حسن ریاضی«ایلدیریم»لا دانیشیق؛ (سونونجو بؤلوم)
س- مودئرن ادبیات دئدیییمیز بیر چوخ اؤزل‌لیک‌لرله کلاسیک ادبیاتدان فرقله‌نیر. بو هم فورم باخیمیندان اولور، همی ده مضمون باخیمیندان. بونلارین آراسیندا اولان ده‌ییشیکلیک‌لر نلردیر؟ بونون یارانماسیندا تأثیر قویان پارامئترلر نه‌لر اولموش؟
ج- دیل و ایفاده یئنی‌لییی، کلی‌لیکدن جزئیلییه دوغرو یؤنلمک‌دیر. جزئی و تفرعاتلا اوغراشماق؛ چوخ سسلی‌لیک و پلورالیسم تحلیلین ایلکین مرحله‌‌لریندن -یعنی تشبیه و استعاره‌دن- کئچیب، یئنی مجاز‌لار سیستئمی یاراتماق؛ ساده و سورتولموش، خابی گئتمیش ایفاده‌لردن اوزاقلاشیب، یئنی سؤز، یئنی ایفاده تاپماق؛ خالق دیلی‌نین درینلیک‌لرینده یئنی سؤزلر، سؤز بیرلشمه‌لری، ایفاده یؤنلری تاپماق و اونلاری شعرده ایشلتمک؛ باشقا صنعت ساحه‌‌‌لری‌نین ایمکانلاریندان او جومله‌دن: سینما، تئاتر، رساملیق، موسیقی و حئکایچیلیک صنعت‌‌لریندن یارادیجی صورتده فایدالانماق‌لا یئنی تیپلی اثرلر اورتایا چیخارماق؛ ادبی – بدیعی اثری ایستر فورما، ایسترسه ده مضمون باخیمیندان یئرسیز بزک –دوزکدن تمیزله‌مک؛ یئنی – یئنی اوفوقلر سوراغیندا اولاراق آختارماق، آختارماق و یئنهده آختارماق.
س- ایجتیماعی مناسیبت‌‌لری نظره آلاراق سیزجه ادبیاتیمیز مودئرنله‌شیب می؟
ج- آسیادا، اورتا عصر‌لرین جهالت یوخوسوندان اویانیب یئنی‌لشمه‌نین ایلک آددیملارینی آتانلارین بیری ده آذربایجان خالقی اولموشدور. بو یئنی‌لشمه پروسئسی اجتماعی حیاتین بوتون ساحه‌‌‌لرینده خوصوصیله ادبی- بدیعی یارادیجیلیق ساحه‌‌سینده‌ده درین ده‌ییشیکلیک‌لره سبب اولموشدور. کؤهنه دونیانین ییخیلماسیلا، اینسانلارین شعورونون، معنوی عالمی‌نین یئنی‌لشمه‌سینده، اونلارین بدیعی- ایسته‌تیک دویوملاریندا عمله گلن ده‌ییشیکلیک‌لر، ادبیاتیمیزدا اؤزونو پارلاق شکیلده گؤسترمیشدیر. بؤیوک متفکیر، عالیم میرزه فتحعلی شرقین ایلک پیئس‌لرینی یازمیش، درین مضمونلو فلسفی و تنقیدی اثرلریایله شرق آیدینلاماسی‌نین دان اولدوزو کیمی یئنی دؤورانین آلنیندا پارلامیشدیر و آذربایجان یئنی نثری‌نین بؤیوک نوماینده‌سی میرزه جلیل، یئنی شعری‌نین بؤیوک یارادیجیسی میرزه علی اکبر صابر یئنی ادبیاتیمیزین تمل داشینی قویموشدولار.
