ائلدار موغانلی پوئزیاسیندا سوسیال- سیاسی موتیو‌لر
قنداب علی‌یئوا – فیلولوگیا اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: گولناز
گؤرکملی شاعر، پوبلیسیست ائلدار موغانلی جنوبی آذربایجان میللی-دئموکراتیک ادبیاتی‌نین اوچونجو نسیل نماینده‌لریندن بیری‌دیر. اوزون ایللر ایراندا آذربایجان ادبیاتی، مدنیتی و مطبوعاتی‌نین انکشافینا خدمت ائده‌ن ائلدار موغانلی شاعرلیک و پوبلیسیستیک فعالیتی ایله یاناشی، ادبی تنقید، ترتیب و تدقیقات ایشلری ایله ده مشغول اولور. آکتیو سوسیال چالیشما‌لاری ایله یاخشی تانینان شاعر هم ده مکمل شخصیتی – یوکسک مدنیتی و نجیب اینسانی کیفیت‌لری ایله سئچیلن ضیا‌لی‌لاریمیزدان‌دیر.
بو مقاله‌ده ائلدار موغانلی پوئزیاسی‌نین اساسینی تشکیل ائده‌ن سوسیال-سیاسی موتیو‌لریندن – اونون دارا چکیلن حزین، نیسگیللی، یوکسک ائستئتیک درجه‌یه مالیک، ایده‌یا جهتدن اهمیتلی پوئتیک دونیاسیندان بحث ائده‌جه‌ییک.
آچار سؤزلر: جنوبی آذربایجان، پوئزیا، ائلدار موغانلی، سوسیال-سیاسی موتیو، میللی آزادلیق، مئتافوریک
مقاله تاریخچه‌سی: گؤندریلیب – ۱۵/۰۲/۲۰۲۲ ؛ قبول ائدیلیب – ۲۸/۰۲/۲۰۲۰
آذربایجان ادبیاتی هئچ بیر دؤورده قوتلی سیاسی حادثه‌لرله، کوتلوی حرکاتلا، خالق حیاتی ایله اییرمینجی عصرده اولدوغو قده‌ر هماهنگ سسلنمه‌میشدیر. بئله کی، جنوبی آذربایجان میللی- دئموکراتیک ادبیاتی‌نین تشکولونون محض بو عصرین ۴۰-جی ایللرینه عاید اولماسی بیر تصادف دئییلدیر.
پروفسور وقار احمدین ده قئید ائتدییی کیمی، «اون دوققوزونجو عصرین ایکینجی یاریسیندا، اییرمینجی عصرده یاشامیش آذربایجان ضیا‌لی‌لاری دانیشیق دیلی اساسیندا ادبی دیلیمیزی قورماغا، اثرلری‌نین (ایستر بدیعی، ایستر پوبلیسیستیک) دیلینی خالقا یاخینلاشدیرماغا چالیشمیش‌لار. آنا دیلی‌نین زنگین، طبیعی و حیاتی بدیعی تصویر و ایفاده واسیطه‌لریندن استفاده ائتمک‌له اونلار بیر طرفدن خالق دیلی زمینینده ادبی دیلی فورمالاشدیرماغا چالیشمیش، ایکینجی بیر طرفدن، اثرلری‌نین بدیعی تأثیر گوجونو آرتیرماقلا خالق پسیخولوگیاسینا داها گوجلو تأثیر گؤسترمیش، اوچونجو بیر طرفدن، سونراکی دؤورلر اوچون اؤرنک-ادبی مکتب یاراتمیش‌لار» [۲، ص.۱۸۳] کی، همین مکتبین یئتیرمه‌لریندن بیری ده ائلدار موغانلی‌دیر.
1960-جی ایلده جنوبی آذربایجانین موغان ماحالیندا بیر کندلی عائله‌سینده دونیایا گؤز آچان ائلدار نصرت اوغلو موغانلی‌نین اوشاقلیق و گنجلیک ایللری تلاطم و تبدلات‌لار، محاربه و انقلاب‌لار عصری اولان اییرمینجی عصرده کئچمیشدیر. ۱۹ یاشینا قده‌ر دوغولدوغو کندده، سونرا‌لار ایسه تبریزده یاشایان ائلدار موغانلی، عینی زاماندا سوسیولوگیا علم‌لری اوزره عالی تحصیل و شهر پلانلاشدیرما علمی اوزره علمی درجه آلمیشدیر. شعر و مقاله‌لری دؤوری مطبوعات و اینترنت صحیفه‌لرینده متمادی اولاراق یاییملانیر. حال-حاضردا تهراندا یاشاییر و بیر سوسیولوق کیمی سوسیال تدقیق ایشلری ایله مشغولدور؛ عینی زاماندا ۲۰۱۱-جی ایلدن یاراتدیغی «ایشیق» (www.İshiq.net) اینترنت درگیسی‌نین باش یازاری وظیفه‌سینده چالیشیر.
