شوقی‌نین شعرلری
دوقتور فیروز رفاهی
احمد شوقی تبریزی آذربایجان و تبریزین ان گؤزه‌ل شاعرلریندن بیری ساییلیر. شوقی آغ قویونلولار زامانیندا دونیایا گؤز آچیب و صفویلر دؤورونده وطندن دیدرگین دوشوب، جلای وطن ائدیب و غربتده ۹۵۴ سنه‌ده دونیایا گؤز یوموبدور. اونون حیاتی و یارادیجیلیغی حاققیندا تذکیره‌لرده آز یازیلیب. آنجاق شعرلرینده بیر دریا حیات و معنا بیزه ارمغان ائدیبدیر. واختی ایله حضرت علی‌نین شعرلرینی بغداددا اولاندا، هله جوان یاشلاریندا فارسجایا ترجمه ائدیبدیر. بو دا اونون عرب دیلی و فارس دیلی ایله نابلد اولماماسینی گؤستریر. شوقی حیاتیندا اجتماعی مسئله‌لره و جماعتین گوزه‌رانینا چوخ دیققت ائدیب و جمعیتده اولان ناطرازلیقلاری آشکار ائدیر.
شوقی‌نین یاشادیغی دؤور چوخ گرگین و چتین بیر دؤور اولوبدور. بونو یالنیز شوقی‌نین شعرلرینده دئییل، باشقا شاعرلرین شعرینده ده گؤرمک اولار. علیجان موجی‌اهری همین دؤورلرده یاشامیش باشقا بیر شاعریمیز بیر شعرینده بئله یازیر:
گئتمک گره‌گ بیر اؤزگه دیاره بو مولکدن،
کیم گون به گون زیاده گلیر ماجرا سسی.
موجـی خدادن ایسته بو بحر ایچره بیر نجات،
گردابه دوشسه بو کشتی نلر ناخدا سسی؟
شوقی‌نین شعرلرینده ده بونا بنزه‌ر شیکایتلری گؤرمک اولار:
رختی اقامتی ای دل گؤتور بو مولکدن
دآیم گلور قولاغیمه شور شیون سسی
بونا گؤره ده شوقی وطنینی ترک ائدن بیر شاعر، بیر غریب بولبول کیمی دائم اوزاقلاردا وطنینی ترننوم ائدیر. او، وطنینی موختلیف تعبیرلرله تجسم ائدیر. بیر یئرده اونو جنت ایله موقایسه ائدیر و حاضیر دئییل وطنینی جنت ایله عوض ائتسین. او دئییر قوی سئوگیلیم اؤز دوغما تورپاغیمدا منه جور ائتسین، تا کی همین جورو جنتده ائتسین. وطنیندن آیری دوشمه‌سینی یعقوبون یوسیفیندن آیری دوشمه‌سی کیمی تصویر ائدیر:
بنا خلد بریندن یک پریم کوینده جور ایتسن
تمنا ایتمنم فردوسی آیرولمق وطندن من
اولوب یعقوب‌وش شوقی کونل دآئم چکر قیغو
آلیدیم بُویینی یوسف کمی کل پیرهندن من
باشقا بیر شعرینده ائوینی غارت اولموش و برباد اولموش کیمی تصویر ائدیر و شکایت ائدیر کی، یاریندان یعنی سئوگیلی وطنیندن آیری دوشوب، قالیبدیر. بیرده کی، همیشه وطن قایغیسی اوزه‌ر‌ینده یووا سالیبدیر:
چکوب بر نالۀ فریاد دلسوز
دیدوُم عالمده یُوخ من تک جگرسوز
کیم ایلردی بنا بیله کُمانی
کوُرَیــدوُم غارت اولمش خانی‌مانی
بنم اوُل عندلیب زار قالمش
جــــدا اوُلـمش وطــندن یــار قــالمش
غمُ هجرانه دُوشدم کلدن آیرو
چکُــوب محنت همیشه دلــــده غیغــو
«کؤنول صبر ائیله، صبر ائیله» مطلعلی بیر ترکیب بندینده، شوقی اؤزونه تسکین وئریر کی، بوتون بو مصیبتلر، آیریلیقلار بیر گون سونا چاتار. آمما تأسوف کی، شاعر بو اومید ایله یاشاسا دا، گؤز‌لری بیر داها وطنینه دوشمه‌دی و غوربتده یالان دونیادان کؤچوب، گئتدی. بیر حالداکی وطنینی گولوستان باغی خیطاب ائدیر. همین شعرده «بیر کؤن گؤرمک» بیرلشمه‌سینی ایکی معنادا؛ هم حقیقی معنادا بیر گون قاییدیب وطنی گؤرمک آرزوسونو و هم ده مجازی معنادا « غربتده یاخشی یاشامادیغینی» بیلدیریر:
وطنیمدیر باغ ارم
نصیب اولا بـیر کؤن کـورم
بیزه ربّم ایله کرم
کؤنول صبر ایله صبر ایله
باشقا بیر شعرینده وطنه سئوگیسینی فرهاد، مجنون و وامق ایله موقایسه ائدیر و دئییر کی، یوز ایل غربتده یاشاسادا، فلکین قارشیسیندا بویون أیمز و اونون مینتینی چکمز. حتی أیر دورلو-دورلو درد و بلالارا دوشسه .