س- آذربایجان ادبیاتیندا مودئرنلشمک پروسه‌سی نئجه گئدیر قاباغا؟
ج- آذربایجان ادبیاتیندا یئنی‌لشمه پروسئسی دایانمادان، زامانلا آیاقلاشا- آیاقلاشا یئنی‌لشه- یئنی‌لشه گلیب بو گونوموزه چاتمیشدیر. اینقیلابدان سونرا بو آخین داها گوجله‌نیر؛ یئنی احوال- روحیه شعریمیزین باشقا فورملارینا او جومله‌دن: غزل، قوشما، چارپارا ژانرلارینا تاثیر بوراخیر و ادبی اثرلر یئنی چالارلارلا و بویالارلا زنگینله‌شیرلر. استعدادلی قلم صاحیبلری قدیم شعر فورمالاری ایله یاناشی سربست شعر فورماسینا داها آرتیق مئیل گؤستریرلر. ائله کی بوگون شعریمیزین آپاریجی قولو، دئمک اولارکی سربست شعر فورماسی اولاراق، قاباریق شکیلده سئچیلیر.
نثرمیزده ایسه، بوگون درین دونیا گوروشلو، بیلیکلی، استعدادلی حئکایهچیلریمیز، سونسوز تخیول دونیاسیندا، یئنی-یئنی یارادیجلیق دونیالاری قورورلار. اونلار خالق معنویاتینا یول تاپان اثرلر یاراداراق، اؤز بدیعی اوسلوبلاری ایله سئچیلیب و خالق یادداشیندا، ادبیات تاریخیمیزده، اؤز‌لرینه لاییق یئر قازانیرلار. یئنی ادبی نسیل، یئنی ادبی تجروبه‌‌‌لرینی، یاشانتیلارینی یارادیجیلیق سوزگجیندن کئچیریب، نثرمیزی یئنی مضمونلار، یئنی ایفاده‌لر، یئنی بدیعی تصویرلر واسیطه‌‌لری و یئنی – یئنی صورتلر و کاراکتئرله زنگینلشدیره‌رک آذربایجان ادبیاتیندا یئنی بیر مرحله‌نین آچیلماسیندا اهمیتلی رول اویناییرلار. بو سؤز‌لرین شاهیدی، ایندییهدک مطبوعاتدا درج اولونان و چاپدان چیخمیش اونلارجا حئکایه مجموعهلری و بیر نئچه رومانی گؤسترمک اولار.
س- گونئی‌ده دیل پروبلئمی ده وار. چوخ زامان شاعیرلریمیز بیر یاخشی مضمونو دئمک اوچون دیل واسیطهسی اولمادان اوندان واز کئچیرلر؛ یعنی باخیر گؤرور دئدییی و ایجرا ائتدییی فورم، مضمون یوکسکلیییندن چوخ آشاغی‌دیر. بو پروبلئمی اورتادان قالدیرماق اوچون نه لازیمدیر؟
ج- دوغرودور بوسؤز. ماکسیم قورکی دئمیشکن: ادبیاتین اساس ماتریالی سؤزدور، بیزیم بوتون تاثراتلاریمیزی، دویغولاریمیزی، فیکیرلریمیزی فورمایا سالان سؤز.. !
یازیچی‌نین ان عالی مقصدی سؤزله حیاتا کئچیر؛ بدیعی اثرده ان بؤیوک مطلب‌لر، علوی فیکیرلر سؤزله ایفاده اولونور. بوردا سؤزدن مقصد بدیعی دیل‌دیر. بدیعی دیل، بدیعی اثرلرده، حیاتی، وارلیغی جانلی، درین، گؤروملو، اوبرازلی، اتلی-قانلی، صمیمی بیر شکیلده، لوحهلر واسیطهسی ایله عکس ائتدیرمه دئمکدیر. البته کی بو دیلین کؤکو، خالق دیلی‌نین قاینار و جوشغون سؤز چشمه‌سینه چاتیر. خالق دیلینه سؤیکنمهین، اوندان قیدالانمایان هیچ بیر ادبی دیل یوخدور. ادبی دیل، دانیشیق و یازیلی دیل‌لرین قووشاغیندان یوغرولوب، جانلانماسیندان دوغولور. ادبی دیلین ان یوکسک سویهسی ایسه بدیعی دیل‌دیر. جانلی دانیشیق دیلی. بدیعی دیل خالق دیلی‌نین آیری – آیری قول‌لاری اولسادا، آنجاق بو قول‌لار، ساحه‌‌‌لرین هیچ بیری عموم خالق دیلینی احاطه ائدیب، یاخود اونو عوض ائده بیلمز. چونکی بو ساحه‌‌‌لری‌نین هر بیریسی‌نین اؤزونه خاص علامتلری و خصوصیتلری واردیر. بدیعی دیل عموم خالق دیلی‌نین بوتون قایدا، قانونلارینا باغلی‌دیر. اونون قورولوشو، زنگینلییی، سؤز خزینه‌سی، سؤز الوانلیغی بدیعی دیلده اؤز عکسینی تاپا بیلیر.