ادبی پروسئسه داخیل اولاندان بو گونه قده‌ر بو پروسئسدن آیریلمایان ائلدار موغانلی‌نین فعالیتی اوتایلی، بوتایلی آذربایجان ادبی تنقیدی‌نین و ادبی-مدنی جمعیتین دقتیندن یایینمامیشدیر. ۲۰۲۱-جی ایلین اوکتیابر آییندا «همت شهبازی»نین رئداکتورلوغو ایله ائلدار موغانلی‌نین ۶۰ ایللییینه حصر ائدیلن «۶۰ یاشین شرفلی حیات یولو» آدلی کیتابی چاپدان چیخدی. ۵ بؤلومدن عبارت اولان کیتابدا شاعرین ۶۰ ایللییی موناسیبتی ایله کئچیریلن یوبیلئی تدبیرینده‌کی چیخیشلارین متنی، شاعرین حاقیندا یازیلان ۴ مقاله، ۶۰-آ یاخین شعر، ۵ ادبی-تنقیدی مقاله و ۸۰-جی ایللره عاید ژورنالیست‌لیک فعالیتی ایله باغلی مصاحبه‌لری وئریلمیشدیر.
بو کیتاب وطنپرور شاعرین حیات و یارادیجلیغینی تمامیله احاطه ائتمه‌سه ده، ائلدار موغانلی حاقیندا ترتیب ائدیلن ایلک سانباللی کیتابدیر و شاعرین بو گونه قده‌رکی حیات و فعالیتی حاقیندا اوخوجودا معین تاثرات یارادا بیلیر. کیتابدا حسن ایلدیریم، ناصر داواران، مرتضی مجدفر، ارشد نظری، حاجی هریزلی، نریمان ناظیم، هادی قاراچای، رامیز تای‌نور، زهرا یاسمن، عبدالله یالچین، روشن نوروزی، حبیب فرشباف، رحیم خیاوی، فریبا مرتضایی، کبری میرحسینی، حیدر آرازلی و علیرضا میانا‌لی، ائلدار موغانلی‌نین حیات و یارادیجیلیغینا اؤز موناسیبتلرینی بیلدیرمیش‌لر [۱۰].
اساس حصه
ائلدار موغانلی ۱۹۷۵-جی ایللردن سونرا یئتیشن چاغداش گونئی آذربایجان شاعرلریندن‌دیر. او، ادبی یارادیجیلیغا ائرکن– ۱۶-۱۷ یاشلاریندان باشلاسا دا، آنا دیلینده یازدیغی ایلک شعرلری ایران اسلام انقلابیندان (۱۹۷۹- فئورال) سونرا فعالیته باشلایان دؤوری مطبوعاتدا، خصوصیله تبریزده نشر اولونان «فروغ آزادی» (۱۹۷۹-جو ایلدن یئنی نشره باشلاییب) گونده‌لییینده، باکی رادیوسونون جنوبی آذربایجان رئداکسیاسی وئریلیشلرینده و آذربایجانین سووئت‌لر دؤورو مطبوعاتیندا یاییلمیشدیر.
بوتون وارلیغی – یارادیجی روحو و عملی فعالیتلری ایله منسوب اولدوغو میللتین معنوی ده‌یرلرینین کئشییینده دوران، شاعر-پوبلیسیست میسیاسینی لیاقتله یئرینه یئتیره‌ن، آذربایجان ادبی و سوسیال فیکری‌نین انکشافینا خدمت ائده‌ن ائلدار موغانلی داییما قلبینده‌کی صاف، تمیز، ایلاهی سئوگینین ایشیغیی‌لا آددیملاییر.
سئوگی بیر دریادیر ساکیت دایانماز
اینسانی سئومه‌ین اونو دویانماز
سئوگیسی اولمایان شاعر اولانماز
شاعرین قدرتی محبتده‌دیر.– دئین ائلدار موغانلی نئجه ده بیر لازیمی معنایا، گرکلی ایسته‌یه توخونور. اودا کی ائله باشلانیشیندان دئییر: سئوگیسی اولمایان اینسانی دویمایاجاق. دوزو، ائله بو معنا منجه دوزگون فیکیر، اینسانی آمال‌دیر. اونا گؤره کی، نئجه اولار سئوگینی دوشونمه‌دن، دویمادان اینسانی آمالی داشییاسان؟! هله قالسین کی، ائلدار دئین کیمی تام معنادا دئسک، محبتی اولمایان شاعر اولانماز.(۷.ص، ۹) بو سطیرلر علیرضا میانالی‌نین ائلدار موغانلی‌نین ۹۰ لیریک شعرینی احتوا ائده‌ن «شعر مجموعه‌سی» آدلی ایلک الیازما کیتابینا حصر ائتدییی مقاله‌سیندندیر.
