ادبی تنقید حقینده
عزیز محسنی
انتقاد یا تنقید روس دیلینده کریتیکاو، فرانسیز و انگلیسجه کریتیک سؤزونون ایفاده‌سی‌دیر. کریتیک و کریتیکا، یونان دیلیندن آوروپا دیل‌لرینه داخیل اولموشدور. فارس دیلینده ایشله‌نن انتقاد و آذربایجان تورکجه‌سینده تنقید اصلاً عرب سؤزودور و معناسی خالص ائله مک، پولو نقد ائله مک، آییرماق، پیسی یاخشی‌دان آییرماق، سامانی بوغدادان آییرماق دیر.
هربیرشئی کی، اوندا بیرهدف یا مقصد وار، اونون اؤزونه گؤره قانونلاری وار؛ و هر شئی کی، اونون بیر نظم و قانونی وار، اونون اوچون بیر اؤلچو و مقیاس واردیرکی، اونونلا اؤلچولسون و بو اؤلچولمه‌یین واسطه‌سی‌له‌دیرکی، بیز دوزو ، ایری‌دن ، مکملی ناقص‌دن و پیسی یاخشی‌دان تشخیص وئریب و تانیریق. بو او دئمک دیرکی، هرایشده و هر بیر یئرده سیناماق و اؤلچمک اولسا، اورادا یا او ایشده اینکیشاف و قاباغا گئتمک لابد اولاجاقدیر. اگر بیز هر هانسی شئیین حقیقت یا هانسی سؤزون اویدورما و یالان اولدوغونو تشخیص وئرمه‌یک، اوندا بیز سهولریمیزین یا خطالاریمیزین قاباغینی آلا بیلمه‌ریک و بو حالدا بیزیم ایشیمیز نقصانسیز اولا بیلمز.
زرگر قاییردیغی قیزیلی مَحَکه وورور. یازیچی یا خود صنعتکار اوز اثرلرینی تنقید اولماغا یا تنقیده قالماق اوچون چالیشیر. تنقید همیشه ادبیاتین چیچکلنمه‌سی و اینکیشافی یولوندا بؤیوک رول اوینامیش وحقیقی بیر تنقیدچی بعضاً بؤیوک بیر یازیجی و شاعردن داها آرتیق ادبیاتین قاباغا گئدیب و اینکیشافیندا رولو اولموشدور.
بعضی‌لرینین تصورونه گؤره یالنیز هر بیر اثر یارادان آداملارین، شعر و صنعتی تنقید ائتمه‌یه صلاحیت‌لری واردیر. بئله آداملارا گؤره ، داهی بیر شاعرین اثرینی گره‌ک داهی بیر شاعر تنقید و تحلیل ائتسین، یاخود قدرتلی و مهارتلی بیر رسّام، پیکاسو و یا میکل‌آنژ اثرلری باره‌ده قضاوت ائده بیلر. اگر یالنیز بیر صنعتکار، باشقا بیر صنعتکارین اثرینی درک ائتمه‌یه قادیر اولا و باشقا بیر کیمسه اوندان باش چیخارتمایا، اوندا صنعتکار اؤز دونیاسیندا حاصارلانیب وگئنیش خالق کوتله‌سینه یاد اولاجاق. اونون دیلینی یالنیز اوزو کیمی بیر صنعتکار یا بیر شاعر دوشونه بیله‌جکدیر. بئله بیر صورتده شاعر ، صنعتکار هئچ زامان اؤز فیکیر و اوره‌یینده گئدن کَدر، دیلک ، آرزو و محبتی باشقالارینا بیلدیرمه‌یه قادیر اولمایاجاق. بو اؤزو صنعتین هدف، آماج و ماهیتی‌ایله بوسبوتون ضدّدیر. اونا گؤره کی، صنعتین هدف و آماجی صنعتکارین تفکور، مئیل و رغبتینی باشقالارا تانیتدیرماقدان و بیلدیرمکدن عبارتدیر. شاعر بو مئیل، رغبت و فیکیرلری سؤز ایله ، شعر ایله، موسیقی‌شوناس آهنگیله خالقا تلقین ائدیر. اگر او بو عملدن عاجز اولسا، اونون اثرلرینی و یارادیجیلیغی‌نین صنعت باخیمیندان هئچ قیمت و د‌یری اولمایاجاقدیر.صنعتین اهمیتی بو دورکی، هامی اوچون درک ائتمه‌لی و آنلامالی اولسون. بئله بیر حالدا حتّا صنعتکارین اوزوندن داها یاخشی هنره و صنعته ذوقی اولان تنقیدچی، صنعتکارین اثرینی تانیتماغا و بیلدیرمه‌یه قادیردیر.
