بير داها ديليميزين آدي حاققيندا
آغاموسا آخوندوو(فيلولوگيا علملر دوكتورو)
کؤچورن: رامیز ساوالان
باشلانغيج:
ويلهم هومبدلت يازير: «خالقين ديلي اونون روحودور و خالقين روحو اونون ديليدير. بوندان گوجلو عینیليك تصوور ائتمك چتيندير.»
بيزيم جانيميز، روحوموز، عشقيميز، ووجودوموز، وارليغيمز، شؤهرتيمز، شانيميز اولان بو آناديليميزين اوزهرينده چاليشماق بيزيم ان بؤيوك بورجوموز و آغير وظيفهميزدير. ديليميز حاققيندا چوخلو مسلهلر وار كي، اونلارين حاققيندا هله ده گرك تدقيقاتلار اولسون، كيتابلار، مقالهلر يازيلسين. بير ديلين آرادان گئتمهسينين قاباغيني آلماغا ان دوزگون يول او ديلي دوزگون اؤيرنيب و او ديلده گؤزل و هر طرفلي و هر ساحهده سانباللي اثرلر ياراتماق اولماسي آيدين بير مسلهدير. آنجاق بيزيم چاليشقانلاريميز هلهده كي هلهدير، ديليميزين آدي اوستونده اؤز گوجلريني- واختلاريني قويماقلا، بو ديلين گئت- گئده ضعيفلنيب آرادان گئتمه تهلوكهسيني هئچ ده يادا سالميرلار.
آذربايجان ديلي ده ايللر بويودور نئچه آدلارلا چاغريلير. بونو دا دئييم كي، بيزيم او قدر موشكول و مسلهميز وار كي، اولان گوجوموزو و بو ساحهده صرف ائتمكله باشقا گؤره بيلهجهييميز، فايدالي ايشلردن قالماليييق، هله هر حالدا…
ديليميزين آدي بارهسينده، نه آدلا چاغريلماسي حاقدا، بير نئچه نظر و بير نئچه سؤز واردير. بو حاقدا دئييلن سؤزلره بير-بير باشلاياراق اونلاري آراشديرماق مقصديله قاباغا گئدهجهييك:
«آذربايجان ديلي تورك ديليدير»
حقيقتن ديليميز اوزون زامان، تا قديم واختلاردا، 30-نجو ايللرين سونونا كيمي چوخ واخت تورك ديلي آدلانيب. صمد وورغون «رهبره سالام» شعرينده سونرالار «چادراسيز، بوياسيز، شن قيزلاريندان» صورتينده وئريلن ميصراعين اصلي «چادراسيز، بوياسيز، تورك قيزلاريندان» اولوب. او دؤورون ديلچيليك اثرلرينين آديندا داها چوخ تورك ديلي اصطلاحيندان ايستيفاده ائديليب. مثلن م. شفيع واضحله. اي. گريگوريئوين، ل. لازئرئوين ل. بوداقووون، ن. نريمانووون (معلیمسيز تورك ديليني اؤيرنمكدن اؤترو روسلار اوچون آسان كيتاب)، 1924-نجو ايلده آلتي موالليفين يازديغي و كومسيون صرفي آدي ايله مشهور اولان «توركجه صرف-نحو» كيتابيندا و نئچه- نئچه باشقا كيتابلاردا دا آذربايجانجا سؤزو يوخ، محض توركجه اصطلاحي ايشلهديليبدير. بونلارين هاميسي بيزيم اوزاق- ياخين تاريخيميزدير. تورك ديلي اصطلاحينين نئجه آرادان قالخماسي و آذربايجان ديلي ايله نئجه عوض ائديلمهسينين ده سببلري معلومدور. طبيعي، موختليف سببلره گؤره سيرادان چيخاريلميش، يوخ ائديلميش مدني ثروتلريني برپا ائتمهيه هر خالقين، او جرگهدن آذربايجان خالقينين دا حاققي وار.
«آذربايجانين ديلي آذربايجان توركجهسيدير»
«آذربايجانين ديلي آذربايجان توركجهسيدير» واريانتي دا گؤيدندوشمه سؤز دئييل، اونون دا اؤز تاريخي تجروبهسي و منطيقي عنعنهسي وار. مثلن توركيهده رسمي ايستيفادهده اولونونان ديله هم تورك ديلي هم ده تورکیه توركجهسي دئييرلر. بئلهجه اؤزبك ديلي ايله ياناشي- اؤزبكيستان توركجهسي، قازاخ ديلي و قازاخيستان توركجهسي، توركمن ديلي و توركمنيستان توركجهسي كيمي، آذربايجان ديلي ايله ياناشي آذربايجان توركجهسي ده ايشلتمك مومكوندور و بو چوخ طبيعي گؤرونور.