بوندان علاوه بدیعی دیلین اؤزونه مخصوص جهتلری وار کی اونون بوتون کامیللیینی، نه ادبی دیلده، نه ده جانلی دانیشیق دیلینده گؤره بیلمه‌ریک.
بدیعی دیل یارادیجیلیق دیلیدیر. بوردا یارادیجی تخیولوندن کئچن سؤزلر، اونون فردی یارادیجیلیق عالمینده جؤجریب، جانلانان سؤزلر، بدیعی یارادیجیلیق قانونلارینا تابع اولاراق عموم خالق دیلیندن مایالانیب، یارانمیشدیر. سؤزلر بیر- بیری ایله جانلی صورتده باغلانمیش، بیر-بیرینه عطیر سآچان، روح وئره‌ن بیر- بیری ایله الوانلیق یارادان و ادبی بدیعی متنده اؤزونه یاشانماق حاققی قازانان سؤزلر‌دیر. بدیعی دیل، شیرین، ماراقلی، آیدین ایفاده‌لرله دولو بیر دیل‌دیر.
بدیعی دیل ایله، علمی دیل، یاخود عادی دانیشیق دیلی آراسیندا اولان فرقلر. دئمک اولار کی دوشونجه طرز‌لریندن، دونیا گؤروش‌لریندن، موضوع مختلف‌لییندن آسیلیدیر. بیز علمی دوشونجه ده. سؤز‌لرین داها دقیق بیر یؤنلو معنالاری ایله اؤز فیکیرمیزی ایفاده اائتمه‌یه چالیشیریق. عادی دانیشیقدا ایسه دانیشیق موضوعسوندان آسیلی اولاراق سؤزلردن استفاده ائدیریک، اما بدیعی دیل، بدیعی دوشونجه‌نین دیلیدیر. اوبرازلی تفکرون ایفاده فورماسی‌دیر.
بدیعی دوشونجه‌سه بیر یؤنلو یوخ. چوخ یؤنلو اولور، سؤز‌لرین معنا چالارلاری چوخالیر، اونلارین ایفاده یؤنلری آرتیر. بدیعی سؤز چوخ معنالی چئویک بیر آزدا ایبهاملی اولور. اونا گؤره کی بدیعی دوشونجه‌نین ایکی منبعی واردیر. اوره‌ک و بئیین. بونلارین ایکیسی‌نین قووشماسیندان یارانان بدیعی سؤز ایسه، حیات تجروبه‌‌لری، شخصی دویوم، دوشونجه‌لر، شخصی یاشانتی‌لارین عمومی‌لشمیش فورماسی‌دیر. اودور کی چوخ یؤنلر رنگارنگ‌دیر. بدیعی سؤز، بدیعی دیل اوزه‌رینده ایشلنمیش، ادبی تحلیل سؤزگجنیدن کئچیریلمیش، جیلالانمیش عموم خالق دیلیندن تؤره‌نیر دئمک. هر بیر یازیچی و شاعیر دیل اوزه‌رینده چالشیب، اونون درین قاتلارینا وارا بیلمه‌ییبسه اؤزون و سؤزون ایفاده ائتمکده جتینلیکلرله قارشیلاناجاقدیر و نهایت سؤزلری سؤنوک، ایفاده‌لری یؤندمسیز اولاجاقدیر. اوندا وای بئله سؤز آدامی‌نین حالینا و وای بیز اوخوجولارا. !