تنقیدچینین نظری بیر شئی یاراتماق دئییل، بلکه او ایسته‌ییر موجود اولان شئیی تحلیل ائدیب، آچیقلاندیرسین، اونون عنصرلرینی و جزء لرینی تانیتدیرسین و بیلدیرسین کی، بو عنصرلر و جزءلرین ایلگیسی باره‌سینده دوزگون قضاوت ائتمک اوچون لازم دئییل کی صنعتکار کیمی یا اوندان داها یاخشی بیر اثر یاراداسان. انسان بؤیوک شاعر اولمادان درین گؤره‌ن بیر تنقیدچی اولا بیلر. تنقیدچینین ایشی بوندان عبارت دیرکی، بیر اثرین گوزل‌لیک‌لرینی، ضعف‌لرینی یاخشی گؤره، آنلایا و اؤزگه‌لرینه آنلادا و تانیتدیرا. ادبی تنقید اولمایان اثرلرین دیر و قیمتی هئچ زامان بللنمز، دولغون ذوقی و درین آنلاییشی اولان و غرضی اولمایان تنقیدچینین بیلیک و منطقی‌نین یاردیمی‌ایله صنعتین اینکیشافیندا و ایره‌له‌مه‌سینده، اهمیتلی وظیفه قاباغیندا دورور. اونون منطقی‌نین محکم‌لییی و تجربه و تحلیلی‌نین قدرتی اؤزلرینی بیه نن صنعت ساتانلارا یئرسیز بیر شهرتدن بهره‌لنمه‌یه اذن وئرمیرکی، ادعاسیز و تواضعکار صنعتکارلارین قارانلیقدا آدلاری باتیب، آرادان گئتسین.
تنقیدچی گره‌ک ذوقونو هر بیر مذهب، اجتماعی مرام و سیاسی اید‌ئولوژی‌نین تأثیریندن قیراقدا ساخلاسین و هئچ بیر عقیده و مرام و مسلکه اونون ذوقونون امرینی سارسیتماغا اذن وئرمه‌سین. تنقیدچینین قاباغیندا دوران بؤیوک وظیفه بوندان عبارت‌دیرکی ، شعر و باشقا ادبی اثرلری سیاسته تابع ائتمه سین، اگر شاعرلر و یازیجیلار خصوصی بیرسیاسی هدفله یازیب، یاراتماغا وادار اولورلار، اوندا حقیقی صنعت و هنره بویوک ضرر یتیره‌جک ، شعر و ادبیات حکومتین وسیاستین خدمتینده اولاجاقدیر.