«آذربايجانين ديلي (آذربايجان ديلي)دير»
نهايت، «آذربايجانين ديلي (آذربايجان ديلي)دير» واريانتينين دا اؤز علمی و تجروبي اساسلاري وار. هر شئيدن اوّل اونا گؤره كي، «آذربايجان رئسپوبليكاسينين دؤولت ديلي آذربايجان ديليدير»، شيمالي آذربايجاندا ميللي مجليسين تصويب ائتديگي لاييحهنين متنينين بير پارچاسيندان عيبارتدير.
آذربايجان ديلي اصطلاحي داها چوخ 30-نجو ايللردن سونراكي دؤورله باغلانسا دا اونون تا قديمدن مؤوجود اولدوغونو دا اينكار ائتمك اولماز. تاريخ انيستيتوتونون آپاريجي علمی ايشچيسي، تاريخ علملري دوكتورو، واقيف پيرييئو ياريم ايل اوّل «ادبيات قزئت»-نده (17 ايول 1992) درج ائتديگي «آذربايجان ديلي اصطلاحي نه واختدان بلليدير؟» آدلي مقالهسينده اونون ان آزي 700 ايلليك تاريخي اولدوغونو گؤسترير. آذربايجان ديلي آنلاييشي 19-نجو عصرده و 20-جي عصرين اوّللرينده و ديل كيتابلارينين آدلاريندا موختليف تركيبلرده مؤوجود اولموشدور. دئيهك كي، بوداقووون كيتابيندا (1857)، ميرزه عبدالحسينبهي وزيراووون كيتابيندا (1861)، نريمان نريمانووون «تورك-آذربايجان ديلينين مختصر صرف و نحوي»(1899) و باشقا كيتابلاردا او جوملهدن «تورك- تاتار- آذربايجانجا»، «تاتار- آذربايجانجا»، «تورك- آذربايجان ديلي»، موللا عبدالقدير قرآنينين «عرب و آذربايجان ديلينه مخصوص درسليك» (1911) اليازمالاريندا دا «آذربايجان ديلي» و «آذربايجانجا» اصطلاحلاري ايشلنميشدير.
نهايت، آرتيق ياريم عصردن چوخدور كي، آذربايجان سؤزو، هم آذربايجان خالقيني، هم ده آذربايجان ديليني بوتون دونيادا تمثيل ائدير. آذربايجان سؤزو رسمن علم عالمينده، دونيانين تدريس مركزلرينده تورك ديللرينين اوغوز قروپونا داخيل اولان معيّن تورك ديلينين آدي كيمي قبول ائديليب و مشخّص بير تورك ديلينين آدي كيمي ان موختليف كيتابلارين، مقالهلرين آديندا ايشلك بير اصطلاح اولوب. آمئريكادا يازيلميش كيتابلاردا، مثلن، «آذربايجان ديلينين اساس كورسو»، «آذربايجان دانيشيق ديلي»، گرد فرانكلين «تورکیه توركجهسي و آذربايجان ديلي آراسيندا اوخشار و فرقلي جهتلر» مقالهسينده، دوكتورلوق تئزلرينده، مثلن، «آذربايجان ديلينين تؤرهديجي فونولوگيياسي»، ايراندا آذربايجان ديلينه حصر اولونموش بوتون اثرلرده، ائلهجهده، تورکیه ده چاپ اولونموش چئشيدلي تدقيقات اثرلرينده آذربايجان ديلي بيزه معلوم اولان معيّن تورك ديلي مفهومونو، آنلاييشيني بيلديرير.
تورك ديلي عاييلهسينده، موستقيل بير تورك ديلي كيمي آذربايجان ديلي آرتيق اؤزونون هامي طرفيندن قبول ائديلميش يئريني توتوب.
مسله بوراسيندادير كي، آذربايجان توركجهسي، تورکیه توركجهسي، اؤزبكيستان توركجهسي و س. سؤزبيرلشمهلري رسمي تئرمين دئييل. اونلاري تورك ديلينين موختليف اراضيلرده حودودلانان لهجهلري معنالاريندا ايشلهديرلر. تئرمينلر تورك ديلي، آذربايجان ديلي، اؤزبك ديلي و س. كيمي رسمي تئرمينلرين اولسا- اولسا، قئيري رسمي سينونيملري كيمي ايشلهنه بيلر.
