سلطان احمد جلایری*
محمد علی حسینی
« احمدالله علی معدله السطانی
احمد شیخ اویس حسن ایلخانی
خان بن خان شهنشاه، شهنشاه نژاد
آنکه می زیبد اگر جان و جهانش خوانی»
حافظ
XIV عصرین ۳۰- نجوایللریندن اعتباراً هلاکولار دؤلتی تنزّله و نهایت، سقوطا اوغرادیقدا اؤلکه‌نین مختلف ولایتلرینده ایری فئوداللار، مرکزی حاکمیّته قارشی باش قالدیریب، اؤز مستقل دؤلتلرینی یاراتماق اوغروندا مبارزه آپاریردیلار. بو فئودال آرا محاربه‌لرینین فعال اشتراکچیلاریندان بیری اولان تورک سویلو جلایری طایفاسینین باشچیسی، روم ولایتی‌نین حاکمی شیخ حسن بزرگ ۷۴۰ هـ/۱۳۴۱ م- نجی ایلده بغداددا جلایریلر دؤلتینی تأسیس ائدیر. شیخ حسن‌نین اؤلوموندن سونرا ۷۵۷ هـ/۱۳۵۶ م- نجی ایلده اوغلو معزّالدّین شیخ اویس جلایریلرین تختینه صاحب اولور. سلطان اویسین حکمرانلیغی دؤرونده، جلایریلر دؤلتی گوجله‌نیرسه‌ده، اونون وقتسیز وفاتیندان سونرا ۷۷۶ هـ/۱۳۷۴ م- نجی ایلدن اعتباراً اوغلو سلطان حسین‌ین سلطنتی زمانیندا ضعیفلمه‌گه باشلایر. سلطان حسین‌ین قارداشی سلطان احمد اوتراق اهالینین و یئرلی فئوداللارین ناراضی‌لیغیندان استفاده ائدرک، حاکمیّتی اله گئچیرمگه چالشیر. ۷۸۴ هـ/۱۳۸۲ م- نجی ایلده الینه فرصت گئچن کیمی تعجیلی اولاراق مُغان و آراندان حربی قوّه توپلایب، تبریزه هجوم ائدیر. آرتیق مقاومت گؤستره بیلمه‌ین سلطان حسین قتله یئتیریلیر و سلطان احمد تبریزده تخته چیخیر. آکادمیک ع. علیزاده‌نین یازدیغی کیمی، « سلطان احمدین حکمرانلیغی دؤری XIV عصرین ان آغیر و چتین دؤرولریندن، اؤلکه‌نین داخلی و خارجی حیاتیندا چوخلی مهّم و نهنگ حادثه‌لرله دولو اولان دؤرلردن اولموشدور» (۱) بو دؤرده سلطان احمد یالنیز اؤز داخلی دوشمنلری اولان قدرتلی فئودالار و حاکمیّته جان آتان دوغما قارداشلاری ایله دگیل، عین زماندا آذربایجانی اشغال ائتمک ایسته‌ین قیزیل اوردا خانی توختامیش(۲) و تیمورکیمی قورخولو استیلاچیلاریلا دا قارشیلاشمالی اولموشدی. توختامیشین و تیمورون معیّن فاصله‌لرله یوروشلری قارشیسیندا دایانماق اقتداریندا اولمایان سلطان احمد مصر و عثمانلی سلطانلارینین حمایه‌سینه سیغینماغا مجبور اولموش و عین زماندا بو حامی‌لری ایله بیرلیکده عمومی دشمنه قارشی مبارزه آپارمیشدی.
۸۰۱ هـ/۱۳۹۸ م- نجی ایلده تیمور قوشونلارینین عراقِ عربه دوغرو ایکینجی آخینی زمانی(۳) سلطان احمد، تیمورون دیگر قانلی دوشمنی قارایوسف قاراقویونلو ایله بیرلیکده ایلدیریم بایزیده سیغینیر. تیمور بغدادی ینی‌دن اله گئچیریر و اهالینی قتل عام ائدیر. او، قارایوسف و سلطان احمدی حمایه‌سینه گؤتوردوگونو بهانه ائدرک، بایزیده قارشی محاربه‌یه باشلایر. نتیجه‌ده بایزیدی مغلوب ائدرک، اسیر آلیر. سلطان احمد و قارایوسف اؤز عائله‌لری ایله مصره قاچمالی اولورلار. وفات ائتمیش ملک‌الظاهر برقوق‌ون یئرینه مصر حکمداری اولموش اوغلو ملک‌الناصر فرج، تیمورون ایلدیریم بایزیده غلبه چالماسیندان واهمه‌یه دوشموشدی. بو سببدن او، تیمورون سلطان احمد و قارایوسفا دایر سفارشینی(۴) یئرینه یئتیرمگه مجبور اولاراق، اونلاری حبس ائدیر. بوخصوصدا تیمورون نوبتی امرینی گؤزله‌ین فرج اونون اؤلوم خبرینی ائشیتدیکدن سونرا قارایوسف‌لا سلطان احمدی زنداندان آزاد ا ئدیر.