س- آذربایجاندا دوشونجه یارادان اثرلر و یا خود فلسفه و نظرییه موضوعلاریندا اثر‌لرین آزلیغینا شاهیدیک. یازیلان یازیلاردا ایسه یئنی تئرمین‌لر اوزه‌رینه نه‌سه قاتما قاریشیقلیق وار. بو کیمی اثرلره و بیزیم دیلمیزده اونلاری منیمسه‌‌مه‌یه نه کیمی یوللار گؤرورسونوز؟
ج- سؤزیاراتما، یئنی سؤز ایجاد ائتمه مسئله‌سی بوتون دیل‌لرده باش وئریر. اینسان دائما دوشونمکده اولدوغو اوچون یئنی – یئنی مسئله‌لرله قارشیلاشیر. شعوروندا یارانان دوشونجه‌لر ایفاده فورماسینی آختاریر. اینسان دیل واسیطهسی ایله دوشونور. دیلسیز دوشونجه‌نی تصور ائتمک مومکون دئییل. دیلسیز دوشونجه دوغرولا بیلمز. سؤزسوز ده دیلی تصور ائتمک چتیندیر. اودور کی اینساندا دوشونجه قاریشیقلیغی، دوشونجه کاسیبلیغی و یاخود دیل چاتیشمامازلیغی، ایفاده یؤندم‌سیزلییی و بو کیمی عیبه‌جرلیکلر اوز وئریر. منجه بو عمومی بیر حالدیر. هامی اوچون بئله حاللار اؤز وئره بیلر. آنجاق بیر ادبیاتچی یاخود دوشونجه صاحیبینه اؤز وئرمه‌سی، باشقا سببلردنده آسیلیدیر. مثال اوچون بیز‌لرده بو حادیثه‌لر تئز – تئز باش وئریر. بونوندا منجه بیر چوخ آیدین و بیر نئچه قارانلیق سببلری، یؤنلری واردیر:
بیری بو کی: پهلوی شونیستلری بیزیم دیلی یوخ ائتمک اوچون اونو قاداغان ائتدیلر. مکتبلر، مدرسه‌لرده آذربایجان دیلینده اوخویوب یازماق، بیز «متجاسیر»لره بیر خیانت ساییلدی. بیر دیل ده کی مکتبلرده اوخونمادی؛ او دیلده کیتابلار، مجله‌لر، گونده‌لیکلر یاییلمادی، طبیعی‌دیرکی دیل اینکیشافیندان قالار. تکجه شیفاهی و دانیشیق دا قورونوب ساخلانان دیل علم ساحه‌‌سیندن اوزاقلاشار. بو خیانتلر پهلوی‌لرین مملکتیمیزده تؤره‌تدیکلری جنایت‌لرین ان باشلیجاسیدیر. ایراندا یاشایان آذربایجانلی، کورد، تورکمن، عرب، بلوچ کیمی ایرانلی‌لارین باشینا بو فلاکتلری رضا شاهین شوونیستی سیاستی گتیردی. ایراندا دیلیمز، ادبیاتیمیز لازیمی قده‌ر زامانلا آیاقلاشا بیلمه‌دی.
ایکینجیسی ایسه جامعه و علم گونو- گوندن اؤز اینکیشافیندا‌دیر. تز- تزه مسئله‌لر، موضوعلار مئیدانا چیخیر. یئنی – یئنی شئیلر یارانیر. اونلارا آد قویماق و بو آدلاری دیلمیزین قانون و قایدالاری اساسیندا یاراتماق، آنادیلی و ادبی دیلمیزین قانون و قایدا‌لارینا، بو دیلین مختلف ایفاده فورمالارینا، بو فورمالارین قاتلارینا بلد اولماق لازیمدیر. دیلین گراماتیکاسینی، مورفولوژیسینی و لئکسیکاسینی بیلمک گره‌ک‌دیر؛ دیلین سؤز یاراتما اوصوللارینا بلد اولماق لازیمدیر . تزه سؤز یاراتماق هر یئریندن دورانین ایشی دئییلدیر
دونیانین بیر چوخ اینکیشاف ائمیش دیل‌لری کیمی مختلف علم ساحه‌‌‌لرینده لوغتلر، ترمین لوغتلری موجوددور. ایستر فلسفی، ایسترسه اینسانی علملر، دقیق علملر بارده اونلاجا کیتاب یازیلیبدیر. دیلمیز بارده یوزلرجه اثرلر مئیدانا چیخیب؛ اونون مختلف ساحه‌‌لری، شاخه‌لری و موضوعلاری حاقدا مونوگرافیک اثرلر یازیلیبدیر. بونلارا باش وورمامیش، بونلاری اوخومامیش دیلمیزین ایمکانلاری حاقیندا قضاوت ائتمک چتین و مسؤلیتلی‌دیر. بیرده کی بیر چوخ‌لاری هله آنا دیلی دوشونمور. اونلارین دوشونجه بیچیملری فارسجا‌دیر. فارسجا دوشونورلر؛ اونلاری اؤز ایچلرینده ترجومه ائدیرلر. اولسون کی فارسجا یاخشی بیلسینلر، یاخشی اوخوسونلار، آمما آذربایجانجا بیلیکلری دایازدیر؛ آزدیر. اودورکی ترجومه‌لری ده آخساق اولور، جاتیشمیر. بیرده کی علمی دریندن بیلمه‌دن اونا اؤتری موناسیبت بسله‌ییرلر. علمی دایازین دیلی ایسه چاتیشماز و آنلاشیلماز اولار. بونلار باشقا بیر دیله اوز چئویریب، اونلارین ترمین و عبارت‌لرین دیلمیزه ارمغان گتیریرلر.