تنقیدچینین چالیشدیغی ساحه، یازیجی و شاعرین آت گزدیردییی مئیدان‌دان داها گئنیش‌دیر. اگر یازیجی و شاعریالنیز اوزونو اوخوجولارا توتور و اونلارایله دانیشر، تنقیدچی هرایکی‌سیله باش – باشا قویور، اونا گؤره کی، بیرطرفدن گره‌ک یازیچی‌یا، یا شاعره یؤل گؤسترسین و اونون یازیب- یاراتدیغی‌نین مثبت و منفی جهت‌لرینی نیشان وئرسین و او بیری طرفدن‌ده گره‌ک اوخوجولاری یا دینله‌ین‌لری اینجه صنعتین گؤزل‌لیک‌لریندن استفاده ائدیب، لذّت آپارماغا آماده ائتسین و ادبی و بدیعی اثرلرین ، بؤیوک رمز و روموزاتینی و اونلارین شاهانه ساییلدیغی جهت لری، یاخود آلاجاق و بازاری اثر حساب اولدوقلارینی آچیب گؤسترسین. بئله لیکله تنقیدچینین امک و زحمتی نتیجه‌سینده ادبیات و بوتون اینجه‌صنعت ساحه‌لری هر ایکی جنبه‌دن- یعنی یارادیجیلیق و ادراک جنبه‌سیندن – قاباغا و کماله دوغرو گئدیر و بونا گؤره‌دیرکی بوتون اؤلکه‌لرده تنقید ائتمک یا تنقیدچی‌لیک اؤزونه بیر یوکسک یئر تاپمیشدیر.
ادبی تنقید و شعر و شاعر باره‌سینده سقراط و ارسطونون دیرلی نظرّیه لریندن سؤز اوزانماسین دئیه، وازکچیرم. بورادا بؤیوک عالمیمیز خطیب تبریزی‌نین عرب شاعرلری‌نین دیوانلارینا شرح‌لرایله ادبیات شوناسلیقدا ادبی تنقیدین گؤزل نمونه‌لریندن قیسا صورتده حؤرمتلی اوخوجولارا ایضاح ائدیرم.
شرح اوصولو عرب ادبیاتیندا ۱۰ -نجی عصرده یارانسادا، چوخ ناقص ایدی و حقیقی ادبی تنقیدین طلب‌لرینه جاواب وئرمیردی. اساساً دیلچی عالیم‌لر طرفیندن ایره لی سورولن شرحچی‌لیک، شعرلرین یالنیز بیر طرفلی تحلیلی ایله (معنا ، بیان، عروض، قافیه، صنعت بدیع ، صرف ونحو و لغت )محدودلاشاراق، ان چوخ دیلچی‌لیک‌له مسئله‌لرینی احاطه ائدیردی. بوایسه شعرلرین معنالارین آچیلماسینا کؤمک ائتمیردی. خطیب تبریزی ایلک دفعه اولاراق شعرلرین مضمون و غایه‌سی‌نین آچیلماسینی باشلیجا مقصد سایمیش، و اؤزوندن اوول‌کی شرحچی‌لرین یولو ایله گئتمه‌میشدیر. اوشرح سقط‌الرند یا سقط‌الرندین مقدمه‌سینده یازیر :
“من آرتیق ثبوت‌لار گتیرن و یالنیز چتین سؤزلر ایضاح ائده‌ن شرحچی‌لرین یولوایله گئتمه‌دیم؛ چونکی اونلار بدیعی معنالاری آچمامیشلار، حال بوکی لابددور و بئله اولسا اوخوجو، اونا نظر سالاندا هئچ بیر فایدا اَلده ائتمز. لاکین عرب شعرلری‌نین داخیلی معناسینی دوزگون آچماق اوچون، اونو هم دیل، هم فلسفه، الهیات، هم‌ده تاریخ و فولکلورلا علاقه‌لی شکیل‌ده تحلیل ائتمک لازم گلیردی.
ایندی بورادا خطیب تبریزی‌نین ادبی گوروش‌لری‌نین بعضی اهمیتلی جهت‌لری باره‌ده بیر معلومات وئرمک ضروری‌دیر . عرب‌لرین و بیر چوخ دونیا خالق‌لری‌نین تاریخینده شعر اهمیتلی رول اوینامیشدیر.
خطیب تبریزی محض بوجهتدن شعری خالقین سالنامه‌سی آدلاندیریردی. اونون فیکرینجه ، شعر خالقین بوتون تاریخینی اؤزونده عکس ائتدیرمه‌لی ، نسیل‌دن نسیله وئرمه‌لیدیر . شعرخالق حیاتی‌نین گؤزگوسو اولماسیدیر . بوناگؤره‌دیر شاعر یالنیز حیات حقیقت لریندن الهام آلالی ، اونو اولدوغوکیمی ترنّم ائتمه‌لی‌دیر.
