بیر داها دیلیمیزین آدی حاققیندا
آغاموسا آخوندوو(فیلولوگیا علملر دوکتورو)
کؤچورن: رامیز ساوالان
باشلانغیج:
ویلهم هومبدلت یازیر: «خالقین دیلی اونون روحودور و خالقین روحو اونون دیلی‌دیر. بوندان گوجلو عینی‌لیک تصوور ائتمک چتین‌دیر.»
بیزیم جانیمیز، روحوموز، عشقیمیز، ووجودوموز، وارلیغیمز، شؤهرتیمز، شانیمیز اولان بو آنادیلیمیزین اوزه‌رینده چالیشماق بیزیم ان بؤیوک بورجوموز و آغیر وظیفه‌میزدیر. دیلیمیز حاققیندا چوخلو مسله‌لر وار کی، اونلارین حاققیندا هله ده گرک تدقیقاتلار اولسون، کیتابلار، مقاله‌لر یازیلسین. بیر دیلین آرادان گئتمه‌سی‌نین قاباغینی آلماغا ان دوزگون یول او دیلی دوزگون اؤیرنیب و او دیلده گؤزل و هر طرفلی و هر ساحه‌ده سانباللی اثرلر یاراتماق اولماسی آیدین بیر مسله‌دیر. آنجاق بیزیم چالیشقانلاریمیز هله‌ده کی هله‌دیر، دیلیمیزین آدی اوستونده اؤز گوجلرینی- واخت‌لارینی قویماقلا، بو دیلین گئت- گئده ضعیف‌لنیب آرادان گئتمه تهلوکه‌سینی هئچ ده یادا سالمیرلار.
آذربایجان دیلی ده ایللر بویودور نئچه آدلارلا چاغریلیر. بونو دا دئییم کی، بیزیم او قدر موشکول و مسله‌میز وار کی، اولان گوجوموزو و بو ساحه‌ده صرف ائتمک‌له باشقا گؤره بیله‌جه‌ییمیز، فایدالی ایشلردن قالمالی‌ییق، هله هر حالدا…
دیلیمیزین آدی باره‌سینده، نه آدلا چاغریلماسی حاقدا، بیر نئچه نظر و بیر نئچه سؤز واردیر. بو حاقدا دئییلن سؤزلره بیر-بیر باشلایاراق اونلاری آراشدیرماق مقصدیله قاباغا گئده‌جه‌ییک:
«آذربایجان دیلی تورک دیلی‌دیر»
حقیقتن دیلیمیز اوزون زامان، تا قدیم واختلاردا، 30-نجو ایللرین سونونا کیمی چوخ واخت تورک دیلی آدلانیب. صمد وورغون «رهبره سالام» شعرینده سونرالار «چادراسیز، بویاسیز، شن قیزلاریندان» صورتینده وئریلن میصراعین اصلی «چادراسیز، بویاسیز، تورک قیزلاریندان» اولوب. او دؤورون دیلچیلیک اثرلری‌نین آدیندا داها چوخ تورک دیلی اصطلاحیندان ایستیفاده ائدیلیب. مثلن م. شفیع واضح‌له. ای. گریگوریئوین، ل. لازئرئوین ل. بوداقووون، ن. نریمانووون (معلیم‌سیز تورک دیلینی اؤیرنمک‌دن اؤترو روسلار اوچون آسان کیتاب)، 1924-نجو ایلده آلتی مواللیفین یازدیغی و کومسیون صرفی آدی ایله مشهور اولان «تورکجه صرف-نحو» کیتابیندا و نئچه- نئچه باشقا کیتابلاردا دا آذربایجانجا سؤزو یوخ، محض تورکجه اصطلاحی ایشله‌دیلیب‌دیر. بونلارین هامیسی بیزیم اوزاق- یاخین تاریخیمیزدیر. تورک دیلی اصطلاحی‌نین نئجه آرادان قالخماسی و آذربایجان دیلی ایله نئجه عوض ائدیلمه‌سی‌نین ده سبب‌لری معلومدور. طبیعی، موختلیف سبب‌لره گؤره سیرادان چیخاریلمیش، یوخ ائدیلمیش مدنی ثروت‌لرینی برپا ائتمه‌یه هر خالقین، او جرگه‌دن آذربایجان خالقی‌نین دا حاققی وار.
