ادبی تنقید باره‌ده “کیان خیاو”لا موصاحیبه
سلیم بابوللا اوغلو
ایضاح: بو موصاحیبه باکی‌دا نشر اولان “کیتابچی” درگیسیندن آلینمیشدیر.
س: جاغداش دؤورده ادبی تنقید نئجه اولما‌لی‌دیر و تنقیدچی‌نین اوبرازی نئجه‌دیر؟
ج: بیر تنقیدچی‌نین هانکی یولو توتوب گئتمه‌سینی، هانکی لحنی- لهجه‌سی اولماسینی، اونون یازدیغی متنده اورتایا قویدوغو دوشونجه و آنلاییش‌لاری بیزه آشیلاییر. بیلدیییمیز کیمی بوتون یازان‌لارین سئون‌لری ده وار، سئومه‌ین‌لری ده. اونلاری اؤین‌لر ده وار، اؤیمه‌ین‌لر ده. ادبیات ایشینده بونلار دوغال و نورمال حال‌دیر. بو آرادا اصیل تنقیدچی اؤز ایسته‌دییینی، اؤز آنلاییش‌لارینی ایره‌لی سوروب یازان‌دیر. تنقیدچی اؤز دوشونجه‌لرینی پایلاشدیغیندا حاقلی دا اولا بیلر، یانیلمیش دا. اؤنملی اولان، اونون اؤز دئدیک‌لرینه- یازدیق‌لارینا دریندن اینانماغی و ایناندیغی ائستئتیک دیرلره آرخا‌لانا‌راق واردیغی سونوج‌لاری اوخوجولارا تقدیم ائتمک‌دیر. آنجاق تنقیدچی‌لر بونو بیلمه‌لی‌دیرلر کی ادبیاتدا هر شئی نیسبی بیر آنلاییش، و قطعیتله بوتون باخیش‌لار دییشیک و فرقلی‌دیر. تنقیدچی‌نین تنقید ائتدییی متنله علاقه‌سی یالنیز ادبیات جینسیندن اولما‌لی‌دیر. باشقا سؤزله تنقید ائتدییی نه‌سه ایله، کیمسه ایله نه یاخین دوستلوغو، نه ده دوشمانلیغی اولما‌لی‌دیر. منجه هانکیسا یازاری یئرسیز اؤیمک یوخسا اونا قارشی آلچالتماق و آشاغیلاماق تاکتیکینی ایره‌لی سورن تنقیدچی داواملی اولا‌راق اوغور قازانا بیلمه‌یه‌جک. سؤزسوز من بونا دا اینانیرام کی تنقیدچی‌لر بیر آز دا شابلون‌لاری آتلاما‌لی‌دیرلار. دوغرودور؛ شابلون‌لاری آتلاماق هانکیسا بیر ریسکه قاتلاشماق دئمک‌دیر ده. آنجاق بو ریسک اولونمایانا دک ایسته‌نیلن ادبیات ایره‌لییه دوغرو سوروب، بؤیویوب گلیشمه‌یه‌جک. بو سببدن اوزره تکرارلانمیش فضا‌لاردان اؤزونو قورتاریب، اؤزونو یئنی فضا‌لارا سالا بیلمه‌یه‌جک…
س: عنعنه‌وی یازار-تنقیدچی قارشی‌دورماسی نه واخت بیته‌جک ؟
ج: گؤرونور بو بیتن بیر مسئله‌یه بنزه‌میر. چونکو یازیچی‌لارلا تنقیدچی‌لرین پئرسپئکتیو‌لری‌نین دییشیک اولماسی طبیعی‌دیر. بو پروبلئم دونن- بو گون پروبلئمی ده دئییل. اسکی ایللردن بیزلردن باشقا اؤلکه‌لرین ده ادبیاتیندا بو قارشی دورما‌لارا راست گلمک اولار. “ویلیام فاکنئر– wiliam فولکنئر” دن سوروشورلار: “تنقیدچی‌نین رولونو نئجه گؤرورسونوز؟” دئییر: “تنقیدچی‌نین سؤزلرینه قولاق آسماغا صنعتچینین واختی یوخ‌دور. تنقیدچی‌نین یازدیغی صنعتچییه یول گؤستریجی دئییل. صنعتچی تنقیدچی‌دن همیشه بیر آز اوستون‌دور. چونکو صنعتچی بیر شئی یازیر کی تنقیدچینی سیلکه‌له‌ییب یئرین‌دن اوینا‌دیر، حال بو کی تنقیدچی بیر شئی یازیر کی هامینی سیلکه‌له‌ییر صنعتچیدن باشقا.”