خطیب تبریزی اؤز تنقیدلرینده گؤستریرکی، یالانلارا اساسلانان زامان، شعرین انسانلاردا هئچ بیر تأثیری اولماز و درحال چیخیب گئده‌ر . حیات حقیقت‌لرینی اؤزونده عکس ائتدیرن شعرلر ایسه دائمی‌دیر . و اونلار انسانلارین اوره‌یینده ابدی اولاراق یاشایاجاقدیر.
خطیب تبریزی‌نین گتیردییی بؤیوک یئنی لیکدن بیری، شعرده ، مضمونلا، قالیبین گؤزل‌لییی‌نین وحدتده گؤرولمه‌سی‌دیر.اونون تنقیدچی و ادبی تنقید حققینده ایره‌لی سوردویو فیکیرلر چوخ ماراقلی‌دیر. اویازیر:
“شعری تنقید ائتمک اونو یازماقدان چتین‌دیر.”
خطیبه گوره تنقیدچی ادبیات‌شناس اولماقلا یاناشی، هم‌ده دیلچی، فیلسوف، تاریخچی، فولکلورشناس، جمعیت شناس‌دا اولمالی ،طبّ، هیئت، ریاضیات کیمی علم لری بیلمه‌لی‌دیر .تنقیدچی شعری بوتون بو علم‌لرایله علاقه لی شکیل‌ده تحلیل ائتمه‌لی، شاعرین توخوندوغو علمی، فلسفی مسئله‌لری گئنیش صورتده ایشیقلاندیرمالی‌دیر. ادبیات تنقیدچیسی شاعرین عظمتینی، درین علمی تحلیل اساسیندا مئیدانا چیخارمالی‌دیر.
خطیب تبریزی‌نین ملاحظه‌سینه گوره تنقیدچینین باشقا بیر وظیفه‌سی‌ده شاعرین اوسلوبونو دقیق تعیین ائتمه‌سی مسئله‌سی‌دیر . او، تنقیدچی‌دن ییغجام یازماغی طلب ائدیر . او یازیر :
“یاخشی شرح اودورکی قیسا و قانع ائدیجی اولسون، اوزون و جان سیخیجی اولماسین”
تنقیدچی شاعرین ایده‌لرینی هر طرفلی آچیب گؤسترمه‌لی‌دیر.
۱۹-نجی عصرده فرانسه و روسیه ده بیلینسکی کیمی تنقیدچی‌لر فرانسه و روس ادبیاتیندا بؤیوک تأثیر بوراخمیشلار .آذربایجانین گؤرکملی عالیمی میرزا فتحعلی آخوندزاده‌‌نین، سروش اصفهانی، ایرانین بؤیوک شاعرلری فردوسی، نظامی ، جامی ، حافظ باره‌ده دقته لاییق نظرلری وار. البتته بو باره‌ده داها آرتیق دانیشماق اولار ، آنجاق هله‌لیک بو قده‌ر. ائتدییمیز بو بحثی بئله نتیجه‌لندیرمک اولار:
تنقید هربیر اثرین منفی و مثبت جهت‌لرینی گؤسترمکدن عبارتدیر
تنقیدین هر بیر اثرین اینکیشافیندا مثبت رولو وار؛ تنقید بیر طرفدن یازیجی وشاعره یول گؤستریر و او بیری طرفدن اوخوجولارا و دینله‌ییجی‌لره گوستریش وئریرکی، ادبیات واینجه صنعتین گوزل‌لیک‌لریندن استفاده ائتسینلر
آدینی تنقیدچی قویان شخص گره‌ک کی، وجدانلی وعدالتلی بیر انسان اولسون. یازیلان اثرلری اوخوسون، اطرافیندا دوشونسون و اوندان سونرا الینه قلم آلسین؛
بونلاردان علاوه او گره‌ک دیلچی، تاریخچی، جمعیت شناس و عمومیتله آنلایان بیر شخص اولسون .