قارایوسف اطرافیندا کی حربی قوّه‌لرله فرات چایی ساحلی ایله دیاربکره طرف یوللانیر. سلطان احمدین یانیندا قالمیش بیر نئچه آدامی ایله درویش پالتاری گئینیب، اوّلجه شاما، اوراداندا حلّه شهرینه گئدیر(۵). ۸۰۸ هـ/۱۴۰۵ م – نجی ایلده سلطان احمد بیرداها بغدادی اله گئچیریر.
قارایوسف ۸۱۱ هـ/۱۴۰۸ م- نجی ایلده تیمورون اوغلو میرانشاه‌لا محاربه‌یه باشلایر. تبریزین ایکی آغاجلیغیندا یئرلشن سردری (سردرود) آدلی یئرده قاراقویونلو قارایوسفین ایگیرمی مینلیک قوشونو تیموریلری دارما داغین ائدیر، میرانشاه ایسه بو دؤیوشده قتله یئتیریلیر. بئله‌لیکله، آذربایجاندا تیموریلرین حاکمیّتینه سون قویولور.
آذربایجانی جلایریلر سُلاله‌سینین نفوذوندان اوزاقلاشدیریب، اؤز حاکمیّتی آلتینا آلماق مقصدینی گودن قارایوسف حیله‌یه ال آتیر. (۶) بو و دیگر مسئله‌لرله یاناشی قارایوسف لا سلطان احمدین دوستلوغو و اتفاقی آرتیق دوام ائتمیر و نهایت، اونلار بیر – بیرینین اوزه‌رینه قوشون چکمه‌لی اولورلار. ۸۱۳ هـ/ ۱۴۱۰ م- نجو ایلده تبریز یاخینلیغینداکی اسد قصبه‌سینده گئدن قانلی دؤیوشده جلایریلر مغلوب اولور. سلطان احمد یارالی وضعیّتده خیلی زحمتله اؤزونو بیر باغا چاتدیریب، اورادا گیزلنیر. حافظ ابرو یازیرکی، جولاه آدلی بیر آلچاق، سلطان احمدین گیزلندیگی یئری قارایوسفا خبر وئریر. (۷) اونو پریشان، یاریم چیلپاق حالدا قارایوسفون یانینا گتیریرلر. قارایوسف حاکمیّتین ینی سُلاله‌یه گئچمه‌سینی قانونی‌لشدیرمک اوچون سلطان احمدی بعضی سندلره قول چکمه‌یه مجبور ائتدیکدن سونرا، یاخین آداملارینین مصلحتی ایله، سلطان احمدی قتله یئتیریر. (۸) خلق آراسیندا سلطان احمدین دیری اولوب تبریزدن قاچماسی شایعه‌لرینه سون قویماق مقصدی ایله اونون جنازه‌سینی شیخ علی کججی‌نین مدرسه‌سینه قویورلار. جلایریلر سُلاله‌سینین سون حکمدارینا، سون احتراملارینی بیلدیرمک ایسته‌ین تبریز جماعتی(۹) اوچ گوندن سونرا سلطان احمدی باسدیرماق اوچون قارایوسف‌دان اجازه آلیر. سلطانین اؤز وصیّتینه گؤره اونو تبریزین دمشقیّه عمارتینده آناسینین و قارداشی سلطان حسین‌ین یانیندا دفن ائدیرلر. (۱۰)*
یاخین بیر مصاحب، دوستو کیمی ایللر بویو سلطان احمدین سرایندا یاشایب- یارادان داهی موسیقی عالمی و بسته‌کاری خواجه عبدالقادر مراغه‌ای اونون وفاتی مناسبتیله، همده مادّه تاریخ اولان آشاغیداکی کدرلی رُباعینی یازیب، اونا موسیقی بسته لمیشدیر. (۱۱)*
« عبدالقادر زدیده هر دم خونریز
با دور سپهر نیست جای گریز
کان مهر سپهر سروری را ناگاه
تاریخ وفات گشت « قصد تبریز»
۸۱۳ هـ [۱۴۱۰ م]
خواجه عبدالقادر نظم ایله فارسجا یازدیغی اؤز ترجمه حالیندا سلطان احمدی خاطرلارکن بیر داها همین مادّه تاریخی قید ائتمیشدیر:
بعد از ایشان پادشاهِ پر هنر
پادشاه احمد بهادر خان دگر
مستعد و عاقل و صاحب جمال
بوده‌ام در صحبت او بیست سال
دایما گفتی مرا «یارِ عزیز»
قدر بنده نیک می‌دانست نیز …
هیچکس از من مقرّب تر نبود
روز و شب تصنیف و سازم می‌شنود
در زمانش عیش کردم بیشمار
خود خیالی بُد مگر آن روزگار
سال تاریخ وفاتِ آن سعید
« قصد تبریز» ست کان شد شهید
صد هزاران رحمت پروردگار
بر روانش باد، تا روزِ شمار… (۱۲)
II
مدنیّت‌پرور ائلخانیلر سُلاله‌سینده اولدوغو کیمی اونلارین وارثی اولان تورک منشاءلی جلایری حکمدارلاری دا علم، ادب و اینجه‌صنعت پرستشکارلاری اولموشلار. اونلارین بو ساحه‌ده گؤستردیگی امک، فعالیتلری آذربایجان مدنیّت تاریخینین ان پارلاق صحیفه‌لرینی یاراتمیشلار. عین زماندا حکمرانلیق ائتدیکلری اراضی‌لرده، غیر تورک خالقلاریندا مدنی انکشافیندا اؤز درین تأثیرینی بخش ائتمیشلر.