بوردا بیر مسئله‌یه ده توخونماق ایسته‌ییرم:
هر بیر دیل قونشو دیل‌لردن، قوهوم دیل‌لردن و باشقا دیل‌لردن سؤز گؤتورور و او سؤزو اؤزونون قایدا قانونلاری‌نین سؤزگجیندن کئچیریر، ایل‌لرله اونو یونوب یونتالاییر و دوغمالاشدیریر، اؤزونونکولشدیریر. بیزیم دیل ده بیر چوخ عرب و فارس سؤز‌لرینی منیمسه‌ییبدیر. ایندی اونلار بیزیم دیلین تام برابر حقوقلو سؤزلری‌دیرلر. اونلاری دیلمیزدن سیخیشدیریب چیخارماق، دیلمیزه خیدمت ساییلمیر. بلکه ده دیلمیزی کاسیبلاشدیریر. بئله رومانتیک حاللار دیلچیلیکده چوخداندیر کی اؤزونو گؤسترمیش. بونا «پوریزیم» دئییرلر. قاتی میللتچی‌لرین، عیرقچیلارین سیاستی‌دیر بو دیل سیاستی. «دیلی آریتماق، آری دیل یاراتماق» سیاستی چوخداندیر کی فلاکته اوغرامیش؛ هله سوموکلری‌ده چوروموشدور.
اینسان کیمی دیل ده معاصیرلشیر. معاصیرلشمک غزلی، بایاتینی، قوشمانی دانماق دئییل؛ بلکه اونلارین بو گونگو ایشینی گؤره بیلن سربست شعر یازماق، حئکایه، رومان یازماق، درام اثرلری یازماق دیلین بوگونکو اینکیشافی دئمکدیر.
من دیلده یئنی سؤز یاراتمانین طرفدارییام. یئنی سؤزلر و ترمینلر و عبارت‌لر یارانمالی‌دیر؛ آمما نئجه؟ دیلمیزین میللی سیماسینی پوزمادان، اونو عیبهجر حالا سالمادان، آذربایجان تورکجه‌سینی، هانسی‌سا بیر تورک دیلی‌نین شیوه‌سی کیمی گؤسترمه‌دن، اونون لئکسیک و قراماتیک قانونلارینی آیاقلامادان، اونو عموم خالق روحونا یابانچی بیر سس کیمی یایمادان، اونون قابیلیتینی آلچاتمادان، شیرین، آخیجی، دولغون ایفادهلی، الوان بویالی آنا دیلمیزی یوخ ائتمهدن، اونون درینلشمه‌سینه، گئنیشلنمه‌سینه و دونیانین ان آپاریجی دیل‌لری‌سیراسینا داخیل اولماق ایمکانی قازانماسینا وارام.