آذربايجان تورك ديلي اصطلاحينا گلينجه، بو دا مؤوجود آدياراتما عنعنهلرينه اويغون دئييل. بورا دا عینی ديلين آدلانماسيندا آچيقلانماسي چتين اولان آد تكراري وار. معلومدور كي، نه اوكرايناليلار اؤز ديللريني اوكراينا- ايسلاويان ديلي، نه بئلوروسلار بئلوروس- ايسلاويان ديلي، نه نوروئچليلر (نروژ) نوروئچ- ژئرمن ديلي و س. آدلانديريرلار. بير ده بونون معناسي وارمي؟ اوكراينا ديلي، اوكراينادا ياشايان بوتون خالقلارين، ميللتلرين، ائتنيك آزليقلارين (روسلار 1/21 فايز)، يهوديلرين، بئلوروسلارين، مولداولارين، آذربايجانليلارين، تاتارلارين، قاقاوزلارين و س. اؤلكه ديلي اولا بيلرسه، آذربايجان ديلي بئله وظيفهني نييه يئرينه يئتيره بيلمهسين؟
آذربايجان ديلي اصطلاحيني نؤقصانلي سايانلار چوخ زامان، هم ده معيّن معنادا حاقلي اولاراق، بئله بير فاكتي خصوصي قئيد ائديرلر كي، آذربايجان سؤزو يئر آدي اولدوغوندان، اونو ديل آدي كيمي ايشلتمك اولماز. نئجه كي، هئچ كس آمئريكا ديلي، روسييا ديلي، گورجوستان ديلي دئمير.
دوغرودان دا، مثلن، اينگيلتره دؤولتينين آديندان فرقلي اولاراق، همين دؤولته منسوب اولان خالقي اينگيليس و ديليني اينگيليس ديلي آدلانديريريق. ائلهجه ده آلمانييا دؤولتينين خالقينا و ديلينه آلمان خالقي و آلمان ديلي دئييريك. لاكين اؤزوللو تاريخي عاميللرله باغلي اولاراق، اؤلكهنين و دؤولتين آدي ايله خالقين و ديلين آدينين اويغون گلدييي حاللار دا آز دئييل. مثلن چين دؤولتي، چين خالقي و چين ديلي، نوروئچ دؤولتي، نوروئچ خالقي و نوروئچ ديلي، اوكراينا دؤولتي ، اوكراينا خالقي و اوكراينا ديلي.
تصوّور ائدين: تاريخ ائله گتيريب كي، آذربايجان اؤلكهسينين و يا دؤولتينين، فرقي يوخدور، آدي «آذربايجانيه» (مثلن تورکیه كيمي) و يا «آذربايجانيستان» (مثلن، قازاخيستان كيمي) اولوب. دوغرودانمي، او زامان مسلهلر هاميسي حل ائديلميش اولاردي؟
دئديييم اودور كي، توپونيم- ائتنونيم، يعني يئر آدي و خالق آدي قارشي دورماسي، آذربايجان ديلي تئرمينيني قانوندان و نئجه دئيهرلر، عنعنهوي آدياراتما سيستئميندن كنار بير شئي حئساب ائتمهيه اساس وئرمير.
ديليميزين آديندان صؤحبت دوشنده، بئله بير طبيعي سوآللا دا تئز- تئز قارشيلاشيريق:
آخي آدقويما و يا آدياراتما ايشينده، عملياتيندا آدلا علاقهدار سيستئمله ياناشي، بير تاريخي عنعنه ده وار: بيز توركوك و عصرلرله ديليميز ده تورك ديلي آدلانيب. آمئريكا خالقينين ديلي اينگيليس، كوبا خالقينين ايسپان، بئلژيكانينكي فرانسيز آدلانا بيلدييي حالدا، بيز نه اوچون ديليميزي تورك آدلانديرا بيلمهريك؟
يئري گلميشكن دئييم كي، رفيق ذكانين «آيدينليق» قزئتينده درج اولونموش مقالهسينده بو بارهده ده دانيشيلير.