«آذربایجانین دیلی آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر»
«آذربایجانین دیلی آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر» واریانتی دا گؤی‌دن‌دوشمه سؤز دئییل، اونون دا اؤز تاریخی تجروبه‌سی و منطیقی عنعنه‌سی وار. مثلن تورکیه‌ده رسمی ایستیفاده‌ده اولونونان دیله هم تورک دیلی هم ده تورکیه تورکجه‌سی دئییرلر. بئله‌جه اؤزبک دیلی ایله یاناشی- اؤزبکیستان تورکجه‌سی، قازاخ دیلی و قازاخیستان تورکجه‌سی، تورکمن دیلی و تورکمنیستان تورکجه‌سی کیمی، آذربایجان دیلی ایله یاناشی آذربایجان تورکجه‌سی ده ایشلتمک مومکوندور و بو چوخ طبیعی گؤرونور.
«آذربایجانین دیلی (آذربایجان دیلی)دیر»
نهایت، «آذربایجانین دیلی (آذربایجان دیلی)دیر» واریانتینین دا اؤز علمی و تجروبی اساس‌لاری وار. هر شئی‌دن اوّل اونا گؤره کی، «آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین دؤولت دیلی آذربایجان دیلی‌دیر»، شیمالی آذربایجاندا میللی مجلیسین تصویب ائتدیگی لاییحه‌نین متنینین بیر پارچاسیندان عیبارت‌دیر.
آذربایجان دیلی اصطلاحی داها چوخ 30-نجو ایللردن سونراکی دؤورله باغلانسا دا اونون تا قدیمدن مؤوجود اولدوغونو دا اینکار ائتمک اولماز. تاریخ انیستیتوتونون آپاریجی علمی ایشچی‌سی، تاریخ علملری دوکتورو، واقیف پیری‌یئو یاریم ایل اوّل «ادبیات قزئت»-نده (17 ایول 1992) درج ائتدیگی «آذربایجان دیلی اصطلاحی نه واخت‌دان بللی‌دیر؟» آدلی مقاله‌سینده اونون ان آزی 700 ایللیک تاریخی اولدوغونو گؤستریر. آذربایجان دیلی آنلاییشی 19-نجو عصرده و 20-جی عصرین اوّللرینده و دیل کیتابلاری‌نین آدلاریندا موختلیف ترکیب‌لرده مؤوجود اولموشدور. دئیه‌ک کی، بوداقووون کیتابیندا (1857)، میرزه عبدالحسین‌به‌ی وزیراووون کیتابیندا (1861)، نریمان نریمانووون «تورک-آذربایجان دیلی‌نین مختصر صرف و نحوی»(1899) و باشقا کیتابلاردا او جومله‌دن «تورک- تاتار- آذربایجانجا»، «تاتار- آذربایجانجا»، «تورک- آذربایجان دیلی»، موللا عبدالقدیر قرآنی‌نین «عرب و آذربایجان دیلینه مخصوص درسلیک» (1911) ال‌یازمالاریندا دا «آذربایجان دیلی» و «آذربایجانجا» اصطلاحلاری ایشلنمیشدیر.