فلک هجرانن چکمکدن
اکــدی محنت غم منی
الف قدّیمی بوکمکدن
یای تک ایلدی خم منی
کرم اولمز محنتده
چـکمنم آنــدان منتــده
یوز ایل دیار غربتده
قویسه ظلــم ستم مـنی
دوشر اولسم دورلو درده
بـویـون اکمنم نامـرده
جان تسلیم ایلسم مرده
پسند ایلـر عالــم مـنی
جوشیدوب چرخ جفاجو
وئردین منه غـم قایقـو
قویدن وطنمدن آیرو
آلـدی دردُ ورم منـی
فرهاد مجنون وامق
اولاردور قولینده صادق
شوقی عشق ایچره هر عاشق
بلمز اولاردن کم منی
شوقی‌نین یازدیغی گرایلی شعرلری اونون بیر یاندان کلاسیک شعرده، بیر یاندان دا همین خالقا مخصوص اولان هئجا شعر فورمالارینا علاقه و گوجونو گؤستریر. او، دئییر غربتده وطندن آیری اولدوغو حالدا یانماسین دا نئیله‌سین. شعری او قدر اوره‌یه تاثیر ائدیر کی، اونا آرتیق سؤز یازماغا هئچ احتیاج یوخدور: بو شعرده ایشله‌نیلن ترکیبلر و سؤزلر آغیزلاردا گزن سؤزلردیر.
اولموش دیاریندن جدا
یانماسین نئیلسین کؤنول؟
کاباب باغری دوشمش اودا
یانماسین نئیلسین کؤنول؟
یارالاری هئچ ساغالماز
طبیب غایغیسینا قـالمـاز
دردینـه درمان تاپیلمـاز
یانماسین نئیلسین کؤنول؟
یار سئوداسی باشدان گئتمز
نـه صبر، نه قرار ائتمز
پروانه تک وصله یئتمز
یانماسین نئیلسین کؤنول؟
آغلاماقدان بـو دونیاده
گـؤز یاشیم باغلامیش آده
یئتیشمدی بیر مورادا
یانماسین نئیلسین کؤنول؟
شوقی دئیر یارّب ندیر بو؟
ستم اولـدی منـه هـر سو
قالدی کؤنلومده چوخ آرزو
یانماسین نئیلسین کؤنول؟
شوقی وطنینه سئوگینی و اوندان اوزاقلارا دوشمه‌سینی کلاسیک ادبیاتا مخصوص اولان تعبیرلر یعنی غربت، هجران، گولدن آیری و بونا اوخشار تعبیرلرله اوخوجویا چاتدیریر:
خم اولدی قدیمز کُوز کورمدی اول سروُ قامتدن
اولور هجران کُونی مشکل بنا روزی قیامتدن
نه یاخشی اولاردی عؤمرونو غربتده یاشایان بو گؤزه‌ل شاعریمیزین بوتون شعرلری ألده اولونسون و ائله گون اولسون کی، اونا بیر مقبره «مقبره الشعرا»-دا تیکیلسین. قوی هامی گؤرسون کی، تبریز اهلی بئله اینجیلرینین قدرینی یاخشی بیلیر و آرتیق اونا تبریزین اونودولموش شاعری دئمک اولماز.
بو یازینی تبریزلی شوقی‌نین تبریز لهجه‌سینه مخصوص اولان بیر گؤزه‌ل شعری ایله باشا چاتدیریر. بو یاخینلاردا اونون هله لیک الده اولونان شعرلری دیوان شکلینده چاپ اولماسی وعده‌سیله اوخوجولارا سونورام.
کئچدین گینه بو راه گذردن قرا چرقت
گؤردوم یوزونی صبح-سحردن قرا چرقت
پر نوردر او، شمس قمردن قرا چرقت
گؤستردی ضیا بحریله بَردن قرا چرقت
داغتدی منیم عقلیمی سردن قرا چرقت
گلدین باغا پا بوسین ائدر چمنده گوللّر
روخسارینا باش أیدی گؤروب، لاله احمر
گول غنچه سی چکدی اؤزونه پرده اخضر
شهد دهنیندر، سورالیم چشمه کوثر
شیرندور لبین قند شکردن قرا چرقت
آچیلدی نیگار حسنیون اوُل تازه بهاری
بلبل کیمی کورکج چکرم ناله زاری
اشجار قدین گؤستروب هم برگ ایله باری
ای سرو نهالین کتوروبدور قوشا ناری
درمک دیلرم ینکی ثمردن قرا چرقت
آل داله گئیوب قامتینه سیر ایله گولزار
خوب یاراشور اندامنکا پیراهن گولنار
بُوخاقینا دوز بیر نیچه مرواریلرنک دار
گوفتاره گل ای آغزی صدف، دیشلری شهوار
یئیدور سوزنک اول لعل کوهردن قرا چرقت
بیر حوری لقاسن صنما یوخ سنه همتا
کشف ایتمه نقابنک کی، دوشر عالمه غوغا
کیم گؤرسه جمالنک سنین ای حسنیده لیلا
مجنونه دؤنر سانکی بو عالم سر و تا پا
صحرایه دوشر جمله شهردن قرا چرقت
حیران اولورم سن کمی محبوب جوانه
سرینده لچک چکنده دستارنکی یانه
نظارینا یوخ کیمسده بر تاب توانه
خوبلوقنی اظهار ایلدون سن که جهانه
پُنهان اولو خوبلار بو خبردن قرا چرقت
ای زهره جبین سیب زنخ خالاری فلفل
سنسن گوزی نرکس،روخی گوُل، زلفلری سنبل
اولدوم پری بو شیوه رفتارینا مائیل
تا وصله یتوب شوقنی مظلوبین ایت حاصل
افتاده نکی گل سالما نظردن قرا چرقت