بیزلرین اوغراشدیغیمیز ادبی ژانرلارین چوخ فایزی شئعیر اولدوغوندان، من بیر شاعیر و بیر شئعیر تنقیدچی‌سی‌نین نئجه قارشی دورما‌لاری‌نین اوستونده بعضی واخت‌لار دوشوندوک‌لریم اولور. دقت ائتسک، بیر شئعیرین اوغورلو اولوب- اولماماسیندا چئشید ائلئمئنت‌لرین رول‌لاری اولور. دویغو، دوشونجه، سربست دئییم فورماسی، تصویر، دیل، سؤزه اولان مسئولیت، کلمه‌لرین یئرلی یئرینده نئجه اوتورماسی و اونلارا یوک‌له‌نن معنا چالارلاری، فورملا مؤحتوانین بیر- بیرینی نئجه بوتونلشدیرمک گئدیشاتی، شئعیر دیلینده اولان گوجلو نیظام مسئله‌سی، شئعیرده نه‌یی دئمک یوخ، اونو نئجه دئمک قونوسو و باشقا ائلئمئنت‌لر. ایندی بو شئعیری تنقیده چکمک ایسته‌ین بیر تنقیدچی‌نین اساس ایشی بوتون بو ائلئمئنت‌لره غرض و کین‌دن اوزاق عدالتله توخونوب اونلارلا باغلی بوتون دوشوندوک‌لرینی یازماق‌دیر. بو آرادا بو قونولارین بیر- ایکی‌سی تنقیدچی‌نین طرفیندن قلمدن دوشرسه و ایسته‌نیلن شئعیرده اولان ائستئتیک ده‌یرلر اونودولارسا، سؤز قونوسو اولان همن قارشی دورما‌لارا سبب اولا‌جاق. یاخشی‌سی بودور بوتون یازیچی‌لار و تنقیدچی‌لر یالنیز اؤز روایت ائتدیک‌لری متن‌لرده‌کی گؤزل‌لییه، گئرچک‌لییه و اینسانی روحا دقت ائتسین‌لر و یالنیز اؤز موطلق گؤردوک‌لری شخصی اینانج‌لار و فاکت‌لارا سؤیکه‌نیب بیر- بیرلرینه قارشی دورماغی پلانلاشدیرماسین‌لار. چونکو هر زامان شخصی اینانج‌لارلا فاکت‌لارین، کشف اولونماسی گرک‌لی اولان گئرچک‌لیکله چوخ آز علاقه‌سی و اوزگونلوکله هر زامان هانکیسا بیر قارشی دورمایا سبب تؤره‌دیب.
سؤزسوز بعضن بو قارشی دورما‌لار چوخ دا بوش- بوشونا اولمور. هر اینانیشین بیر قارشی دورماسی، هر قارشی دورمانین دا بیر اینانیشی وار نه ایسه. بعضن قارشی دورما‌لار هانکیسا بیر عدالت‌سیزلیک‌دن تؤرنمیش اولور. یقین کی تنقیدچی‌لر اؤز تنقیدلرینده بوتون کین- غرضدن اوزاق، عدالتله داورانسا‌لار، بو قارشی دورما‌لار دا اؤز- اؤزلویونده بیتمیش اولا‌جاق.