نهایت، آرتیق یاریم عصردن چوخدور کی، آذربایجان سؤزو، هم آذربایجان خالقینی، هم ده آذربایجان دیلینی بوتون دونیادا تمثیل ائدیر. آذربایجان سؤزو رسمن علم عالمینده، دونیانین تدریس مرکزلرینده تورک دیللری‌نین اوغوز قروپونا داخیل اولان معیّن تورک دیلی‌نین آدی کیمی قبول ائدیلیب و مشخّص بیر تورک دیلی‌نین آدی کیمی ان موختلیف کیتابلارین، مقاله‌لرین آدیندا ایشلک بیر اصطلاح اولوب. آمئریکادا یازیلمیش کیتابلاردا، مثلن، «آذربایجان دیلی‌نین اساس کورسو»، «آذربایجان دانیشیق دیلی»، گرد فرانکلین «تورکیه تورکجه‌سی و آذربایجان دیلی آراسیندا اوخشار و فرقلی جهت‌لر» مقاله‌سینده، دوکتورلوق تئزلرینده، مثلن، «آذربایجان دیلی‌نین تؤره‌دیجی فونولوگییاسی»، ایراندا آذربایجان دیلینه حصر اولونموش بوتون اثرلرده، ائله‌جه‌ده، تورکیه ده چاپ اولونموش چئشیدلی تدقیقات اثرلرینده آذربایجان دیلی بیزه معلوم اولان معیّن تورک دیلی مفهومونو، آنلاییشینی بیلدیریر.
تورک دیلی عاییله‌سینده، موستقیل بیر تورک دیلی کیمی آذربایجان دیلی آرتیق اؤزونون هامی طرفیندن قبول ائدیلمیش یئرینی توتوب.
مسله بوراسیندادیر کی، آذربایجان تورکجه‌سی، تورکیه تورکجه‌سی، اؤزبکیستان تورکجه‌سی و س. سؤزبیرلشمه‌لری رسمی تئرمین دئییل. اونلاری تورک دیلی‌نین موختلیف اراضی‌لرده حودودلانان لهجه‌لری معنالاریندا ایشله‌دیرلر. تئرمینلر تورک دیلی، آذربایجان دیلی، اؤزبک دیلی و س. کیمی رسمی تئرمین‌لرین اولسا- اولسا، قئیری رسمی سینونیم‌لری کیمی ایشله‌نه بیلر.
آذربایجان تورک دیلی اصطلاحینا گلینجه، بو دا مؤوجود آدیاراتما عنعنه‌لرینه اویغون دئییل. بورا دا عینی دیلین آدلانماسیندا آچیقلانماسی چتین اولان آد تکراری وار. معلومدور کی، نه اوکراینالی‌لار اؤز دیللرینی اوکراینا- ایسلاویان دیلی، نه بئلوروس‌لار بئلوروس- ایسلاویان دیلی، نه نوروئچ‌لی‌لر (نروژ) نوروئچ- ژئرمن دیلی و س. آدلاندیریرلار. بیر ده بونون معناسی وارمی؟ اوکراینا دیلی، اوکراینادا یاشایان بوتون خالقلارین، میللت‌لرین، ائتنیک آزلیقلارین (روسلار 1/21 فایز)، یهودی‌لرین، بئلوروس‌لارین، مولداولارین، آذربایجانلی‌لارین، تاتارلارین، قاقاوزلارین و س. اؤلکه دیلی اولا بیلرسه، آذربایجان دیلی بئله وظیفه‌نی نییه یئرینه یئتیره بیلمه‌سین؟
آذربایجان دیلی اصطلاحینی نؤقصانلی سایانلار چوخ زامان، هم ده معیّن معنادا حاقلی اولاراق، بئله بیر فاکتی خصوصی قئید ائدیرلر کی، آذربایجان سؤزو یئر آدی اولدوغوندان، اونو دیل آدی کیمی ایشلتمک اولماز. نئجه کی، هئچ کس آمئریکا دیلی، روسییا دیلی، گورجوستان دیلی دئمیر.
دوغرودان دا، مثلن، اینگیلتره دؤولتی‌نین آدیندان فرقلی اولاراق، همین دؤولته منسوب اولان خالقی اینگیلیس و دیلینی اینگیلیس دیلی آدلاندیریریق. ائله‌جه ده آلمانییا دؤولتی‌نین خالقینا و دیلینه آلمان خالقی و آلمان دیلی دئییریک. لاکین اؤزوللو تاریخی عامیللرله باغلی اولاراق، اؤلکه‌نین و دؤولتین آدی ایله خالقین و دیلین آدی‌نین اویغون گلدییی حاللار دا آز دئییل. مثلن چین دؤولتی، چین خالقی و چین دیلی، نوروئچ دؤولتی، نوروئچ خالقی و نوروئچ دیلی، اوکراینا دؤولتی ، اوکراینا خالقی و اوکراینا دیلی.
