درآمدی بر لهجه شناسی زبان ترکی آذربایجانی
دوقتور فیروز رفاهی
فصل اول:  تاریخچه پژوهش لهجه‌های ترکی آذربایجانی

مطالعه و پژوهش لهجه های هر زبان مسلتزم بررسی های میدانی و تطبیقی آن لهجه میباشد. اصولا برای بررسی تصویر هر لهجه در وهله نخست وجود زبان معیار میباشد. زبان معیار ترکی آذربایجانی از قرون پنجم هجری مورد استفاده بوده و در هر قرنی ویژگیهای معینی را درون خود پرورده است. اصولا زبان معیار از زمان استفاده از خط و کتابت به وجود می آید. این زبان به مورد و با توجه به شکل گیری سبک های گوناگون هر زبان غنی تر میشود. زبان معیار ترکی آذربایجانی ابتدا در آفرینشهای ادبی خاستگاه خود را تثبیت کرد. در مراحل اولیه شکل گیری زبان معیار نثر و نظم ادبی نقش بسزایی داشته اند. سپس با قبول اسلام و لزوم آموزش دستورهای دینی و تاریخ دین سبک دینی با ویژگیهای لغوی و ساختاری خاص خود به سبک ادبی پیوست. در پی سبک دینی سبک علمی و ترجمه کتب از سایر زبانها باعث رونق بیشتر زبان معیار گشت. اوج شکوفایی زبان معیار ترکی آذربایجانی از اوایل قرن نوزدهم و با اشغال بخشهایی از سرزمین ایران و جداسازی قسمتهای آذربایجان وقوع یافت. در آن زمان امپراطوری روسیه برای کنترل سرزمینهای اشغالی چاره بجز تربیت کادرهای ملی و آشنا به زبان و سنن محلی نداشت. لذا در شهرهای اشغال شده مثل گنجه ، نخجوان ، ایروان و تفلیس اقدام به ایجاد مراکز آموزشی به زبانهای بومی کرد. در این دوران تاترهای بومی ظهور یافتند و نمایشنامه نویسی به زبان ترکی آذربایجانی برای نخستین بار در شهر تفلیس شکل گرفت. جالب است که نخستین نمایشنامه نویس و بانی نمایشنامه نویسی در شرق یعنی میرزا فتحعلی آخوندزاده خود از مامورین عالیرتبه امپراطوری روس به حساب می آمد. این اتفاقات توجه معارف پروران و اندیشمندان داغستان ، آذربایجان و گرجستان را به خود جلب کرد. به تدریج مراکز علمی و روزنامه ها به زبانهای محلی تاسیس و فراگیر شدند. بدین ترتیب سبکهای رسانه ای به زبان معیار افزوده شدند. حتی کسانی مثل میرزا کاظم بیگ که در یک خانواده ترک و در شهر رشت بدنیا آمده بود برای تدریس در آکادمی سن پطرزبورک به این شهر دعوت شدند. نخستین روزنامه ها به زبان ترکی آذربایجانی به نام اکینچی ( کشاورز) توسط معارف پروران و اندیشمند آن دوران حسن بیگ زردابی در یکصد و هشتاد سال قبل منتشر شد. با نشر مجلات علمی و فنی و استفاده از زبان ترکی آذربایجانی در مدارس عالی و دوایر دولتی زبان معیار ترکی آذربایجانی به شکل امروزی آن پا به میدان گذاشت.

امروزه برای بررسی لهجه های مختلف ترکی آذربایجانی حیطه استفاده و مقایسه آن با زبان معیار امری واجب میباشد. زبان معیار در دو شکل کتبی و شفاهی مورد استفاده میباشد. لیکن لهجه تنها به صورت شفاهی میتواند مورد استفاده قرارگیرد.