س- سیزجه ادبی تنقید ندیر و هانسی خصوصیتلری و اؤزه‌لیکلیری وار. آذربایجاندا ادبی تنقیدین ایندیکی دورومونو نئجه گؤرورسونوز؟ گونئی‌ده ادبی دارتیشمالار، ادبی تنقیدی اثرلر و یا خود فلسفی نظری اثرلر بوشلوغو یوخدورمو؟ بو حاقدا آراسیرا چالیشمالاری نئجه گؤروسونوز؟
ج- من هارداسا بئلینیسکی‌دن بئله بیر عبارت اوخوموشام: ادبیات جامعه‌‌نین ویجدانی‌دیرسا، تنقید ایسه ادبیاتین ویجدانیدیر. منجه، بو سؤز درین معنالی و مختلف یؤنلو و یوزوملو سؤزدور. ویجدان منلیین جوهری‌دیر. او، هرکسین ایچینده اونونلا اوز به اوزو اولوب، اونون نه اولدوغونو اونا گؤستریر. ویجدان ایچ آیناسیدیر. پیسی- پیس، یاخشینی- یاخشینی، اه‌یرینی یا دوزو اولدوغو کیمی اؤز صاحیبینه گؤستریر. بو منلیک جوهری، بو آینا دئمک اولارکی جامعه ده اولان اخلاق پیرینسیپ‌لریندن، اخلاق نورمالاریندان، اینسانین اساس خاصیت‌لریندن، بشریتین آمال و آرزو‌لاریندان، بیر سؤزله بشریتین جوهریندن یوغرولوب و هر بیر اینسانین چیخاریجا، باجاریغیجا اونون منلیینده اؤزونو تاپا بیلر. دئمک ویجدان دا هئچ دن هئچه یارانمیر. فردی ویجدانلا اجتماعی ویجدان آراسیندا یاخینلیق، دوغمالیق و عینی‌لیک واردیر. یعنی بیر اؤلچو کیمی اوندان یارارلانیب، یاخشینی پیسدن، دوزو اه‌یری‌دن، گئرچهیی یالاندان، گؤزه‌لی چیرکیندن آییرماق اولار. بو اؤلچو ده جامعه‌‌نین اؤزوندن چیخیر. پس بئلینیسکی‌نین سؤزونه قاییتساق، اونو بیر آز خیردالاساق بئله چیخار کی جامعه‌‌سیز ادبیات یوخدور. ادبیات ایسه جامعه‌‌نین ایچ آیناسی اولمالی‌دیر. باشقا بیر ایفاده ایله دئسک، ادبی تنقید سؤز صرافلیغی، سؤز اؤلچوسو، سؤز گوزگوسودور. بو ایچ آینانین کاس و دورو اولماغینی باشقا بیر آیناایلا کی ادبیاتین اؤز جینسیندندیر، یعنی ادبی تنقید آیناسیلا اؤلچمک اولار. بو سؤزلردن مقصدیم تنقدین نه اولدوغونا آیدینلیق گتیرمک ایدی.
ادبی تنقید بیر نظرییه اوزه‌رینده قورولور. نظرییه‌‌سیز تنقید یوخ کیمی‌دیر. بو نظرییه ایلک اول ادبیاتین نه اولدوغونو آچیقلاییر؛ اونون قورولوشوندا ایشتراک ائده‌ن عونصورلردن سؤز آچیر؛ اثرده بدیعی‌لیک، یئنی‌لیک، گوزه‌ل‌لیک و بو کیمی کیفیتلردن دانیشیر. تنقید، بو کیفیت‌لرین اؤلچوسو کیمی، ادبی- بدیعی اثرلری اؤلچور، اونلارین یارارلی یارارسیز، ده‌یرلی دهیرسیز جهت‌لرین آیدینلادیر. اثرین مضمونو، ییچیمی بارده فیکیر یوردور. اونون قارانلیق جهت‌لرینی اوخوجویا آچیر. بئله‌لیکله، تنقید هم یارادیجییا، همده اوخوجویا، ائله‌جه‌ده ادبیاتا و جامعه‌‌یه خیدمت ائدیر. اودورکی تنقیدچی‌دن درین بیلیک، عدالتلی مؤوقع، جسارت، عالی شخصیت طلب اولونور کی اثرلری آچیقلاماقلا، اونلاری یوزماقلا هم اوخوجویا، هم یازیچییا، هم ادبی محیطه دئمه‌یه سؤز و سؤیله‌مه‌یه جسارتی اولسون. مطبوعات یازیلاری، ذوقی فیکیرلر، اؤتری باخیشلار هله ادبی تنقید دئییلدیر.