تصوّور ائدین: تاریخ ائله گتیریب کی، آذربایجان اؤلکه‌سی‌نین و یا دؤولتی‌نین، فرقی یوخدور، آدی «آذربایجانیه» (مثلن تورکیه کیمی) و یا «آذربایجانیستان» (مثلن، قازاخیستان کیمی) اولوب. دوغرودانمی، او زامان مسله‌لر هامیسی حل ائدیلمیش اولاردی؟
دئدیییم اودور کی، توپونیم- ائتنونیم، یعنی یئر آدی و خالق آدی قارشی دورماسی، آذربایجان دیلی تئرمینینی قانوندان و نئجه دئیه‌رلر، عنعنه‌وی آدیاراتما سیستئمیندن کنار بیر شئی حئساب ائتمه‌یه اساس وئرمیر.
دیلیمیزین آدیندان صؤحبت دوشنده، بئله بیر طبیعی سوآل‌لا دا تئز- تئز قارشیلاشیریق:
آخی آدقویما و یا آدیاراتما ایشینده، عملیاتیندا آدلا علاقه‌دار سیستئمله یاناشی، بیر تاریخی عنعنه ده وار: بیز تورکوک و عصرلرله دیلیمیز ده تورک دیلی آدلانیب. آمئریکا خالقی‌نین دیلی اینگیلیس، کوبا خالقی‌نین ایسپان، بئلژیکانین‌کی فرانسیز آدلانا بیلدییی حالدا، بیز نه اوچون دیلیمیزی تورک آدلاندیرا بیلمه‌ریک؟
یئری گلمیشکن دئییم کی، رفیق ذکانین «آیدینلیق» قزئتینده درج اولونموش مقاله‌سینده بو باره‌ده ده دانیشیلیر.
مسله بوراسیندادیر کی، همین خالقلار هانسی ژئنتیک منبع‌لره سؤیکنمه‌لریندن آسیلی اولمایاراق آدی چکیلن دیللری اؤزلری اوچون رسمی دؤولت دیلی سئچیب‌لر. یعنی آمئریکانین اینگیلیس دیلی ایله، اینگیلتره‌نین اینگیلیس دیلی آراسیندا فرق یوخدور. همین دیل، یعنی اینگیلیس دیلی آوسترالییانین، یئنی زلاندییانین دا رسمی دؤولت دیلی اولوب، کوبادا رسمی دؤلت دیلی اولان ایسپان دیلی ده ائله‌جه. همین دیل کوبانین دئییل، بوتون جنوبی آمئریکا اؤلکه‌لری‌نین – آرژانتینا، برازیلییانین و س. رسمی دؤولت دیلی‌دیر.
بیزیم تاریخیمیزده ده بئله حاللار اولوب. قدیم و اورتا عصرلرده آذربایجان خالقی‌نین رسمی دؤولت دیلی عموم خالق دانیشیق دیلیندن تامامیله فرقلی اولان عرب و فارس دیللری ایدی. نظامی‌نین «لیلی و مجنون» اثرینده آخیستانین مکتوبونداکی،
«تورک دیلی یاراشماز شاه نسلیمیزه اکسیک‌لیک گتیرر تورک دیلی بیزه»
سؤزلرینی یادا سالین (هرچند اورژینال‌دا بیر قدر باشقا شکیل‌ده‌دیر). یا ایندیکی سووئت اتفاقیندان آیریلمیش جمهوریت‌لرین، نئچه ایل بوندان قاباق بؤیوک ادبی دیل عنعنه‌سی اولان، مثلن، آذربایجان دیلی، دورا- دورا رسمی دؤولت دیلی کیمی اونلارا روس دیلی خیدمت گؤستریب. بو بیر واقعی سند اولاراق بوگون ده داوام ائتمکده‌دیر. دوزدور صؤحبت معیّن دؤوردن و معیّن دیلدن گئدیر. کیمسه اینکار ائتمیر کی، بیز سؤی‌کؤکوموزه گؤره تورکوک و دیلیمیز ده تورک دیللری عاییله‌سینه داخیل‌دیر، عرب‌‌لرده اولدوغو کیمی.