بوتون منبعلر گؤستریرکی، سلطان احمد قطعیّتلی دؤلت خادمی، قورخماز، شجاعتلی سرکرده اولدوغو کیمی، عین زماندا خوش طبع‌لی بیر شاعر، گؤزل موسیقی استادی، ماهر رسّام، قابل خطّاط کیمی ده دؤرونون تانینمیش- صنعتکارلاریندان اولموشدور. دولتشاه یازیر کی « او، ۶ نوع خطّی‌ده یازاردی» (۱۳) اونون هر طرفلی انکشاف ائتمیش بیر شخصیت کیمی یئتیشمه‌سینده، آتاسی سلطان شیخ اویسین وئردیگی تعلیم و تربیه، ائله‌جه‌ده یاراتدیغی ادبی- مدنی محیطینین بؤیوک رُلو اولموشدور (۱۴). دئیلن خصوصیتلره رغماً او، عین زماندا تاریخین یادداشتیندا سلطان احمد « سرعتِ غضب و حدّتِ مزاجا » (۱۵) صاحب و بیر ظالم شخص اولدوغو دا دورور. مصر تاریخچی‌سی یوسف بن تغری‌بردی (۱۴۶۹/۸۷۴ هـ – ۱۳۸۲ م/ ۷۸۴ هـ) یازیر:
«… غیاث‌الدین احمدبن الشیخ اویس بن الشخ حسن بن الشیخ حسین بن آقبوغا بن ایلکخان، بغداد و عراقین [عراق عرب و عراق عجم] حاکمی: او بؤیوک حاکم ایدی. شجاعتلی، جومرد ایدی. عرب، فارس و تورک دیللرینی مکمّل بیلردی. بو اوچ دیلده ده گؤزل شعرلر یازیبدیر. اونون آوازا، موسیقی آلتلرینه زیاده علاقه‌سی اولموش و اؤزی‌ده اعلا ساز چالاردی و بو خصوصدا [موسیقی‌ده – م ح] بیر- نئچه دگرلی اثرین مؤلّفی دیر. بونونلا بئله او، راحتلیق سئور و قدّار بیر شخص اولموشدو…» (۱۶)
سلطان احمدین دیوانینی تدقیق ائدیب، نشره حاضرلایان ایران عالمی علی فردوسی سلطانین « قدّارلیغی»، « حدّتِ مزاج لیغینی» و « راحتِ سئورلیگی» خصوصدا دایانیب دگرلی ملاحظه‌لر ایرلی سورموشدی. او، یازیر:
« از نظر روانشناختی آمیزه بغرنج و شگفت آور بود، در میدان نبرد بی باک و سلحشور بود، در سیاست حیله‌گر و خونریز، ولی وقتی به هنر و نوع سبک زندگانی اباحی در آن روزگار می‌رسید در مجالس معروف اش با هنرمندان سخاوتمند و فروتن بود، و با قلنداران و رندان هم نشین و دمخور، چنانچه نام کاخ پادشاهی اش در بغداد را « قلندرخانه » گذاشته بود. در گذر می توان این را هم گفت که مطالعات من نشان می دهند که اینگونه « اختلال عاطفی دو قطبی » نوسان میان دو قطب روانی شعف و افسردگی، در آن سده پر محن با آن « سپهر تیز رو » و « چشم آسایش ندار»ش مثل بیماری طاعونی که مردمان را در نیمه دوّم آن سده درو میکرد، ابعادی همه گیر داشت، طوری که می شود آن را روحیه آن روزگار دانست.» (۱۷)
یوخاریدا گؤستریلدیگی کیمی، ۷۸۴ هـ/۱۳۸۲ م- نجی ایلدن ۸۱۳ هـ/۱۴۱۰ م- نجو ایله قدر مختلف فاصله‌لرله حاکمیّتده اولان سلطان احمدین و سلطنت ایللری تاریخین ان تلاطوملی، کشمکشلی بیر دؤرونه تصادف ائتمه‌سینه باخمایاراق، او ، هر زمان الوئریشلی شرایط تاپان کیمی بیر- چوخ گؤرکملی علم و هنر آداملارینی اطرافینا جمع‌لشدیرمیش و عین زماندا، اؤزو‌ده اونلارلا بیرگه فعالیّت گؤسترمیشدیر. سلطان احمدین یاراتدیغی