موغانلی‌نین شعرلری‌نین بیر حصه‌سی ۱۹۹۰-جی ایلده گؤرکملی ادبیاتشناس «یحیی شیدا»نین اؤن سؤزو ایله «حیات یوللاریندا» آدلی کیتابیندا نشر ائدیلمیشدیر. او واخت‌لار گنج شاعرین اوره‌یینده‌کی ایشیغی سئزن اوستاد یحیی شیدا کیچیک اؤن سؤزونده یازیر: «حیات یوللاری ائنیش-یوخوشلو، دؤنوم-دؤنگه‌لی‌دیر. بو یولون کاروانی صداقت و محبت واسیطه‌سیله مقصده چاتا بیلر. حیاتین یوللاری‌نین آیریمیندا مخاطره‌لر، بوغونتولار و سیخینتی‌لار پوسقودا یاتیب. اونو اؤتن یولچودا صبر، استقامت و دؤزوم گرکدیر. یوخسا، ایری-بوروق، ایلان کیمی بیر-بیرینه قیوریلمیش کئچیدلریندن سلامت جان قورتارماق مومکون دئییلدیر. «حیات یوللاریندا» آدلی بو مجموعه ائلدار موغانلی‌نین طالعینی، کئچدییی حیات یوللارینی عکس ائتدیریر. او، بو حیات یوللاریندا خیلی مضیقه‌لره توش اولوب، کؤورک قلبی سیخینتی‌لار و عذاب‌لار چکمیشدیر. لاکین اومید و ایناملا بو یوللاری کئچیب سیناقلاردان آلنی آچیق، اوزو آغ و مظفر چیخمیشدیر».
جنوب پوئزیاسیندا میللی دئموکراتیک ادبیاتین ایلک دؤنملرینه خاص اولان پافوس، چاغیریش، عصیان، هارای نیدا‌لاری ساکیت و سس‌سیز طبیعتلی موغانلی‌نین یارادیجیلیغی‌نین اول‌لرینده یازدیغی شعرلری‌نین اساس موتیوینی تشکیل ائتسه ده، اونون هارای و اعتراضلاری پافوس‌دان، های-کوی‌دن، چیغیرتی و ائپوتاژدان اوزاق، بیر قده‌ر ایچدؤنوک و بدبین احوا‌لی-روحیه ایله مشایعت ائدیلیردی. باش موضوعلاری وطن، آنا دیلی، میللی کیملیک، میللی آزادلیق، امین-آمانلیق، صولح، محبت، طبیعت گؤزللیک‌لری و س. اولان بو شعرلر، عادتن کلاسیک هئجا و عروض وزنلرینده یازیلمیشدیر. بو سارسیلماز ایراده‌لی، پرینسیپیآل کاراکتئرلی شاعرین یارادیجیلیغی‌نین سونراکی مرحله‌لرینده اونون پوئتیک تخیولونون درین پسیخولوژی قاتلارا ائنیر، یئنی بدیعی ایفاده، فورما، مضمون و معنا‌لارلا اوزه چیخیر. تنقیدچی-ادبیاتشناس احمد شایا آلاوون «ائلدار موغانلی‌نین حیات یوللاری» آدلی مقاله‌سینده یازدیغی کیمی «تکامول دؤیوشو آل گونش تک اینسانین قارانلیق یوللارینا قیزیل شعالار ساچیر» [۱، ص.۵۲].
زامان گؤستردی کی، قلم دوستلاری‌نین و خصوصا ده اوستاد یحیی شیدانین خئیر-دعاسی گنج شاعره دوشرلی اولموشدور. گونئی پوئزیاسینا یئنی سس، یئنی رنگ قاتان موغانلی چتین، سرت، کشمکئشلی «حیات یوللارینی» بودرمه‌دن قطع ائده‌رک «عمان‌لارین سوراغیندا»، «آخان اولدوزلارلا» آزادلیق گونشینه دوغرو ایرلیله‌ییر:
سایریشیر سمادا یئنه اولدوزلار
سانکی بو فیکریمه گولومسه‌ییرلر.
فیکریمده فیکریمدن بیر فیکیر دوغار؛
ائله بیل اولدوزلار بئله دئییرلر:
یاندیریر اودوموز ظولمتین کؤکون،
یاندیقجا بعضا ده یوخ اولوروق بیز.
بو گرگین دؤیوشده آخساق دا هر گون
گونشه یول آچیر بو آخماغیمیز.