نخستین تلاشها برای بررسی لهجه های ترکی آذربایجانی به شکل پراکنده در سالهای گذشته انجام گرفته است. میرزا کاظم بیگ (رشت ۱۸۰۲-۱۸۷۰ ) در سال ۱۸۳۹ در شهر غازان کتاب ”دستور زبان ترکی-تاتاری“ را منتشر کرد. در این کتاب زمان حال ساده  لهجه های دربند و قوبا  در مقایسه با زبان معیار مورد بررسی قرار گرفته است[۱]. بر اساس توضیحات میرزاکاظم بیگ پسوند دوم شخص مفرد زمان حال با ویژگیهای دوم شخص زمان حال لهجه زنجان و پسوند سوم شخص مفرد زمان حال با خصوصیات سوم شخص زمان حال در لهجه تبریز مطابقت مینماید. این اثر در محافل ترک شناسی آن زمان مورد توجه قرار گرفت و در سال ۱۸۴۸ توسط J.th. Zenker   تحت عنوان  Allgemeine Grammatik der türkisch-tatarischen Sprache  در شهر لایپزیک ترجمه و منتشر شد[۲].

زبانشناس آلمانی کارل فوی (۱۸۵۶-۱۹۰۷) در سال ۱۹۰۳ و ۱۹۰۴ در شهر برلین در مجموعه  ”Mitteilungen des Seminars für Orietalische Sprachen “  طی دو مقاله تحت عنوان Azerbajganische Studien mit einer Charakteristik des Südtürrkischen  لهجه تبریز و اطراف آن را مورد پژوهش قرار میدهد[۳].

سرایا شاپشال (۱۸۷۳-۱۹۶۱) پس از فارغ التحصیل شدن از مدرسه السنه شرقی سن پطربورگ به عنوان مترجم وارد وزارت امور خارجه شد و در سال ۱۹۰۱ برای یادگیری زبان های فارسی و ترکی آذربایجانی به تبریز اعزام شد. وی مدتی در مدرسه لقامانیه تبریز بعنوان مدرس زبان روسی فعالیت کرد.  وی که معلم خصوصی محمدعلی شاه بود بهمراه وی به تهران رفت. اثر وی به نام Proby literatury ludowej turkow z Azerbajdzanu perskiego که در سال ۱۹۳۵ در شهر کراکوف به زبان لهستانی نگاشته شده است به بررسی لهجه های ترکی آذربایجانی در ایران میپردازد و در واقع تکمیل کننده اثر میرزاکاظم بیک بشمار میرود[۴].

آرمین وامبری (۱۸۳۲-۱۹۱۳) زبانشناس مجار پایه گذار ترک شناسی در مجارستان در سال ۱۸۶۲ به منظور مطالعه علمی به ایران سفر میکند. در تهران بهمراه زوار با نام رشیدافندی به سیاحت خود ادامه میدهد[۵]. وی پس از مراجعت به مجارستان در سال ۱۸۷۷ کتاب  A török-tatar nyelvek etymologiai szotara را در بوداپست منتشر میکند و در پی آن در سال ۱۸۷۸ کتاب Etymologisches Wörterbuch der turko-tatarischen Sprachen را منتشر میکند. در کارهای وامبری به لهجه های ترکی آذربایجانی در ایران اشارات بسیاری شده است. اثر دیگر وی به نام Die primitive Cultur des turko-tatarischen Volkes (Leipzig 1879) از طرف محافل ترک شناسی با استقبال بسیاری مواجه میشود.

دیگر زبانشناس مجار لایوش لیگئتی (۱۹۰۲-۱۹۷۸) در سال ۱۹۵۷ در مورد زبان افشارها تحقیق کرده است که در مجموعه شرقشناسی آکادمی علوم مجارستان تحت عنوان  des Afchars d Afghnistan (AOH VII, p.109-156) Sur la langue  منتشر شده است.