ادیبلر و هنرمندلر توپلوموندا اولان شخصیّتلردن، خواجه عبدالقادر مراغه‌ای (موسیقی‌ده)، عبدالحی و جنید (تصویری صنعتده)، قوام‌الدّین مجلّد تبریزی (جلد و کتابسازلیقدا)، میر علی تبریزی (خط‌ده) و سایر بوکیمی داهی صنعتکارلارین آدلارینی چکمک اولار. فارس دیللی پوئزیانین ذروه‌سی ساییلان خواجه حافظ‌ده سلطان احمدله صمیمی مناسبتله اولموشدور. اونلارین بیری- بیرینه عنوانلادیقلاری شعرلر، و یا باشقا عبارتله دئسک بیر نوع مکتوبلاشمالاری، آرالاریندا اولان درین علاقه وانسیّتی عکس ائتدیرمیشدیر. (۱۸) حافظ‌ین حمایه‌داری اولان ادب‌پرور سلطان اونو اؤز توپلومونا دعوت ائدیب و عیانی مناسبتده اولدوغونو بیلدیرسه‌ده، لاکن حافظ، ندنسه وطنی شیرازی ترک ائده بیلمه‌میشدر، او، « ادیبلر دونیاسینین جانی » دییه، خطاب ائتدیگی سلطانین دعوتینی یئرینه یئتیره بیلمه‌دیگیندن اؤزونه مخصوص بیر اینجه‌لیکله اؤز تأسفونو و عین زماندا آرزوسونو بیان ائتمیشدیر. (۱۹)
سلطان احمد آذربایجان، عراق عجم و عراق عرب حدودلاریندان کناردا ایستر بیر دلاور و جسارتلی سرکرده کیمی ایسترسه‌ده، یاراتدیغی یوکسک پوئتیک شعرلری ایله، همچنین هنر و ادب صاحبلرینه قارشی گؤستردیگی سخاوتلرله آرتیق تانینمیشدیر. معاصرلریندن عثمانلی اراضی‌سینده سلطان ایلدیریم بایزید و اوغلو شاهزاده سلیمان دؤرونده تانینمیش شاعر احمد داعی (وفاتی ۱۴۲۱ هـ دن سونرا)، شاعر عمربن مزید (مجموعه النظایر اثرین ترتیباتچی‌سی)، مصرده ایسه محمود گلستانی و سیفی سرائی اونون شرفینه شعرلر حصر أئتمشیلر. (مقاله‌نین سونوندا شعرلر وئریله‌جکدیر)
سلطان احمدین علمی و بدیعی اثرلریندن، هله‌لیک، فارسجا دیوانی زمانه میزه قدر گلیب چاتمیشدیر. بو دیوانین علم عالیمنه ۴ نسخه‌سی معلومدور. بونلاردان بیری واشنگتوندا [Freer Goller N, 32.35] ساخلانیلیر. دیگر، اوچ نسخه‌سی ترکیّه‌نین توپقاپی سرائی، ایا صوفیا و تورک اسلام موزئینده محافظه ائدیلیر (۲۲ *). بعضی تذکره و تاریخی سندلرده شاعرین آیری- آیری بیتلرینه‌ده راست گلیریک (۲۳) بونلارین آراسیندا سلطان احمدین وقتیله تیمورا گؤندردیگی مکتوبلارین بیرینده اونا یازدیغی عربجه بیر بیت هجوده معلومدور(۲۴). تغری بردی و ائله‌جه‌ده دؤلتشاه سمرقندنین وئردیگی معلوماتا گؤره سلطان احمد موسیقی علمینه دایر بیر نئچه اثرین مؤلّفی اولموشدور(۲۵). لاکن بو یازیلار هنوز آشکار أئدیلمه‌میشدیر. شاعرین آنا دیلینده یازدیغی اثرلردن هله‌لیک بیر غزلی آشکار ائدیلمیشدیر. عمربن مزیدین « مجموعه‌النظایر» اثرینین واسطه‌سیله زمانه‌میزه گلیپ چاتمیشدیر (۲۶). سلطان احمدین بو غزلی حقده ایلک دفعه گؤرکملی ترکیّه عالمی فوأد کؤپریلی‌زاده معلومات وئرمیشدیر(۲۷). همین شعری ۱۹۶۹ – نجی‌ایلده شمالی آذربایجاندا جهانگیر قهرمانوف نشر ائتدیرمیشدیر (۲۸).