مسله بوراسيندادير كي، همين خالقلار هانسي ژئنتيك منبعلره سؤيكنمهلريندن آسيلي اولماياراق آدي چكيلن ديللري اؤزلري اوچون رسمي دؤولت ديلي سئچيبلر. يعني آمئريكانين اينگيليس ديلي ايله، اينگيلترهنين اينگيليس ديلي آراسيندا فرق يوخدور. همين ديل، يعني اينگيليس ديلي آوسترالييانين، يئني زلاندييانين دا رسمي دؤولت ديلي اولوب، كوبادا رسمي دؤلت ديلي اولان ايسپان ديلي ده ائلهجه. همين ديل كوبانين دئييل، بوتون جنوبي آمئريكا اؤلكهلرينين – آرژانتينا، برازيلييانين و س. رسمي دؤولت ديليدير.
بيزيم تاريخيميزده ده بئله حاللار اولوب. قديم و اورتا عصرلرده آذربايجان خالقينين رسمي دؤولت ديلي عموم خالق دانيشيق ديليندن تاماميله فرقلي اولان عرب و فارس ديللري ايدي. نظامينين «ليلي و مجنون» اثرينده آخيستانين مكتوبونداكي،
«تورك ديلي ياراشماز شاه نسليميزه اكسيكليك گتيرر تورك ديلي بيزه»
سؤزلريني يادا سالين (هرچند اورژينالدا بير قدر باشقا شكيلدهدير). يا اينديكي سووئت اتفاقيندان آيريلميش جمهوريتلرين، نئچه ايل بوندان قاباق بؤيوك ادبي ديل عنعنهسي اولان، مثلن، آذربايجان ديلي، دورا- دورا رسمي دؤولت دیلي كيمي اونلارا روس ديلي خيدمت گؤستريب. بو بير واقعي سند اولاراق بوگون ده داوام ائتمكدهدير. دوزدور صؤحبت معيّن دؤوردن و معيّن ديلدن گئدير. كيمسه اينكار ائتمير كي، بيز سؤيكؤكوموزه گؤره توركوك و ديليميز ده تورك ديللري عاييلهسينه داخيلدير، عربلرده اولدوغو كيمي.
بورادان طبيعي اولاراق بئله بير سوآل دوغا بيلر: ميصير، عيراق، سوريا، سعوديه عربيستاني، ليوان، ليوييا، ايران كؤرفزي عرب اؤلكهلري، كوويت، عمان و س. حتّا سودان، موختليف دؤولتلر اولسالار دا، اؤزلريني عرب، ديللريني عرب ديلي آدلانديرديقلاري حالدا «تورك»، «تورك ديلي» سؤزلري تورك دؤولتلري اوچون نهيه گؤره ياراماسين؟
مسله بوراسيندادير كي، بو موختليف دؤولتلرين هاميسيني عینی بير رسمي ادبي ديل بيرلشديرير. بو «قرآن كريم»-ين ديلي اولان عرب ديليدير. عرب اؤلكهلرينين رسمي دؤولت ديلي كيمي ايستيفاده ائتديكلري اونسيت واسيطهلري آراسيندا فرق يوخدور. بو گؤرونور تخمينن 1400 ايل موددتينده مضمونو كيمي، ديلي ده دييشمز قالان «قرآن كريم»-ين قدرتي ايله باغليدير. هرچند هر خالقين دانيشديغي عرب ديلينين نهاينكي ديالئكت و شيوهسينده، حتّا شيفاهي ادبي ديل سويهسينده ده اؤزونه مخصوص فرقلي جهتلري واردير.
واختيله تورك اؤلكهلري و ديللري آراسيندا دا بئله حاللار اولوب. مثلن، اورتا عصرلرده دئيهك كي، اورتا آسيادا جيغاتاي و يا ايندي آدلانديريلديغي كيمي دئسك، كؤهنه اؤزبك ديلي عمومي ادبي ديل رولو اويناييرديسا، قاباق آسيادا بو وظيفهني تورك- اوغوز ادبي ديلي و يا نئجه دئيهرلر، كؤهنه آذربايجان ديلي يئرينه يئتيريردي. يئني آذربايجان، عثمانلي و توركمن، خصوصن آذربايجان و عثمانلي ادبي ديللري آراسيندا ائله بير فرق يوخ ايدي. او دؤور اوچون تورك ديلي تئرميني گئرچكليك ايدي، حقيقت ايدي.