س: ایران ادبی تنقیدی‌نین رئال منظره‌سی حاقیندا بیر نئچه سؤز…
ج: دوغروسو “ایران” دئدییینیزده، بیلمیرم آماجینیز فارس ادبیاتی‌نین تنقید منظره‌سی‌دیر، یوخسا ایراندا گئدن آذربایجان ادبیات تنقیدی‌نین عومومی آخار- باخاری. بو گون فارس تنقدینده چوخ بؤیوک ایمضا‌لارا شاهیدیک. بو ایمضا‌لاردان رضا براهنی، شاهرخ تندرو صالح، علی‌بابا چاهی، علیرضا عباسی و باشقا‌لارینی آد چکمک اولار. منجه فارس تنقیدینده رضا براهنی‌نین “طلا در مس= میسده قیزیل” کیتابینداکی باخیش آچی‌لاری قیرخ ایلدیر کی بوتون فارس تنقیدچی‌لری‌نین بول- سول ایستیفاده ائتدییی آچی‌لاردیر. دئمک اولار بوتون فارس تنقیدچی‌لر رضا براهنی‌دن نه‌سه اؤیره‌نیب یئنی- یئنی تجروبه‌لره ده یول آچا بیلیب‌لر. براهنی “کیمیا و تورپاق” کیتابیندا دا تنقیدین چئشید یؤن‌لرینی سوردورمکله یاناشی دونیا تنقیدی‌نین ده باشاریقلاریندان فایدالانیب. سؤزسوز براهنی‌نین تنقیدی باخیش‌لاری‌نین ایچینده نئقاتیو دوشونجه‌لره ده توش گلمک اولور. بونلارا آنجاق موقاییسه و منطیقی یاناشما یولو ایله آیدین‌لیق گتیرمک اولار. بو دا سؤزسوز داها یئنی تنقیدچی‌لر بوینونا دوشور. آنجاق ایراندا اولان آذربایجان ادبیات تنقیدینه گلدیکده، سؤزون گئرچه‌یی بودور کی فارس‌لار قدر آکتیو دئییل. نه‌دنسه هر زامان بیز پروفئسسیونال ادبی تنقید یؤنوندن بؤیوک بیر یوخسوللوق و یوخسونلوغو یاشامیش اولموشوق. سانکی بو قونودا پروبلئم‌لر هئچ چؤزولمک ایسته‌میر. آرا- سیرا بعضی اورتالیغا چیخان فردی دوشونجه‌لرین اؤز اؤنمی وار سؤزسوز. گؤز اؤنونده اولان دییشیک‌لر ده طبیعی‌دیر. ایراندا گئدن آذربایجان ادبیاتیندا اولان آز، هم ده چوخ آز ساییلی تنقیدله اوغراشان‌لار نه‌دنسه اؤز فردی آنلاییش‌لارینی الدن وئریب باشقا‌لاری‌نین قابیغینا گیرمه‌لی اولورلار سانیرام. اوزگونلوکله بو سون اوچ- دؤرد ایلده آیباشی مانیفئسته وئرن اؤزونو تنقیدچی بیلن‌لر اورتایا چیخدی کی، تئوریده اؤزلری‌نین نئچه سسلی بیر ادبیات یانلی‌سی اولدوق‌لارینی دئسه‌لر ده، عملده اؤز سؤزلریندن سونرا باشقا سؤزلری ائشیتمک ایسته‌مه‌دی‌لر و یالنیز بیر سوره میکروب کیمی ادبیاتیمیزا یاییلیب آشیریجا تکسسلی‌لییی ادبی جمعیتیمیزه یوروتدولر. بئله داورانیش‌لارسا بعضن اؤز آخاریندا اولان ادبیاتی کؤکوندن قورودا بیلر. سؤزسوز کی قورودا بیلمز، آنجاق او ادبیاتا، اوسته‌لیک ادبی جامئعه‌سینه ده یئترینجه فایدا‌سیز و منفی ائتگی‌لر بوراخا بیلر. منجه