«آخان اولدوزلار» آدلی شعرینده دوغما آنا تورپاغی‌نین قوجاغیندا وطن، آزادلیق اوغروندا جانلاریندان کئچن شهیدلر سمانین دؤشونده سایریشان اولدوزلارا بنزه‌دیله‌رک کیچیک بیر متن پارچاسیندا ایکی – «اولدوز» کونسئپتی ایله «فدایی» کونسئپتی‌نین آسوسیاسیاسیندان «اولدوز اینسان» و «اولدوزلارین آخیشی» (اینسانین اؤز آمالی اوغروندا مجادله‌سی – یانماسی) ایله – ایره‌لیلمه‌نین (تکامول) «یاشاماق یانماق‌دیر» کونسئپتوال مئتافوراسی یارانمیشدیر. بو مئتافورا‌لار بورادا «اولدوز» و «اولدوزلارین آخیشی» کونسئپت‌لری‌نین «فدایی» و «تکامول» کونسئپت‌لری‌نین کؤمه‌یی‌له آنلانیلماسیندا اؤز کوقنیتیو فونکسیاسینی یئرینه یئتیریرلر. بوندان باشقا ائله همین متنین ساده‌جه بیر «فیکریمده فیکریمدن بیر فیکیر دوغار» مصراعسیندا اوچ دفعه تکرارلانان «ف» صامتی‌نین قوتلی آلیتئراسیاسی فیکرین، دوشونجه‌نین فونئتیک اوبرازینی یارا‌دیر و بونونلا باش وئره‌ن حادثه‌نین بدیعی تأثیرینی داهادا آرتیریر.
عمومیتله، موغانلی یارادیجیلیغی‌نین سون مرحله‌سینه عاید اولان اکثر «یاریمچیق سؤز»(۱۹۹۷)، موباریز شعریمیزین بایراقداری اوستاد حبیب ساهرین نیسگیللی اؤلومونو آنارکن)، «اوشوتمه» (۲۰۰۹)، «کوچه‌لره آچیلان یاشیل قاپی‌لار» (۲۰۱۰)، «تورپاق اؤگئی اولماز» (۲۰۱۱)، «بنؤوشه»(۲۰۱۱)، «سئوگی گونوموز» (۲۰۱۲)، «بو تورپاق وطنیم‌دیر»(۲۰۱۲)، «قارانقوش»(۲۰۱۳)، «بوتؤولوک»(۲۰۱۳)، «قاش‌لا گؤز آراسیندا»(۲۰۱۸)، «ایتگی‌لر»(۲۰۲۰) و س. شعرلرینده بئله آسوسیاتیو ایفاده اصولونا راست گلمک اولور.
البته، تکجه محاربه و انقلابلاری ایله دئییل، هم ده صنعت اثرلری‌نین حدودسوز مختلف‌لییی ایله تاریخده قالان اییرمینجی عصرین اؤولادی اولاراق گئت-گئده برک‌دن-بوش‌دان چیخیب تجروبه‌لنن، پوخته‌له‌شن موغانلی‌نین شعرلری ده ایده‌یا-بدیعی، فورما و مضمون جهتدن کامیللشیر، سونرا‌لار سربست شعر فورماسیندا سیاسی موتیو‌لی فلسفی-پسیخولوژی شعرلره داها چوخ اوستونلوک وئریر.
ائلدار موغانلی لیریک شاعردیر. موغانلی لیریزمی‌نین بوتون جاذبه‌دارلیغی، سیرری-سئحری ایسه اونون ایده‌یا گوجونده، مجازلاریندا، چوخ فونکسیا‌لی مئتافوریک آنلاملاریندا، اوکسیمورون ایفاده‌لرینده‌دیر. ساکیت، ملاییم، تمکینلی و تواضعکار طبیعتلی شاعرین داخیلی اضطرابلاری‌نین، محصولو اولاراق اورتایا یومشاق کسکین بیر لیریزم چیخیر: قان آغلایان سئوینج، آشکار سیرر، کیچیک بؤیوکلوک، مغلوب قهرمان، حسرتلی وصال و س. بو ایفاده خصوصیتی شاعرین پوئتیک تخیول و تفکورونون سونسوزلوغونو، اوسلوبونون بنزرسیزلییینی تامین ائدیر.
«اوشوتمه» شعرینده حزین-حزین اوشوین لیریک منی اوره‌یی‌نین باشینا یاغان قارین سویوقلوغوندان چوخ کیرلی‌لییی اوشودور و بو اوشوتمه ایله اوخوجونون اوره‌یینده ائله بیر آتش یاخیر کی، اونو یالنیز پارچالانمیش وطنیمیزین آزادلیغی و بوتؤو‌لوگو سئوینجی سؤندوره بیلر.
قار یاغیر…
قار یاغیر اوره‌ییمین باشینا
ایچینی ایتیرمیش
تامینی اونوتموش
قارا بیر قار؛
قریبه‌دیر روزیگار…!