برلین، ۲۰۱۷
حاشیه و ایضاحلار
*- مقاله‌نین بیرینجی حصّه‌سی ایلک دفعه ۲۰۰۴- نجی ایلده مؤلفین « ادبیّات تاریخیمیزدن صحیفه‌لر» آدلی کتابیندا وئریلمیشدیر. (حسینی، محمدعلی: ادبیات تاریخیمیزدن صحیفه‌لر، باکو، محمد فضولی آدینا انستیتوتو، صص ۴۱-۲۳). II- نجی حصّه‌سی ایسه ینی ایشله نیب اونا علاوه ائدیلدی.
۱= Али-Заде, А. А: Социально-экономическая и политическая история Азербайджана XIII-XIV вв. Баку. ۱۹۵۶ с.۳۴۲
(زین الدین بن حمدالله قزوینی: ذیل تاریخ گزیده، ترجمه: م. کاظموف و و. پیریُف، باکی ۱۹۹۰، علم، صص ۴-۵)
۲- «توختامیش ۱۳۸۵ – نجی ایلین قیشیندا یوز مینلیک قوشونلا تبریزه یورش ائتدی. تبریزلیلر شهرین کوچه و محلهّ‌لرینی سنگره چئویریب مدافعه‌یه حاضرلاشدیلار. توختامیشین قوشونو ۸ گون شهرین اطرافیندا دؤره ووردوسا دا، تبریزه داخل اولا بیلمه‌دی توختامیش دانیشیقلار آپارماغا راضی اولدو و معیّن خرج آلیب گئری قایتماق فکرینه گلدی. لاکن تبریزلیلر صلحه اینانیب سلاحی ئیره قویدوقلارینی گؤرن توختامیش حیله ایله شهری توتد و. تبریزلیلر دشمنه مقاومت گؤستره بیلمه‌دیلر. توختامیشین قوشونو شهرده غارته باشلادی، اهالینی قیردی، شهرده دهشتلی وضعیّت یاراندی. آذربایجانین دیگر شهرلرینده، مراغا، مرند و نخجوان‌دا داغینتی تؤرتدیکدن سونرا مغوللار ۲۰۰,۰۰۰ اسیرایله بو اؤلکه‌نی ترک ائتدیللر.»
(گؤستریلن منبع، ص ۵ و صص ۵۰-۴۹)
۳- تیمورون ایران و آذربایجانا ایلک یوروشی، ۱۳۸۶ م – نجی ایلده واقع اولوب. سلطان احمدین عکس هجوملاری نتیجه‌سیز اولموشدور.
۴- بو خصوصدا تیمورون مصر سلطانی برقوق و اوغلو فرجه گؤندردیکی مکتوبدا، سلطان احمدین سمرقنده گؤندریلمه‌سینی و قارایوسفین قتله یئتریلمه‌سینی قطعاً طلب ائدیلمشدیر. باخ:
( نوایی، عبدالحسین: اسناد و مکاتبات تاریخی ایران ( از تیمور تا شاه اسماعیل )، تهران، علمی فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۷۰، صص ۷۹-۷۴)
۵- میرخوند: روضه‌الصفا، تلخیص، دکتر عبّاس زریاب خویی، جلد (۶-۵-۴)، تهران، علمی، چاپ دوم، ۱۳۷۵، ص ۱۱۳۵
۶- سلطان احمد و قارایوسف اؤز عائله‌لرایله بیرگه، مصر سلطانی فرجین امری‌ایله قعله‌لرین بیرینده حبس اولدوقلاری زمانلار، قارایوسفین قادینی بیر اوغلان دوغور و اونون آدینی پیربداق قویورللار. سلطان احمد بو اوشاغی اوغوللوغا گؤتورور. قارا یوسف آذربایجانی تیموریلردن آلاندان سونرا، آرتیق دوشونور که آذربایجان خلقی، اوزون ایللر بویو جلایریلر حاکمیّتی آلتیندا اولدوغو اوچون، اونون حاکمیّتینی قبول ائتمه‌سینلر. بو مسئله‌نین حلّی اوچون همده سلطان احمدین راضی‌لیغینی الده ائتسین دییه، اؤز حاکمیّتینه قانونی فُرم وئرمگه چالشیر. قارا یوسف آذربایجان حکومتینی پیربوداقا وئریب و اونو « پیربداق خان بهادر ولیعهدبن ابونصر قارایوسف بهادر » عنوانی ایله شاهلیق تختینه چیخاردیر. بو خصوصدا سلطان احمده خبرگؤندریر و دئیر که: « چون سلطان پیربداق‌ی اؤز اوغلونوز بیلیرسینیز، منده آذربایجان سلطنتینی اونا تاپشیردیم»