آلکساندر راماسکویچ (۱۸۸۵-۱۹۴۲) پس از اتمام دانشگاه با تسلط به زبانهای فارسی، ترکی، عربی در سال ۱۹۰۸ جهت تحقیق به ایران سفر میکند. وی سفر دوم خود در سالهای ۱۹۱۲-۱۹۱۵ را میان قشقاییان فارس سپری میکند که حاصل آن کتاب ” ترانه های قشقایی“ است که در سال ۱۹۲۵ منتشر میشود. عمده فعالیت  راماسکویچ در مورد لهجه قشقایی زبان ترکی میباشد[۶].

تادئوش کووالسکی (۱۸۸۹-۱۹۴۸) زبانشناس لهستانی الاصل فرانسوی نیز به لهجه ترکی آذربایجانی توجه کرده و در سال ۱۹۲۶ در مقاله ای تحت عنوان Die altersten Erwahnungen der Türken in der arabischen literatur  و Les Turcs dans le Sah-name به لهجه ترکی آذربایجانی در ایران اشاره میکند.کونتر یارینگ ترک شناس و دیپلمات سوئدی در سال ۱۹۴۵ به عنوان دبیر سفارت در تهران آغاز به فعالیت میکند. در دوران اقامتش در ایران به بررسی لهجه های زبان ترکی آذربایجانی میپردازد[۷].

ولادیمیر مینورسکی (۱۸۷۷-۱۹۶۶) زبانشناس روسی الاصل سالهای متمادی در ایران به عنوان دیپلمات فعالیت کرد. وی پس از انقلاب روسیه در ایران ماند و سپس به فرانسه مهاجرت کرد. مینورسکی با تسلط کافی به زبانهای فارسی، ترکی و عربی تحقیقات مفصلی را در مورد این زبانها انجام داده است. وی در سال ۱۹۰۶ تحقیقات مفصلی در مورد زبان ترکی خلجی در ایران انجام داد که حاصل آن تحت عنوان The Turkish dialect of the Khalaj در سالهای ۱۹۴۰ و ۱۹۴۲ در ”بولتن مدرسه السنه شرق“ BSOS به چاپ رسید[۸].  اثر قابل توجه دیگر وی “Anallu/Inallu” است که در سال ۱۹۵۱ منتشر شده است[۹].

گرهارد دورفر (۱۹۲۰) زبانشناس نامی آلمان نیز در زمینه لهجه های ترکی آذری و سایر زبان های ترکی در ایران تحقیقات مفصلی دارد. از نخستین کارهای وی میتوان به سلسله تالیفات وی تحت عنوان ”عناصر زبان ترکی در فارسی امروزی اشاره کرد” Türkische Elemente im Neupersischen (Wiesbaden. 1965- 1967-1975). در مورد لهجه های ترکی آذربایجانی دورفر ابتدا اقدام به جمع آوری و نشر کارهای تادئوش کووالسکی و سر اورل استاین تحت عنوان Sir Aurel Stein s Sprachaufzeichunggen im Aǽnallu- Dialekt aus Südpersien. Krakow 1937 کرد.  دورفر در مورد زبان ترکی خلجی ایران تحقیقات جامعی دارد و کارهای وی هنوز هم منحصر به فرد هستند. وی از سال ۱۹۶۹ تاکنون بطور پیوسته ضمن سفرهای متعدد به ایران به جمع آوری و نشر مطالب علمی در مورد زبان خلجی پرداخته است. وی علاوه بر خلجی در مورد لهجه خراسانی زبان ترکی و لهجه سونقوری ترکی آذربایجانی نیز تحقیق کرده است از جمله کارهای وی میتوان به تالیفات زیر اشاره کرد:

 “Ein turkischer Dialekt aus der Gegend von Hamadan(AOH XXXVI, 1982, p/99-124)

و “Das Sonqor-Turkische”(StO 47,1977,p.43-55)

و “Das Chorasanturkische” (TDAY 1977, p.127-204)

“Chorasanturkisch aus dem Turkenkessel”(CAJ 36,1992,p.44-77)