شاعر ساده‌جه یازمیر، یازدیقلارینی یاشاییر، یاخود دا یاشادیغی آنلاری یازیر و یاشادیقلارینی اوخوجویا یاشاتماغی، اونو دوشوندورمه‌یی ده باجاریر. اودور کی، مصراعلاری اوشوین دونیانین اوشوین آنلارین دا دونوب ابدی دیری قالیر. بو محرملییی، بو حزینلییی ایسه اوخوجودا یالنیز ائلدار موغانلی کیمی حساس، کؤورک اوره‌کلی، درین دوشونجه‌لی، سس‌سیز دویغویوکلو صنعتکارلار یارادا بیلیر.
قار یاغیر اوره‌ییمین باشینا،
قارا بیر قار.
بولانیر آغ چیچکلی قیزیل آینام،
اوشویور بنؤوشه‌لی دونیام.
جانلانیر آینامدا
قاسیرغایا دوشموش جیلیز بیر داغ؛
اته‌یی چیرکاب،
باشی چیلپاغ.
یازیغیم گلیر بئله داغا،
بئله هاوایا.
یازیغیم گلیر بئله قارا،
بئله روزیگارا…
ائلدار موغانلی‌نین اکثر شعرلرینده مصراع اؤزوندن اؤنجکی مصراعنین آچماسی کیمی گلیر، اونا گؤره ده اوخوجودا ماراق دوغورور، هیجان یارا‌دیر، اونو فیکیرلری‌نین آرخاسینجا چکیب آپارا بیلیر:
شه‌هرین روحونا هوپور
سوسوزلوغا آخان باهار؛
یاشیللاشیر قاپی‌لار
یاشیللاشیر کوچه‌لر؛
یاشیللاشیر خزللنمیش شهر. [۱۱]
«آنا» شعرینده ایسه شاعرین آنا، وطن، آزادلیق، خوشبخت‌لیک، وصال حسرتلری حسرت اوبرازیندا بیرلشیر و بورادا اینتیم لیریکا یئنه ده قوتلی وطنپرورلیک موتیو‌لری ایله کسیشیر.
آیریلیغین اود قالاییر سینه‌ده،
آلوو‌لانیر گؤروشونه اوره‌ییم.
آرزولاریم گول آچماسا، یئنه ده
وصال عشقی گره‌ییمدیر، گره‌ییم. [۸، س.۳۰]
کؤهنه حسرتلری ایلان کیمی سویولوب قابیقدان چیخان لیریک من آرتیق یئنی بیر آراییش ایزینده‌دیر؛ «انقلاب» ایسته‌ییر، چوخ سئودییی «ستارخانین بایراغینی» دالغالاندیرماق اوچون یئنی ستارخان‌لار ایسته‌ییر. بونو هم ده «۳۰ ایللیک قهرینی اودان سارالمیش کوچه‌لر، قریبسه‌میش قاپی‌لار، پاییزلاشمیش،«انقلاب»دان «آزادی»یه جان آتان شهر ایسته‌ییر.
کوچه‌لره آچیلان قاپی‌لاردا
باهار قوخوسو وار،
پاییز قورخوسو وار؛
کوچه‌لره آچیلان قاپی‌لاردا
نئچه ایلدیر دؤیوشور
پاییزلا باهار. [۱۱]
ائلدار موغانلی رومانتیکاسی یوکسک خیا‌لی احوال-روحیه‌نی، حیاتین پارلاق جهت‌لری‌نین سجیه‌سینی عکس ائتدیرن کیفیتدیر و رئالیست شاعرین حیاتین بو و یا دیگر طرفلرینه موناسیبتینی گؤستریر. اودور کی، صنعتکارین رئال زمینله علاقه‌سی هئچ کسیلمیر. موغانلی پوئزیاسیندا حیات حقیقتی پرینسیپی زامانی‌نین مترقی ایده‌یا‌لارینا باغلی اولدوغوندان اؤزونون داها دولغون ایفاده‌سینی تاپیر.
«یاریمچیق سؤز» شعرینده قارانلیق، ظولم، ظولمت، شر سیموول‌لارینی ایفاده ائده‌ن «کؤلگه» اوبرازی رمزی اوبرازدیر و عینی زاماندا منبع دومئن- ظولم ماشینی، مئخانیزمی، گوج کونسئپتی‌دیر. مصراعدان مصراعیا کئچدیکجه لیباسینی ده‌ییشیر و مئتوفوریکله‌شیر:
کؤلگه‌لر سریلیب شه‌هرین اوستونه
اوره‌یی ایرینلی،
گؤزو کینلی،
نفه‌سینده ظولمت قوخوسو،
سسینده گئجه قورخوسو…
مئتافورا‌دان مئتافورا‌لار دوغولور. آنجاق بورادا منبع دومئنین آنلاشیلماسی هدف دومئن‌لرین آنلاشیلماسیندان او قده‌ر ده آسان دئییلدیر. منبع دومئنین اینسان، قورخو، روح و س. هدف دومئن‌لری واسیطه‌سیله کونسئپتواللاشماسی منبع دومئنین داها آیدین آنلاشیلماسینا، ناکام شاعرین (حبیب ساهرین) اؤلوم آنی‌نین داها اورژینال و تأثیرلی تصویر و ترننومونه کؤمک ائدیر.