(بیانی، شیرین: تاریخ آل جلایر، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۵، صص ۱۰۷-۱۰۲)
۷- حافظ ابرو: زبده التواریخ، مقدمه و تصحیح: کمال حاج سیّد جوادی، جلد ۱، نشرِ نی، ۱۳۷۲، صص ۴۰۰-۳۹۹
۸- واله اصفهانی قزوینی، محمد یوسف: خُلدبرین، به کوشش میر هاشم مُحدّث، روضه‌های ۶ و ۷، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹، ص ۶۹۶
۹- مینورسکی، ولادیمیر: تاریخ تبریز، ترجمه: عبدالعلی کارنگ، تبریز، نشرِ تهران، ۱۳۳۷، صص ۳۷-۳۶
۱۰- حافظ ابرو: گؤستریلن منبع (۷)، ص ۴۰۳
* بو کی مینورسکی یازیر: سلطان احمد آتاسی و آناسینین یانیندا باسدیریلیپدیر، معیّن قدر سهودیر. سلطان اویسین قبری تبریزین بیر آغاجلیغیندا، شاه گؤلونون ایکی کیلومترلیگینده یئرلشن « پینه شلوار» آدلی کندین قبر ستا نلیغیندادیر. وقتیله « شادی آباد مشایخ » آدلانان بو کهنه قبرستانلیقدا بیر چوخ عارفلرین‌ده قبری وار. آذربایجانین مشهور شاعری قطران تبریزی (۱۰۸۸-۱۰۱۲) ده همین کندندور. سلطان اویسین قبری حقده یازیلان خصوصی مقاله اوچون باخ:
(نخجوانی، حاج حسین: چهل مقاله، تبریز، ؟ ، ۱۳۴۳ ش، صص ۵۲-۵۱)
۱۱- میرخوند، گؤستریلن منبع (۵)، صص ۱۱۴۳-۱۱۴۲
*ترجمه:
« عبدالقادر قوی آخیتسین گؤزلرین قان فلکه قارشی چیخا بیلمزسن، اینان
بودور او بؤیوک، اولو شاه عاقبتی « قصدِ تبریز» دیر اونون تاریخ وفاتی»
(تربیت، محمدعلی: دانشمندان آذربایجان، ترجمه: اسماعیل شمس و غفار کندلی، باکی، آذرنشر، ۱۹۸۷، ص ۹۲)
۱۲- Bardakçi, Murat: Maragali Abdülkadir, Istanbul, pan yayincilik; 3, ss. 159-161
۱۳- دؤلتشاه سمرقندی: تذکره‌الشعرا، به تصحیح مقدمه و توضیح: دکتر فاطمه علاقه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۸۵، ص ۵۳۷
* ۶ خط نوعیلری بونلاردان عبارتدیر: توقیع، محقّق، رقعه، ریحانی، نسخ، ثلث. بو خط نوعیلری، عرب الفباسی‌نین اؤز صاحب‌لری اولان عرب خطّاط‌لاری طرفیندن یارانمیشدیر. ابن مُقله، ابن بوّاب، یاقوت مستعصمی، ارغون‌بن کامل بغدادی و بیر چوخلاری‌نین یارتدیقلاری بو کالی‌گرافیالار، عرب الفباسیندان استفاده ائدن غیر عرب خالقلاریندا عصرلر بویو سرمشقی اولموش و اولماقدادیر. XIV عصرده، آدی مقاله‌ده چکیلن میرعلی تبریزی اؤز دُهاسیله ابتدائی مرحله‌لرده اولان نستعلیق خطّی‌نین تصحیحی و تکاملی اوچون ائله بیر اصول- قاعده یارادیرکی، بو خطّی اســلام دنیــاسی خط‌لرین « عروسی » آدلاندیریلماسینا گئتریب چیخاریر. عصرلر بویو بو خطّ اؤز گؤزللیگی ایله گؤزلری اوخشامیش و اوخشاما قدادیر. او، بو ماهر یارادیجیلیغی ایله نستعلیق خطّی ایستر- ایستمز اونون آدی‌ایله سسلنیر. آذربایجان اینجه صنعتی تاریخینده خوش نویسلیگه باغلی میرعلی‌نین یاراتدیغی ینی مرحله اولدوقجا علامتدار حادثه کیمی قیمتلندیریلیر.