در جدول زیر دورفر پسوند اول شخص و دوم شخص مفرد و جمع را در زبانها و لهجه های گوناگون ترکی موجود در ایران ارائه کرده است:

گرهارد دورفر در حال حاضر فعالترین زبانشناس اروپایی در مورد بررسی زبانهای ترکی ایران میباشد. وی در یک سخنرانی در فرهنگستان زبان ترکیه که متن آن بعدها منتشر شد اعلام نمود که در حدود ۵۰۰۰ صفحه دستنویس در مورد لهجه های ترکی آذربایجانی ، خلجی و ترکی خراسانی را گردآوری کرده است[۱۰].

و. منتیه (V.Monteil) زبانشناس فرانسوی در سال ۱۹۵۶ طی مقاله ای تحت عنوان Sur le dialecte turc de l Azerbajdjan iranien لهجه های ترکی آذربایجانی ایران را بررسی کرده است. یکی از کارهای نو در فرانسه تز دکتری سونل بوسنالی است که در سال ۲۰۰۳ در دانشگاه پاریس ۳ (سوربن جدید) تحت عنوان ”میراث ادبی، زبانشناسی ترک زبانان ایران-تحلیل زبانشناسی-اجتماعی“ ‘Patrimoine linguistique et litteraire turcophone de l’Iran: une etude sociolinguistique میباشد. این پایان نامه در سال ۲۰۰۷ به ترکی استانبولی ترجمه و منتشر شده است[۱۱].

کوئیچی هاندا ترک شناس ژاپنی در سال ۱۹۷۹ بهمراه علی گنجه لو به بررسی لهجه تبریزی پرداخته است. حاصل کار آنها کتاب “ Tabrizi Vocabulary an Azeri-Tutkish Dialect in Iran” است که توسط موسسه مطالعات فرهنگ و زبانهای آسیا و آفریقا در توکیو منتشر شده است. در این اثر تحقیقی ۱۰۰۰ واژه لهجه تبریزی با ترجمه فارسی و انگلیسی را جمع آوری شده است[۱۲].

در روسیه توجه به لهجه های زبان ترکی آذربایجانی از سال ۱۹۱۸ یعنی زمان تاسیس جمهوری دمکراتیک آذربایجان که در آن برای اولین بار زبان ترکی آذربایجانی بعنوان زبان رسمی دولتی اعلام شد، آغاز گردید. البته این حکومت بیش از دو سال دوام نیاورد و با یورش ارتش سرخ در سال ۱۹۲۰ حکومت اذربایجان شوروی برقرار گردید. حکومت جدید که تملایلات ملی و توجه به ملل تحت ستم در آن نمود اساسی داشت قادر نبود دستاوردهای حکومت دمکراتیک را لغو نماید ، لذا زبان ترکی آذربایجانی مجددا زبان رسمی دولت آذربایجان شوروی اعلام گردید.

تحقیق و بررسی لهجه های زبان ترکی آذربایجانی از سال ۱۹۲۴ توسط ”انجمن مطالعات آذربایجان“ آغاز گردید. در همان سالها آکادمیسین نیکلای آشمارین  بنا به دعوت دانشگاه دولتی آذربایجان و انجمن مطالعات آذربایجان اقدام به تدوین ”راهنمای گردآوری و بررسی لهجه های زبان ترکی آذربایجانی“ کرد. بدین ترتیب کار گردآوری ۶۰۰۰۰ واژه در ”فرهنگ لهجه های ترکی-آذربایجانی“ تا سال ۱۹۳۰ ادامه یافت. جلد نخست شامل حرف الف (۱۹۳۰) و جلد دوم حرف ب (۱۹۳۱) بلافاصله منتشر گردید. آشمارین بدنبال سفرهای متعدد به شهر شکی و جمع آوری مواد مورد نیاز در سال ۱۹۲۶ کتاب ” نگاهی کلی به لهجه مردم شهر شکی“ را منتشر کرد. این کار پایه و اساس مطالعات بعدی در گردآوری و تحقیق لهجه های گوناگون زبان ترکی آذربایجانی قرار گرفت. در همان سالها اثر علمی ای.حسن اف تحت عنوان ”تصریف اسامی در لهجه گنجه “ منتشر گردید.