دالغا‌سیز بایراق کیمی
آسیلی قالیر ائیواندان
بارماقلاری دویونلو،
گؤزلری سحرین پنجره‌سینه تیکیلی،
آغزی آچیق،
سؤزو یاریمچیق؛
بوغازیندا دویونله‌نن «آه» سؤزومو،
یوخسا «آزا…» [۵]
موغانلی‌نین آنا لایلاسی تک حزین و کؤورک لیریکاسی‌نین اؤزه‌یینده سیاسی موتیو‌لر دورور. بو ایسه شاعرین سیاسی مفکوره‌سی‌نین ایلییینه قده‌ر ایشله‌دییینه، پوزیتیو و صاف انرژی‌لر کودلانمیش حیس و دویغولارینا تامامیله حاکم اولدوغونا دلالت ائدیر.
اوشویور دویغولاریم،
کؤزوندن پای اومورام.
گؤرونمز یوخولاریم
گؤزوندن پای اومورام.
دوشوبدور دیله سئوگیم،
آیلارا، ایله سئوگیم.
پوزولور بئله سئوگیم،
ایزیندن پای اومورام.
گئجیکیب ایلک باهاریم،
تالانیب سئوگی واریم.
چوخونا یوخ قراریم،
آزیندان پای اومورام.
اریییر یئره کؤلگم،
اوینا‌دیر آتینی غم.
چکیلیب دارا نغمه‌م
سؤزوندن پای اومورام.
اورکده بیتنیمسن،
گول اوسته اؤتنیمسن،
پای وئره‌ن وطنیمسن،
اؤزوندن پای اومورام. [۳]
«دویغولاری اوشوین، سئوگیسی دیله-دیشه دوشوب هیجراندان پوزولان، نغمه‌سی دارا چکیلن» لیریک من ان چتین آنیندا اوره‌یینده بیتن وطن عشقینه ساریلیر، اوندان کؤمک اومور. بورادا اینتیم لیریکا قوتلی وطنپرورلیک موتیو‌لری ایله کسیشیر.
پوئتیک عالمی‌نین درینلیکلرینه غواص تک باش ووران موغانلی یارادیجلیغی‌نین بوتون دؤنملرینده زمانه‌سی‌نین و یاشادیغی جمعیتین حیاتیندا باش وئره‌ن سوسیال حادثه‌لرینه، مدنی-تاریخی مسئله‌لرینه اؤز موناسیبتینی بیلدیرمیشدیر. ۲۰۱۲-جی ایلین آوقوست آییندا ایران آذربایجانی‌نین قاراداغ ماحالیندا باش وئره‌ن گوجلو زلز‌له نتیجه‌سینده ۳۰۰-۴۰۰ نفره قده‌ر اینسان اؤلموش، بیر چوخ کندلر تامامیله محو اولموشدور. بونا باخمایا‌راق، خالقین ماتملی گونلرینده دؤلت تئلویزیاسی شنلیک و ایلنجه پروقرام‌لارینی داوام ائتدیریر، زلز‌له‌دن بیر-ایکی گون سونرا ایسه اعلان اولور کی، زلز‌له اولان بؤلگه‌ده هر شئی نورمالدیر و عایدیاتی تشکیلات‌لار بؤیوک ماشینلارلا اوچوب-تؤکولن ائولری دوزلتمه‌لی‌دیرلر. بو خبر آذربایجانلی اها‌لی‌نین تأسف و حدتینه سبب اولور. حال بوکی همین گونلر هله او اوچقونلارین آلتیندا جنازه‌لر و چوخلو اؤلولر قالمیشدیر. بو حادثه شاعر موغانلی‌نین حساس کؤنول روبابینی «قاراداغیم» (۲۰۱۲)، شعری ایله دیللندیریر. شعرده «دیری-دیری باسدیریلدیق» ایفاده‌سی ده بوندان ایره‌لی گلیر:
قول‌لو-قانادلی قیریلدیق،
دیری-دیری باسدیریلدیق،
بیز آرخامیزدان وورولدوق،
منیم ایگیدیم، قوچاغیم،
قاراداغیم!
زامان یاتمادی یاتیما،
غم النمیش حیاتیما،
دومان چؤکوب بایاتیما،
کدر یاغیر قوشمام، آغیم،
قاراداغیم! [۴]
«بایراغا چئوریلمیش سحر”(۲۰۲۰) شعری لیریک قهرمانین کونکرئت روحی وضعیتی‌نین تظاهرودور. لاکین موغانلی یارادیجیلیغیندا عمومیتله، شاعرین شخصیتی ایله اونون لیریک قهرمانی آراسیندا مؤحکم علاقه، وحدت موجودلوغو بو قهرمانین فیکیر، هیجانلارینی نه اینکی شاعرین مطلق اؤزونون، حتی بوتؤو میللتی‌نین، بشریتین فیکیر و هیجانلاری کیمی قبول ائتمه‌یه اساس وئریر.