۱۴- سلطان اویس جلایر زمانینین ان فضیلتلی و هنرلی بیر شخصیتی اولموشدور … او بیر ماهر رسّام ایدی. مینیاتورچولوقدا جلایری مکتبینین دؤرونو آچمیشدیر. (زکی ولیدی طوغان، شیرین بیانی) بیر شاعر کیمی‌ده سلطان اویس سرای شاعری ساوه‌لی سلمان‌دان تعلیم آلمیش و سونراللار بو صنعتده اوستادی‌نین سویّه‌سینه قدر چاتدیغینی دا سؤیله‌میشلر. دیوانی بو گونه قدر معلوم اولمامیشدیر. آنجاق بیر – نئچه شعری و تک بیتلری مختلف تذکره‌لر واسطه سیله گلیب زمانه میزه چاتمیشدیر. باخ:
/دولتشاه سمرقندی: همان منبع (۱۳)، صص ۵۲۹، ۵۲۸، ۴۶۲/ فخری هروی: روضه‌السلاطین، تصحیح خیام پور، تبریز، مؤسسه تاریخ … ، ۱۳۴۵، صص ۶۵-۶۳ / دیوان غیاث الدین کججی تبریزی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۹۵، صص ۱۹۱، ۱۹۳، ۱۹۴/
۱۵- واله قزوینی، محمد یوسف: خُلدبرین، همان منبع (۸)، ص ۶۷۸
۱۶- Abul-Mahasin ibn Taghrî Birdî: History of Egypt, translated William Poper, part II, 1951, pp. 216
۱۷- فردوسی، علی: « نامه نگاری های حافظ و سلطان احمد »، بخارا، تهران، سال بیست و یکم، شماره ۱۲۲، بهمن و اسفند ۱۳۹۶، ص ۴۸۴
۱۸- بو خصوصدا داها اطرافلی معلومات اوچون باخ:
فردوسی، علی: گؤستریلن همان منبع، ص ۵۰۳-۴۸۱ / و: قزوینی، محمد: « حافظ و سلطان احمد جلایری »، مجله یـادگار، تهران، ســال اول، شماره ۱، ۱۳۲۳/۱۹۴۴ م، صص ۱۲-۷
۱۹- فردوسی، علی: گؤستریلن منبع، ص ۴۹۳/ اشاره‌دیر حافظ‌ین بو مصراعسینا: « آنکه می زیبد اگر جان و جانش خوانی »
۲۰- « گرچه دوریم به یاد تو قدح می گیریم بُعد منزل نبود در سفر روحانی
از گِل پارسیم غنچه عیشی نشکفت حبّذا دجله بغداد و می ریحانی »
(دیوان حافظ: قزوینی- غنی، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۶۸، ص ۳۵۷)
۲۱- محمود گلستانی‌نین سلطان‌احمده حصر‌أئتدیگی ۴ مصراعلیق شعری سیفی سرائی‌نین « گلستان ترجمه‌سی »نین ۱a ورقینده درج أئدیلمیشدیر.
(سیفی سرائی: کتاب گلستان بالترکی، حاضرلایان: دکتر علی فهمی، قارامانلی اوغلو، آنکارا، تورک تاریخ قورومو، ۱۹۸۹، فاکسیمیله بؤلومو)
قید ائدیلمه‌لیدیر کی، همین شعر جهانگیر قهرمانوف‌ون « احمدبن ویسین آذریجه غزلی » آدلی مقاله‌سینده وئریلمیشدیر.
(قهرمانوف، جهانگیر: « احمدبن ویسین آذریجه غزلی » آذربایجان، س س ر. علملر آکادمیاسی‌نین معروضه‌لری، باکی، جلد ۲۵، نمره: ۴، ۱۹۶۹، ص ۹۵
۲۲- Topqapi sarayi Müzesi Kütüphanesi farsca yazmalar kataloqu Karatay, Fehmi Edhem
, Istanbul, Top qapi Müzesi, 1961, S. 223
* معلوم الدوغو اوزره علی فردوسی، سلطان احمد دیوانینین علمی – تنقیدی متنینی ایشلرکن، ۲ ایران نسخه‌سیندن ده استفاده ائتمیش و چاپا حاضرلامیشدیر.