در سال ۱۹۳۳ با تاسیس شعبه آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی در آذربایجان کار مطالعه و اعزام گروه های کاری برای گردآوری و بررسی لهجه های شماخی و قوبا ( در سالهای ۱۹۳۳-۱۹۳۴) و لهجه زاقاتالا- قاخ (۱۹۳۵) آغاز گردید. در این سالها کار تحقیق در مورد لهجه آیروم  که متکلمان آن در آذربایجان و ارمنستان ساکن بودند زیر نظر زباشناس شهیر بابازاده انجام شروع شد ، لیکن با درگذشت وی این کار ناتمام ماند.

در سالهای ۱۹۳۸-۱۹۴۰ کار گردآوری و بررسی لهجه باکو انجام گرفت که نتیجه آن پایان نامه  لهجه شناس و زبانشناس شهیر محمد شیرعلی اف تحت عنوان ”لهجه باکو“ بود[۱۳].

با تاسیس آکادمی علوم جمهوری آذربایجان شوروی در سال ۱۹۴۵ و شعبه لهجه شناسی انستیو زبانشناسی کار تحقیقات و اعزام گروه های علمی برای گردآوری مواد لهجه به این موسسه سپرده شد. نخستین گروه به شهر زاکاتالا و قاخ اعزام شدند که گزارش کارهای آنها در سال ۱۹۴۵ و ۱۹۴۷ منتشر شدند.

از سال ۱۹۴۵ الی ۱۹۵۰ سه موسسه آکادمی علوم ، دانشگاه دولتی آذربایجان و انستیو تربیت مدرس کار مطالعه و بررسی لهجه ها را بطور مستقل ادامه دادند.

انستیتو زبانشناسی آکادمی علوم لهجه های صابرآباد، سالیان و اوغوز را پی گرفتند. نتیجه آن چاپ کتاب ” لهجه های گروه مغان“ بود که در سال ۱۹۵۵ منتشر شد. دانشگاه نیز کار بر روی لهجه های شماخی ، آغسو ، مرزه ، اسماعیللی ، گوی چای را آغاز کرد. دانشگاه تربیت مدرس نیز لهجه های وارتاشن ، قوتقاشن را به عهده گرفت. از سال ۱۹۵۰ الی ۱۹۵۶ کار بررسی لهجه های گروه نخجوان آغاز شد. در پی آن کتاب حجیم ” لهجه ها و نیم لهجه های جمهوری خودمختار نخجوان“ در سال ۱۹۶۲ منتشر گردید.

در سالهای ۱۹۵۶ الی ۱۹۵۸ گروه های لهجه شناسی انستیتو زبانشناسی لهجه های آغستافا، کازاخ، تووز در جمهوری آذربایجان و مارنئولی در جمهوری گرجستان را مورد پژوهش قرار دادند. حاصل این کارها در کتاب ”لهجه ها و نیم لهجه های گروه غربی“ منتشر شد.

در سال ۱۹۵۵ لهجه های ترکی آذربایجانی رایج در جمهوری ارمنستان شوروی موضوع تحقیق قرار گرفت و در نتیجه پایان نامه دکتری تحت عنوان ”لهجه های ترکی آذربایجانی منطقه باسارکئچر“ در ایروان منتشر شد.

در طول این سالها کتابهای درسی متعددی برای دانشجویان دانشگاهها و موسسات علمی تدوین شدند. از آنجمله ”لهجه شناسی زبان ترکی آذربایجانی-بخش نخست“ ۱۹۴۲توسط محمد شیرعلی اف، ”لهجه شناسی زبان ترکی آذربایجانی-بخش دوم“ ۱۹۴۳ و ” لهجه شناسی زبان ترکی آذربایجانی“۱۹۵۸ تالیف آذر حسین اف را میتوان نام برد.