آیاغا قالخیب دریندن کؤکس اؤتوردو،
یورودو دان یئری‌نین کئچیدینه،
سحرین سرین نفه‌سی سیزدی سینه‌سینه.
اوفوقین درینلییینده آچیلیردی بنؤوشه‌نین لای‌لای آچیلیشی،
لایلا‌لارا قوشولوردو تورپاغین گؤزونده یارا‌لی اوچوشو،
حالقالانمیشدی قان بویا‌لی شفق گونشین بوینونا،
یئرله-گؤی آراسیندا تیکیلی قالمیشدی باخیشی اونا.
بو جور متن‌لرده شاعرین پوئتیک تخیولو دیل و دوشونجه پروسئس‌لری‌نین مورکب علاقه سیستمی‌نین یارادیجیسینا چئوریلیر. اوخوجو مبالغه‌لر، ائپیتئت‌لر، تشبئه‌لر، مئتافورا‌لار، اوبرازلار بوللوغوندا، عادتا، غیب اولور. مئتافورا‌لار بورادا موختلیف کوقنیتیو (پوئتیک، سئمانتیک، لینقویستیک) فونکسیا‌لاری یئرینه یئتیریر.
سحر امیزدیردیکجه باخیشلارینی،
تامسیندی بئینینده لپه‌لنن قیزیلی ایللرینی، ماوی نیسگیل‌لرینی.
گؤزلرینده گیله-گیله گؤیردی ایشیق قوخوسو،
اوره‌یینده اریم-اریم اریدی گئجه قورخوسو.
دارالدی شفق، سیخیلدی گونش،
یاییلدی بنؤوشه‌نین آچیلیشینا تورپاق بویا‌لی دیلک‌لر،
دالغا-دالغا دالغالاندی بایراغا چئوریلمیش سحر. [۷]
بو متنده ریتملی‌لیک سینتاکتیک پارالئل‌لرله یاناشی، بورا‌داکی بوتون قراماتیک فورما‌لارین آسوسیاتیو سئمانتیکاسیندان یارانیر. ریتمیک نطق پارچاسینی ایسه داها چوخ اوقات تاماملاییر.
نتیجه
تحلیل‌لریمیز بئله بیر قناعته گلمه‌یه اساس وئریر کی، ائلدار موغانلی پوئزیاسی آوانقارد مئیل‌لی، فلسفی دوشونجه پوئزیاسی‌دیر و بو دوشونجه دونیاسی بوتونلوکله سوسیال-سیاسی موتیو داشیییر. اؤرنک شعر نمونه‌لریندن ده گؤردویوموز کیمی بو پوئزیا مئنتال فونددا موجود اولمایان یئنی معنالار اوچون الوئریشلی محیط یاراتماغا قادیر ائلدار موغانلی دیلینده گئرچکلییین یئنی تقدیماتی‌دیر. بو پوئزیانین ائستئتیک کامیل‌لیک درجه‌سی ایسه داییما یئنی پوئتیک مضمون و معنا آختاریشلاریندا اولان شاعرین زنگین معنوی عالمی، گوجلو تخیول و تفکور قابیلیتی، اثرلری‌نین ایده‌یا گئرچکلییی‌نین اهمیتی‌له شرطله‌نیر.
عؤمرونون محصولدار دؤورونو یاشایان، «قیزیل آیناسینی ماوی گؤزلو باهار گؤزه‌لی‌نین قیزیلی ساچلاریندان آسان»[۶]، یاشادیغی چتین‌لیک‌لره باخمایا‌راق، یورولما‌دان ایره‌لیله‌ین، گله‌جه‌یه اینام و اومیدله باخان شاعر موغانلی‌یا سئوگی دولو دونیاسی‌نین باهارلانماسینی آرزو ائدیر، اونا شرفلی حیات یولوندا اوغورلار دیله‌ییر و اینانیریق کی، ادبی-مدنی تاریخیمیزده لیاقتلی یئر توتان ائلدار موغانلی و مسلکداش‌لاری‌نین حیات و یارادیجیلیق‌لاری ادبیا‌شناسلاریمیز طرفیندن داها گئنیش و اطرافلی شکیلده تدقیق ائدیله‌جکدیر.
ادبیات:
1. آلاو ش.ا. ادبی-تنقیدی آراشدیرما‌لار. ایران/کرج، غیررسمی چاپ اولونوب (جیلد ۱)، ۱۹۹۰.
2. احمد. و . آذربایجان ادبیا‌شناسلیغی (ژورنال). میر جعفر پیشه‌وری‌نین پوبلیسیستیکاسی. باکی: علم و تحصیل، ۲۰۲۰، №۱.