۲۳- دولتشاهین تذکره‌سینده وئریلن معلوماتدا گؤره، تیمورون بغداددا هجوم ائده‌جگیندن خبردار اولان، سلطان احمد بو قطعه نی یازیب اونا گؤندریر:
گردن چرانهیم جفای زمانه را زحمت چرا کشیم بهر کار مختصر
دریا و کوه را بگذاریم و بگذریم سیمرغ وار زیر پر آریم خشک و تر
یا بر مراد بر سر گردون نهیم پای یا مرد وار در سر همت کنیم سر
امّا میرخوند « روضه‌الصفا » دا (ص ۹۹۲) همین قطعه‌نین مؤلفی سر بداران حاکمی یحیی کراوی اولدوغونو گؤستریر. ایستر همین قطعه‌نین، ایستر سه ده اونا یازیلان جوابین کیمه عائد اولوب- اولمادیغی حقینده خصوصی آراشدیرما یا احتیاج وار. قید ائتمک لازمدور کی، گلچین معانی‌نین دئدیگی کیمی، دولتشاهین بو مشهور تذکره‌سینده چوخلو تاریخی سهولر واردیر. بونا گؤره ده همین تذکره ده راست گلن معلوماتلارا قارشی احتیاط‌لی اولماق لازمدیر.
(گلچین معانی: تاریخ تذکره های فارسی، جلد ۱، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۳، ص ۲۶۴)
۲۴-
لئن کانت یدلی فی الحرب شلا
فرجلی فی الهزیمه غیر عرجا
( نوائی، عبدالحسین: اسناد و مکاتبات تاریخی در ایران، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۷۰، ص ۷۷-۶۶ حاشیه )
۲۵- « او، موسیقی و ادوار علمینده ده ماهر ایدی، بو علمده اثرلر یازمیشدیر. »
(دولتشاه سمرقندی: همین منبع (۱۳)، ص ۵۳۸
۲۶- عمربن مزید: مجموعه‌النظایر، حاضرلایان، دکتر مصطفی جان پولاد، آنکارا، تورک دیلی قورومو یایینلاری، ۱۹۹۵، صص ۲۲۳، ۴۸۳ (فاکسیمیله)
۲۷- کوپریلی زاد، محمد فوأد: « بر آذری شاعری»، حیات مجموعه‌سی، آنقره [آنکارا]، ۴- نجی جلد، صایی ۸۲، ۲۱ حزیران ۱۹۲۸، صص ۶۳-۶۲
۲۸- قهرمانوف، جهانگیر: همین منبع (۲۱)، ص ۹۵-۹۶
داعی راست*
۱ جهان تندور، ولیکن جانی احمد
دکالی جانلرون جانانی احمد
۲ جهان حُسنون ایله بغداد اولوبدور
جهان بغدادونون سلطانی احمدی
۳ سعادت اُردوسونون میرخانی
لطافت گوهرینون کانی احمد
۴ وقار و خُلق ایچینده یوق نظیرون
ملاحت اِقلیمینین کانی احمد
۵ گزر شهری قمو باشدان ایاغه
گورر، استر صورار کیم هانی احمد؟
۶ وقار و لطف خٌلقی حق ازلدن
زی قیلمیش طاپونکا ارزانی احمد
۷ یوزنو داعی بیر دم گورمزایسه،
یقیلر درد ایله، درمانی احمد
___________________________________________
* – عمربن مزید: مجموعه‌النظایر، حاضرلایان، دکتر مصطفی جان پولاد، آنکارا، تورک دیلی قورومو یایینلاری، ۱۹۹۵، صص ۲۹۸، لاتین ۱۵۵
۱b – دکالی: هامی
۵a – قمو: هامو، هامی
۶a – طاپونکا: حضورونا
۷b – یقیلر: یاخیلار، یانار
لکاتبه العالی محمود گلستانی*
۱ [چون] کلدی ایسا مصرغا سلطان احمد
کیلتوردی جمع بزلارکا جان احمد
۲ عالم نی مشرف قیلور اوش لطف یلا
شه زاده و شاه و جان و جانان احمد
سیف السرائی
۳ کوردنک نی عجب جفاجی دوران کیلدی
کیم خلق جهان کوزوندان آل قان کیلدی
۴ سلطانِ عراق ترک ایتب اوز ملکون
غربت‌کا توشوب مصرغا مهمان کیلدی
________________________________________________
* سیفی سرائی: کتاب گلستان بالترکی، حاضرلایان: دکتر علی فهمی، قارامانلی اوغلو، آنکارا، تورک تاریخ قورومو، ۱۹۸۹، فاکسیمیله بؤلومو، ۱a
یک پاسخ
سلام برشما
ازایل قشقایی یاامروزیش قوم قشقایی، ساکن شیرازهستم.
درحال جستجوی هویت قوممان بودم به نتایجی رسیده ام که هویت مابه ایل جلایروجلایریان می رسد.ازشماخواهشمندم آدرس ایمیل یااینستاگرام نویسنده این مقاله بسیارجالب جناب مجمدعلی حسینی راجهت مشورت باایشان برای حقیربفرستید.