در دهه ۶۰ کارتحقیق در مورد لهجه ادامه یافت و جنبه های خاص تر لهجه ها مورد توجه دانشوران قرار گرفت.

در قدم بعدی از سال ۱۹۵۸ کار جمع آوری و بررسی اطلس لهجه های ترکی آذربایجانی مد نظر قرار گرفت. این اطلس ابتدا شامل ۵۰ نقشه لهجه شناسی بود که بعدا کار تکمیلی آن پایان یافته و اطلس لهجه شناسی جمهوری آذربایجان متشکل از ۱۲۰ نقشه تدوین شده است.

پس از آن کار بر روی فرهنگ واژه های لهجه های ترکی آذربایجانی مورد توجه موسسات تحقیقی قرار گرفته که در سال ۱۹۶۴ حاصل آن نشر کتاب  ”فرهنگ واژگان رایج در لهجه های ترکی آذربایجانی“ میباشد[۱۴].

تحقیق در مورد لهجه های زبان ترکی آذربایجانی در کشور ترکیه نیز انجام گرفته است. باید اذعان کرد که این کارها از نظر کمی بسیار ناچیز بوده و در حد تعداد انگشتان دست بیشتر نمیباشد. اگرچه بررسی گویش ترکی آذربایجانی پیوسته مورد بررسی و تحقیق ترک شناسان ترکیه بوده است ، ولی تحقیق در مورد لهجه ها گرایشی نو در موسسات علمی این کشور است. نخستین تلاش در این موضوع اثر علمی محرم ارگین به نام ”ترکی آذری“ است که در سال ۱۹۷۱ منتشر شده است. وی در مقدمه این کتاب مینویسد: ”تفاوت میان ترکی آذربایجانی و ترکی عثمانی در شاخه جنوب غربی در واقع تفاوت لهجه ای میباشد. و تفاوت در تلفظ ، آواها ، حالتهای صرف نمیباشد. لهجه های ترکی آذربایجانی از نظر ارزش فولکلوریک به اندازه یک موسسه غنی و پربار است“[۱۵]. محرم ارگین ضمن نشر اشعار شهریار و نظیره های آن زبان ترکی آذری و لهجه های اشعار را مورد پژوهش قرار میدهد. از کارهای متاخرتر در این زمینه میتوان به تحقیقات فیلیز کرال در مورد لهجه تبریز ، تز دکتری طالب دوغان تحت عنوان ” لهجه های اورمیه“ سال ۲۰۱۰ در دانشگاه کیریک قلعه ، تز دکتری جهانگیر کارینی تحت عنوان ” لهجه های شهر اردبیل“ سال ۲۰۰۹ در دانشگاه قاضی، تز دکتری بیلگه خان آتسیز گوگداغ تحت عنوان ”لهجه سلماسی – بررسی زبان ترکی آذربایجان جنوبی“ ۲۰۰۶ ،  تز فوق لیسانس محمد گئجه تحت عنوان ”لهجه سراب“ ۱۹۸۸ در دانشگاه قاضی ، تز دکتری گلجهان پهلون تحت عنوان ” لهجه ترکی شهربهار در استان همدان“ ۲۰۱۲ و مقالات منتشره توسط این محققین اشاره کرد. اشکال عمده در بررسیهای لهجه شناسی در کشور ترکیه کم توجهی به زبان معیار ترکی آذربایجانی و توجه بیشتر در بررسی تطبیقی لهجه ها به زبان معیار ترکی استانبولی میباشد. همین امر باعث شده است تا در برخی موارد بحثهای مربوط به دستورزبان تاریخی و لهجه شناسی تاریخی و زبان معاصر درهم آمیزد.