3. https://ishiq.net/seir /20629
4. https://ishiq.net/seir /2095
5. https://ishiq.net/seir /3583
6. https://ishiq.net/səs /25586
7. https://ishiq.net/səs /26183
8. موغانلی ائلدار. حیات یوللاریندا. ایران/ تهران: مینا، ۱۹۹۰.
9. موغانلی ائلدار. شعر مجموعه‌سی. تبریز، غیررسمی الیازما شکلینده یاییلمیشدیر، ۱۹۸۴.
10. شهبازی همت. ۶۰ یاشین شرفلی حیات یولو. تبریز: نظامی گنجوی، ۲۰۲۱.
11. www.ishiq.net
قایناق: آذربایجان ادبیاتشناسلیغی ژورنالی نومره ۱ – ۲۰۲۲ – آذربایجان علملر آکادمیاسی‌نین نظامی گنجوی آدینا ادبیات اینستیتوتو
یک پاسخ
تام سایقیلاریملا سئویملی دوست، گوزل انسان ائلدار موغانلیا، همده یارادیجیلیغینی سایقیلایاراق، نسه بو خانیم دوکتورون سایقیلی ائلدار معللیمین شعر یارادیجیلیغیلا ایلگی بو اوزون اوزادی اوخونوشو( اصلینده توخونو شو )،اینجلمه سی گنللیکله قوزئی آذربایجاندا پئشه کار ادبی اوزمانسال متن اوخونوشونون درین بوشلوغونو گوز اونونه چکیر.قوزئی ده گنللیکله باتیدا یا ایراندا اولان یازینسال- یاپیسال- استئتیکسل دوشونسل اکادمیک آراشدیرما، اینجلمه، اله شتیرل اوخونوش گوزه چارپماییر.حتا به اصطلاح آکادمیکلری، پروفسورلاری بئله باتی نین یازینسال- استئتیکسل اوخونوشویلا تانیشلیقلاری یوخدور..اوخومامیشلار.پل ریکور، ویتگنشتایین ،رولان بارت، رنه ولک لری، تی اس الیوت ..لری اوخومومیشلار.بونلار متنیله استئتیکسل – یاپیسال- دوشونسل ایلگیله نمه دن ایچه ریکسل ایلگیلنمه گی اوستون دوتورلار..آینی بو اینجلمه کیمی..بوردادا ائلدار موغانلی وطن پرور، نیک بین ، گله جیه اینام و اومیدله باخیر، یئنی پوئتیک مضمون و معنا و…
خانیم پروفسور آوانگارد هنرایله ادبیاتدان تام بیلگیسیز اولان بیریسی دیر..یوخسا : ائلدار شعری آوانگارد مئییللی، فلسفی دوشونجه و..سویله مزدی..آوانگارد شعرده ایلک شعرین دیلی، فرمو، باخیشی، فلسفی دوشونسللیگی مدرن اولمالیدیر..ایلدار معلم بیر سوسیال- سیاسی سولچو اولاراق، ایدئولوژیک اینانجیندان دولایی ایلک اولاراق پیامی، آنلامی ، ایچه ریکی اوخوجویا چاتدیرماغی دوشونور..بو اوزدن شعر ایله دیل بیر آراچ کیمی قوللانیلیر.آوانگارد شاعر دئییله نده شاعر یاپی سوکومجو اولمالیدیر..هم دیلده، هم باخیشدا، هم دوشونجه ده و…خانیم دوکتورون گتیردیگی اورنکلر تام آنلامچی همده آچیقجا شعاریدیر..متافور یا استعاره نی شعرلرده وورغولاییب…بوگون دونیا شعری بئله نچی اسکی ادبی آرایه لرله یازیلمیر..بوگون نشانه یا گوسترگه ایله دیل اویونلاری دیر دونیا شعری نین استئتیکسل اوزه للیگی..
باشقا یاپیسال چاتیشمازلیغی بو اینجلمه نین اونون چئوره سل اوزون اوزادی بیوگرافی سویله مک دیر…اون اون بئش نه بیلیم نئچه سطیری ائلدارین تانیتیمینا چالیشیب…بو تور چئوره سل یاماشمالار قوزئی ادبی توپلومونون همده ادبیاتی نین تمل چاتیشمازلیقلارینداندیر..اونلار دوغرو دوزگون ادبی تنقید ایله ادبی زیبایی شناختی اوخونوشو باشا دوشمورلر…اونلار حتا ساده بیر ادبی یازیلا یوزوملاناسی ادبی متنین فرقینده دئییللر…منجه ائلدار بی و او نسلین شعری اوز ژانری چرچیوه سینده ادبی زیبایی شناختی تنقید سوزگه جیندن کئچمه ایدیر…و استئتیکسل، بیچیمسل، یاپیسال اوزه للیکری واردیرسا اگر آچیقلانمالیدیر.