بورادان طبیعی اولاراق بئله بیر سوآل دوغا بیلر: میصیر، عیراق، سوریا، سعودیه عربیستانی، لیوان، لیوییا، ایران کؤرفزی عرب اؤلکه‌لری، کوویت، عمان و س. حتّا سودان، موختلیف دؤولت‌لر اولسالار دا، اؤزلرینی عرب، دیللرینی عرب دیلی آدلاندیردیقلاری حالدا «تورک»، «تورک دیلی» سؤزلری تورک دؤولت‌لری اوچون نه‌یه گؤره یاراماسین؟
مسله بوراسیندادیر کی، بو موختلیف دؤولت‌لرین هامیسینی عینی بیر رسمی ادبی دیل بیرلشدیریر. بو «قرآن کریم»-ین دیلی اولان عرب دیلی‌دیر. عرب اؤلکه‌لری‌نین رسمی دؤولت دیلی کیمی ایستیفاده ائتدیک‌لری اونسیت واسیطه‌لری آراسیندا فرق یوخدور. بو گؤرونور تخمینن 1400 ایل موددتینده مضمونو کیمی، دیلی ده دییشمز قالان «قرآن کریم»-ین قدرتی ایله باغلی‌دیر. هرچند هر خالقین دانیشدیغی عرب دیلی‌نین نه‌اینکی دیالئکت و شیوه‌سینده، حتّا شیفاهی ادبی دیل سویه‌سینده ده اؤزونه مخصوص فرقلی جهت‌لری واردیر.
واختیله تورک اؤلکه‌لری و دیللری آراسیندا دا بئله حاللار اولوب. مثلن، اورتا عصرلرده دئیه‌ک کی، اورتا آسیادا جیغاتای و یا ایندی آدلاندیریلدیغی کیمی دئسک، کؤهنه اؤزبک دیلی عمومی ادبی دیل رولو اویناییردیسا، قاباق آسیادا بو وظیفه‌نی تورک- اوغوز ادبی دیلی و یا نئجه دئیه‌رلر، کؤهنه آذربایجان دیلی یئرینه یئتیریردی. یئنی آذربایجان، عثمانلی و تورکمن، خصوصن آذربایجان و عثمانلی ادبی دیللری آراسیندا ائله بیر فرق یوخ ایدی. او دؤور اوچون تورک دیلی تئرمینی گئرچک‌لیک ایدی، حقیقت ایدی.
ایندیکی واخت‌دا ایسه آذربایجان، تورک، تورکمن ادبی دیللری، ائله‌جه ده دیگر تورک دیللری دییشیک‌لیک‌لره اوغراییب‌لار و موستقیل دیللره چئوریلیب‌لر. ان چوخ دییشیک‌لیک ایسه، بیلدیییمیز کیمی تورک دیلینده اولوب. بئله کی، بوتون دیللرینی معیّن معنادا بیرلشدیرن عرب و فارس سؤزلرینی اونلار تورک قایناقلی سؤزلرله عوض ائدیب‌لر.
تصادوفی دئییل کی، کئچن بیر ایل عرضینده تورکیه‌ده کئچیریلن ایکی میللت‌لر آراسی قورولتایدا قویولان ضروری و اؤنملی مسله‌لردن بیری تورک خالقلاری اوچون اورتاق ادبی دیل یاراتماق اولوب. بو آنلاییشا طبیعی کی، رسمی دؤولت دیلی ده داخیل اولور.
