغین بیده بو بنده دیققت یئتیرک؛
“بیر اوخول وار یوخولاریمدا،
قاپیسینی،
“یای”دا باغلایا بیلمیر”
دیققت ائله‌سز بو بندین اوخوجویا دئمک ایسته‌دیینی، نه رسیم له دئمک اولار ، نه موزیکله و نه باشقا بیر صنعت نوعیایله. بونو یالنیز ائله شعرله ائله مک اولار. و یا باشقا شعرلریندن اؤرنک اولاراق؛
“و قاپیدا منه سیغینیر، بیر ساریشین قیزین قورخوسو”(کابوس شعری)
ساچلاریندان پؤهره‌لندی قارا گونلریم(مژگان شعری)
گئجه‌لره کبریت چکیرم بو یئرلرده(حیدر آباد شعری)
پولا یئریکله‌ییردیلر ایینیمده کی پالتارلار(آنا۲ شعری)
نه گؤزلریمه وئردییی قوشلارین قادییا بیلیرم/نه حیاتیما داداندیردیغی اویناشلارین(جهالت شعری)
و خئیلی اؤرنکلر کی بو کیتابدا و عمومیتله سایین چالغی بییین یارادیجیلیغیندا یئر آلمیشدیر. بو او دئمکدیرکی، آرتیق گنجلییمیز بو گونکو مدرن شعر ملزمه‌لریله یاراقلانا بیلمیشدیر و آرتیق تمثیل ائتدییی جمعیتینی دوغرو یئرلره‌ده گؤتوره بیلر.
آما گونئی آذربایجان اؤزه‌للیینه گلینجه، بونو، ائله یئنه‌ده کابوس شعریله تاماملاماغا مئیللی‌یم؛
باخین. خاریجی اؤلکه‌لری بیلمیرم آما ایراندا ائییتیم سیستئمی بؤیله‌دیرکی، یای فصیلی اوخوللاریمیز تعطیل اولار. و بیلیرسینیزکی؛ بیز گونئی آذربایجان تورکلری اؤز آنادیلیمیزده اوخوماق حاققیمیزدان محروموق ایراندا. و بیر گونئی آذربایجان گنجینین آنا دیل اؤزلمینی بوندان گؤزه‌ل داحا نئجه دئک اولار کی؛
“بیر اوخول وار یوخولاریمدا
قاپیسینی
“یای”دا باغلایا بیلمیر”
یعنی، بو حسرت، بو اؤزلم گؤر نه یئردهدیرکی، یوخولاریندا یاشادیغی اوخولون قاپیسی حتی یای فصیلی تعطیل اولان زامانلاردا تعطیل دئییل و اورادا درسلر کئچیلیر و ان دوشوندوروجو و باجاریقلی یؤنو بوراسی کی؛ او اوخولدا بیر محاریبه‌یه حاضیرلیق درسلریده کئچیریلیر اوشاقلارا یعنی، بو اوخولو بیر داحا الدن وئرمه‌سینلر -دئیه، یعنی بو حاقی بیر داحا الدن وئرمه‌سینلر -دئیه. یعنی بؤیله بیر اؤزه‌للیک و قایغی کئشلیک گوئنی آذربایجان شعرینده!
۲۸/۱/۹۶ تهران