چاغداش ادبی تنقیدچیلییین فرقلی مئتودلاری وار. بو مئتودلار تنقید ایشینده نه قدر تئوریک‌دیرسه، بیر او قدر ده پراتیکلییین قاباغینی آلیر. بئله‌لیکله بو ساحه‌ده اولان پروبلئم‌لر اوزه چیخیر. منجه بو پروبلئم‌لرین ان بؤیویو، ان بورا کیمی حل اولونمامیشی، دیالوق پروبلئمی‌دیر. نه‌دنسه هله‌لیک آذربایجان تنقیدینده دؤزوله‌سی اولان یاخشی مئتودلو بیر دیالوق یوخ‌دور. دوزونو دئسم، بیزده ایکی- اوچ تنقیدچی اولسا دا، دئمک اؤزلرینی تنقیدچی کیمی ساییب مدافعه ائتسه‌لر ده، راحتجا ایسته‌نیلن بیر قونونون اوستونده ساواشیب یئرلی- یئرسیز بیر- بیرلرینی آشاغیلاتماغا قالخیرلار. بو ایسه منجه یالنیز و یالنیز تنقیدده اولان دیالوق مدنیتینه وارماماق دئمک‌دیر. اوزگونلوکله بیزیم بو آز ساییلی تنقیدچی‌لریمیزده اولوب- اولمایان ائنئرژی‌لرین چوخو محض بو یولدا سارسیلیر. بئله‌لیکله بیر- بیرلری‌نین هانکیسا بیر شئعیر، بیر روایت، بیر متندن اولان یوزوم‌لارینی بینمه‌دیکده، بیر- بیرلرینی یامان- یوووزلا آشاغیلا‌دیرلار. اولا بیلسین بعضی‌لری‌نین منیم بو سؤزلریمدن خوشو گئتمه‌سین. اینانین کی بو سؤزلری دئدیییمده اؤزوم هامیدان چوخ اینجیییرم. اما یاخشی اولاردی تنقید ساحه‌سینده دیالوق ائدن‌لر اؤنجه اؤز اورک‌لریندن کین- غرض کؤپویونو آریتلاسین‌لار. منجه بیزده اولان تنقیدچی‌لر بوتون متن‌لرین چئشید یوزوملو اولماسینی و پولورالیزمین قاباریق سیمگه‌لری اولما‌لارینی بیر یوللوق اؤیرنمه‌لی، بیلمه‌لی و دوشونمه‌لی‌دیرلر. بئله اولارسا، داها هئچ بیر دیالوق، تکسسلی‌لییه یول وئرمز. اوسته‌لیک بیر متندن اولان نئچه اوخونوش و گؤروشله، ادبیاتیمیزدا نئچه یوزوملولوق، نئچه سسلی‌لیک یارانار و ادبیاتیمیزین داها یئنی‌لشمه‌سی، داها ایره‌لییه دوغرو گئتمه‌سی تامین اولار. من اؤز آدیمدان بیر گون تنقیدیمیزین داها علمی، داها پروفئسیونال اولماسی‌نین آرزوسوندایام…
3 پاسخ
səlim babulla oğkuna yazıqlar olsun şairlə tənqidçini seçə bilmədən bir şairdən tənqıdçıyə ayid sorular sorur
بیزده سیزینله بیرلیکده تنقیدین دوغرو یولا گیتمه سین، بیلگه یه دایاخ، و یانداشلیکتان اوزاغلاشماسین آرزولاییریخ، آنجاخ بونی ده ملی یم کی بو او زامان گرچکله شه بیلیر کی هامی میز ایچ دن و اینانجلا pluralizme ایناناخ. یالنیز کندیمیزی حاق و دییپ یازدیکلاریمیزی کوتسال سانمایاخ.
میشه به جای موصاحیبه ، دانیشیق یا قونوشما استفاده کرد
ترکی را پاس بداریم