در آلمان ابتدا در دانشگاه کوتینکن مقدم تز دکتری خود را تحت عنوان ”گویش وفس و آشتیان و تفرش“ را دفاع نمود که در آن به گویش خلجی زبانهای ترکی ایران پرداخته است[۱۶] . منوچهر امیرپوراهرنجانی تز دکتری ” لهجه سلماس“ و در سالهای اخیر نیز پایان نامه فارغ التحصیلی ایشیق سونمز در شهر گوتینگن ” Untersuchungen zu den Aserbaidschanischen Dialekten von Qaradağ, Mugan, Zäncan در سال ۱۹۹۸ به بررسی لهجه های مغان قره داغ و زنجان پرداخته است.

تحقیق پیرامون لهجه های زبان ترکی آذربایجانی در ایران که مسکن و ماوای تاریخی آنان است در پیش از انقلاب اسلامی به بوته فراموشی سپرده شده بود. تاکنون در این مورد کار قابل توجهی مشاهده نشده است. تها در یک مورد در دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۵ ساختمان افعال زبان ترکی (بدون تفکیک زبان معیار و لهجه) بررسی و خاص آن در دانشگاه تهران منتشر شده است[۱۷].

در سالهای اخیر مرحوم دکتر بهزاد بهزادی در مجموعه ”زبان و ادبیات مردمی “ که به صورت ضمیمه به فصلنامه ”آذری “ منتشر میشد در مقاله ای به بررسی ”لهجه آستارا“ پرداخته است. در همین فصلنامه مقاله تحقیقی محمدرضا رزاقی    در مورد ”لهجه زنجان“ نیز کاری درخور تقدیر است.  لازم به ذکر است که مقالات متعددی به صورت پراکنده و غیرسیستماتیک در مورد واژگان لهجه های مختلف انجام گرفته است. مرحوم حسن گیوی نیز در کتاب ” دستور تطبیقی زبان فارسی و ترکی آذربایجانی“ با توجه به عدم احاطه به زبان معیار نگاهی به لهجه مادری خود یعنی روستای گیوی-خلخال داشته و در کار وی رگه های لهجه خلخالی ناخودآگاه ارائه شده است.

علاوه بر اینها باتوجه به علاقه دانش پژوهان جوان ترک ایرانی به زبان بومی خود در سالهای اخیر پایان نامه هایی در مورد لهجه های گوناگون زبان ترکی آذربایجانی را میتوان مشاهده کرد. جهت اطلاع علاقمندان بخشی از اینکارها در زیر ارائه میگردد:

۱- ایزدی ، محمد سعید (۱۳۸۷) . مطالعه ، بررسی و توصیف زبانشناختی گویش ترکی سنقری .کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه شیراز.

۲- ترابی ، محمدعلی (۱۳۶۱) . جنبه های اجتماعی دو زبانگی در آذربایجان (بحثی در زبان شناسی گویشی) . به راهنمایی دکتر علی اشرف صادقی ، رساله دکتری زبان شناسی همگانی ، دانشگاه تهران

۳- جعفری ، محمد علی (۱۳۸۲) . بررسی ساختمان فعل در گویش ترکی رزن . به راهنمایی دکتر سعید عریان ، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

 ۴- جعفری بنی اردلان ، محمد (۱۳۷۴) . بررسی ساختمان صرفی اجزاء کلام در گویش ترکی بهار (همدان) و مقایسه آن با زبان ترکی آذری . به راهنمایی دکتر مصطفی عاصی ، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی .

۵- جهاندیده ، حمیدرضا (۱۳۷۷) . بررسی گویش ترکی قشقایی . به راهنمایی دکتر لطف الله یار محمدی ، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی ، دانشگاه شیراز

۶- حاجیلو ، تقی ( ۱۳۸۱) . توصیف جملات ساده ترکی زنجانی بر اساس مدل چیف . کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، دانشگاه شیراز

۷-  خلیل زاده ، امیر (۱۳۷۹) . تجزیه و تحلیل فرایندهای واجی در نظام واکه ای گویش سلماس بر اساس نظریه واج شناسی زایشی . به راهنمایی دکتر علی افخمی ، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، دانشگاه تهران

 ۸- رستگار مندجین ، لیلا (۱۳۸۳) . نظام آوایی ترکی روستای مندجین: رویکردی زایشی و پسا زایشی . پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ی زبان شناسی همگانی ،ارائه شده به گروه زبان شناسی دانشکده زبانهای خارجی دانشگاه ازاد اسلامی واحد تهران مرکزی

۹- رضی نژاد ، محمد (۱۳۸۱) . واجشناسی گویشی ترکی مشکین شهر بر پایه نظریه خود واحد . به راهنمایی دکتر محمود بی جن خان ، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ،دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

۱۰-  شریفی بهلولی ، محمد (۱۳۷۶) . بررسی مقابله ای معناشناختی زمانها در انکلیسی و ترکی قشقایی . پایان نامه فارسی ، دانشگاه تهران.

۱۱- شفی زاده ، ثریا (۱۳۸۲) . مقایسه دو گونه ترکی میانه و تبریز از لحاظ آوایی و واژگانی . پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ی زبان شناسی همگانی ، ارائه شده به گروه زبان شناسی دانشکده زبانهای خارجی دانشگاه ازاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

۱۲- صادقی نیارکی ، عبدالله (۱۳۷۵) . وندهای تصریفی و اشتقاقی زبان ترکی با تکیه بر گویش نیارکی . به راهنمایی دکتر مصطفی عاصی ، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

۱۳- فتاحی ، ارشد (۱۳۷۵) . مقایسه نظام آوایی گویش تبریز با خلخال . پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ی زبان شناسی همگانی ،ارائه شده به گروه زبان شناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه علامه طباطبائی

۱۴- فرهمند ، احمد (۱۳۸۵) . تفکیک زبان شهرنشینان دشت مغان براساس لایه های اجتماعی و تعیین زبان وجهه دار آذری . به راهنمایی دکتر امید طبیب زاده ، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، دانشگاه بوعلی سینای همدان

۱۵- فیاضی ، علی (۱۳۷۵) . بررسی گویش ترکی قره بلاغی . پایان نامه فارسی ، دانشگاه شیراز.

۱۶- محجوبی ، شهزاد ( ) . بررسی مقایسه ای واژگان در لهجه های ترکی آذری خلخال

۱۷- مرادی ، بهمن (۱۳۸۰). مقایسه لهجه نقده با لهجه تبریز (دو گونه ترکی آذری). به راهنمایی دکتر ایران کلباسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی .

۱۸- مرسلوئی ، سیمین (۱۳۸۶). بررسی شبکه فرایندهای واجی مرتبط با ساختارهای تصریفی فعل در ترکی آذربایجانی گویش میانه. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ی زبان شناسی همگانی ،ارائه شده به دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا .

۱۹- مظلومی ، علیرضا (۱۳۷۹). مقایسه آوایی و واژگانی گونه های ترکی چایپاره و تبریز . به راهنمایی دکتر یدالله ثمره ، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، دانشگاه ازاد اسلامی واحد تهران مرکزی

۲۰- ناصر مهارلویی ، مهرنگار (۱۳۷۹) . بررسی گویش مهارلویی . به راهنمایی دکتر منصور فهیم ، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، دانشگاه ازاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

۲۱- وزین پور ، نادر (۱۳۴۵) . بررسی صرف افعال در زبان ترکی آذری . رساله دکتری رشته زبان شناسی ، دانشگاه تهران

۲۲- هاشمی بنی ، رضا (۱۳۷۹) . توصیف زبان شناختی گویش ترکی بن . به راهنمایی دکتر سعید کتابی ، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی ، دانشگاه اصفهان .

---