بئله اولان وضعیت‌ده تورک خالقلاری اوچون عرب مودئلیندن ایستیفاده ائتمک مومکون اولمایان بیر ایش‌دیر.
بونو دا قئید ائدیم کی، 1920-جی ایلده تورکیه‌ده جومهوریت اعلان ائدیله‌نه‌دک اؤلکه‌نین دیلی عثمانلی دیلی آدلانیردی. تورکیه دؤولتی تورک دیلی آدینی آتاتورکون ایصلاحاتلاری زامانی گؤتوروب. دئمه‌لی 70 ایلدن چوخدور کی، تورکیه‌نین رسمی دیلی دونیادا تورک دیلی، وطنداشلاری تورک، خالقی تورک خالقی ایله تانینیر.
بیز ایسه تورک سؤزونو دیل آدی، خالق آدی کیمی قانلی- قانادلی 30-نجو ایللرین آخیرلاریندا الدن وئرمیشیک. آرتیق یاریم عصردن چوخدور کی، دونیا بیزی آذربایجانلی، خالقیمیزی آذربایجان خالقی، دیلیمیزی آذربایجان دیلی کیمی تانیییر.
صؤحبت برپادان گئدیرسه، اوّلجه بیر تورکلرله ده دانیشماق، عینی‌لییین تؤرتدییی قاریشیق‌لیغی آرادان قالدیرماق اوچون مصلحت‌لشمک لازیم‌دیر. یوخسا، «معاصیر تورک دیلی»، «تورک دیلی‌نین تاریخی»، «تورک دیلی‌نین ایضاحلی لوغتی» کیتابلارینی گؤرنلر بو کیتابلارین هانسی دیله عایید اولدوغونو نئجه معیّن‌لشدیرسینلر؟
یا ایندی ساتیش‌دا کیتاب وار: «آذربایجانجا- تورکجه لوغت». بو لوغتین تکرار نشرینده آدی نه اولمالی‌دیر؟ «تورکجه- تورکجه لوغت»می؟ «آذربایجان و تورک دیللرینده فعلین زامانلاری» بو اثری نئجه آدلاندیرماق لازیم گله‌جک؟ 2002-نجی ایل آلمانیانین «هاریسوویچ» نشریاتی 4 جیلدلیک «آذربایجان دیلی‌نین ایضاحلی لوغتی»-نی آلمان دیلینده نشر ائتمک اوچون باکی دانیشگاهی ایله موقاویله باغلاییب، ایندی دوزه‌لیش‌می آپارمالی‌ییق؟ کیتابین آدینی دییشیب «تورک دیلی‌نین ایضاحلی لوغتی»می قویمالی‌ییق؟
دیلیمیزی آذربایجان تورک دیلی آدلاندیرماق ایسته‌ین‌لرین نجیب نیت‌لری معلومدور. اونلار دیلیمیزین بوگونکو آدی ایله کئچمیشده نیسبتن چوخ ایشله‌نن آدی آراسیندا بیر علاقه یاراتماق ایسته‌ییرلر. لاکین بو، یالنیز بیزه عایید اولان مسله دئییل. دئیه‌ک کی، اؤزبک دیلی‌نین کؤهنه آدی جیغاتای، تورک دیلی‌نین آدی عثمانلی، روس دیلی‌نین ده قدیمده آدی کؤهنه ایسلاویان و ویلئکوروس، اوکراینا دیلی‌نین کؤهنه آدی مالوروس و س. اولوب. لاکین دونیا ایستانداردینا اویغون گلمه‌ین بیر تشبّوثو هئچ کیم ائتمه‌ییب و ائتمک فیکرینده ده دئییل.
بوتون بونلاردان سونرا بیر داها دا قئید ائتمک ایسته‌ییرم کی، دیلیمیزین آرتیق وطنداشلیق حقوقونو قازانمیش «آذربایجان دیلی» آدی اونا داها دا چوخ اویغون‌دور.