اينديكي واختدا ايسه آذربايجان، تورك، توركمن ادبي ديللري، ائلهجه ده ديگر تورك ديللري دييشيكليكلره اوغراييبلار و موستقيل ديللره چئوريليبلر. ان چوخ دييشيكليك ايسه، بيلديييميز كيمي تورك ديلينده اولوب. بئله كي، بوتون ديللريني معيّن معنادا بيرلشديرن عرب و فارس سؤزلريني اونلار تورك قايناقلي سؤزلرله عوض ائديبلر.
تصادوفي دئييل كي، كئچن بير ايل عرضينده تورکیهده كئچيريلن ايكي ميللتلر آراسي قورولتايدا قويولان ضروري و اؤنملي مسلهلردن بيري تورك خالقلاري اوچون اورتاق ادبي ديل ياراتماق اولوب. بو آنلاييشا طبيعي كي، رسمي دؤولت ديلي ده داخيل اولور.
بئله اولان وضعيتده تورك خالقلاري اوچون عرب مودئليندن ايستيفاده ائتمك مومكون اولمايان بير ايشدير.
بونو دا قئيد ائديم كي، 1920-جي ايلده تورکیهده جومهوريت اعلان ائديلهنهدك اؤلكهنين ديلي عثمانلي ديلي آدلانيردي. تورکیه دؤولتي تورك ديلي آديني آتاتوركون ايصلاحاتلاري زاماني گؤتوروب. دئمهلي 70 ايلدن چوخدور كي، تورکیهنين رسمي ديلي دونيادا تورك ديلي، وطنداشلاري تورك، خالقي تورك خالقي ايله تانينير.
بيز ايسه تورك سؤزونو ديل آدي، خالق آدي كيمي قانلي- قانادلي 30-نجو ايللرين آخيرلاريندا الدن وئرميشيك. آرتيق ياريم عصردن چوخدور كي، دونيا بيزي آذربايجانلي، خالقيميزي آذربايجان خالقي، ديليميزي آذربايجان ديلي كيمي تانييير.
صؤحبت برپادان گئديرسه، اوّلجه بير توركلرله ده دانيشماق، عینیلييين تؤرتدييي قاريشيقليغي آرادان قالديرماق اوچون مصلحتلشمك لازيمدير. يوخسا، «معاصير تورك ديلي»، «تورك ديلينين تاريخي»، «تورك ديلينين ايضاحلي لوغتي» كيتابلاريني گؤرنلر بو كيتابلارين هانسي ديله عاييد اولدوغونو نئجه معيّنلشديرسينلر؟
يا ايندي ساتيشدا كيتاب وار: «آذربايجانجا- توركجه لوغت». بو لوغتين تكرار نشرينده آدي نه اولماليدير؟ «توركجه- توركجه لوغت»مي؟ «آذربايجان و تورك ديللرينده فعلين زامانلاري» بو اثري نئجه آدلانديرماق لازيم گلهجك؟ 2002-نجي ايل آلمانيانين «هاريسوويچ» نشرياتي 4 جيلدليك «آذربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي»-ني آلمان ديلينده نشر ائتمك اوچون باكي دانیشگاهي ايله موقاويله باغلاييب، ايندي دوزهليشمي آپارماليييق؟ كيتابين آديني دييشيب «تورك ديلينين ايضاحلي لوغتي»مي قويماليييق؟
ديليميزي آذربايجان تورك ديلي آدلانديرماق ايستهينلرين نجيب نيتلري معلومدور. اونلار ديليميزين بوگونكو آدي ايله كئچميشده نيسبتن چوخ ايشلهنن آدي آراسيندا بير علاقه ياراتماق ايستهييرلر. لاكين بو، يالنيز بيزه عاييد اولان مسله دئييل. دئيهك كي، اؤزبك ديلينين كؤهنه آدي جيغاتاي، تورك ديلينين آدي عثمانلي، روس ديلينين ده قديمده آدي كؤهنه ايسلاويان و ويلئكوروس، اوكراينا ديلينين كؤهنه آدي مالوروس و س. اولوب. لاكين دونيا ايستانداردينا اويغون گلمهين بير تشبّوثو هئچ كيم ائتمهييب و ائتمك فيكرينده ده دئييل.
بوتون بونلاردان سونرا بير داها دا قئيد ائتمك ايستهييرم كي، ديليميزين آرتيق وطنداشليق حقوقونو قازانميش «آذربايجان ديلي» آدي اونا داها دا چوخ اويغوندور.