تنقید ادبیات شوناسلیغین ان مهم قوللاری‌نین بیری‌دیر. او یازیچی- اوخوجو آراسیندا کؤرپو قورور؛ ادبیاتین قارشیسیندا مهم و لازیم مسئله‌لر قالدیریر؛ اجتماع‌نین گؤزیله اثره توخونور؛ اونو تنقید سیناغیندان گئچیریر؛ اثرین ده‌ییشیک یؤن‌لرینی اینجه‌لهییب آچیقلاییر؛ آنلاشیلمازلیغینا ایشیق توتور.
ادبی تنقید اجتماعی بیلیکدن، ادبی- بدیعی ایسته‌تیک ذوقدان آسیلی اولموشدور. چونکی هانسی بیر علم، اجتماعی و اینسانی علملر ساحهسینده باش قالدیریر و اؤز تاثیر داییره‌سین گئنیشلندیریر، ادبی اثر‌لرین قورولوشونا، مضمونونا، بدیعی فورماسینا تاثیر ائدیر. بئله‌لیکه ادبی تنقیدین ده مختلف مئتدودلاری اورتایا چیخیر. یازیچییا، متنه، اوخوجویا دایانان اجتماعی سیاسی مکتبلرده اساسلانان تنقید مئتدودلاری یارانیب و بوگون تنقیدچیلر بو یوللارلا ادبی متنه یاناشیرلار.
اینسانین معنوی حیاتی‌نین، اجتماعی وارلیغی‌نین ائله بیر ساحه‌‌سی یوخدورکی اورادا تنقیدین رولو اولماسین. ان عادی گونده‌لیک ایشلردن توتموش بوتون علمی فلسفی فعالیتلرده ده تنقیدین رولو مهم‌دور. منه ائله گلیرکی بشر و اونون قوردوغو اجتماعی حیات، یاراتدیغی صنعت اثرلری، قوردوغو اجتماعی- مدنی قوروملار، یاراتدیغی فلسفی سیستئملر هئچ بیری تنقید‌سیز اینکیشاف ائدیب یوکسک مرحله‌یه چاتا بیلمز. اینسان ایستر علم، ایستر فیکیر، ایسترسه ده صنعت ساحه‌‌سی اولسون اؤز دوشونجه و بیلیینی یوخلامادان، صاف- چوروک ائتمهدن، اونلارین موثبت و منفی جهت‌لرینی آییرد ائتمهدن، منفیلری آرادان قالدیریب، موثبتلری گوجلندیرمه‌دن اینکیشاف ائده ییلمز
ادبی تنقید دؤورون ان مهم اجتماعی، سیاس، مدنی و… مسئله‌لری ایله سیخ باغلی‌دیر. ادبی تنقید، کوتله‌‌لرین آیدینلیما‌سیندا، اونلارین شعورونون، بدیعی ذوقونون تکمیلشمه‌سینده ان فعال مدنی واسیطه کیمی آپاریجی رول اویناییر. خالقین ایستئتیک تربیه‌‌سینده، قاوراما قابلیتینده و معنوی زنگینلیینده میثیل‌سیز تاثیر بوراخیر. تنقیدچی اجتماعی فیکیر و رای سویه‌سینده چیخیش ائده‌رک ادبیاتا یاناشیر، اونلارین فلسفی اجتماعی مضمونونو، اخلاقی گؤروش‌لرینی و عمومیلشمه قابیلیتی‌نین نه اولدوغونو بیلدیریر.
درین ذوق و ذکایا اساسلانان تنقید، یوکسک استعداد و تالانتا مالیک اولان تنقید، اورژنال یارادیجیلیقلا عینی مزیتلره مالیک‌دیر.
تنقید اؤزونده علم، صنعت عونصور‌لرینی جمعلشدیریر، لاکین او نه علم، نه ده صنعت‌دیر. تنقیدین موضوعسو و ماتریالی بدیعی ادبیاتی درک ائتمک‌دیر؛ اونو نیظاما سالماق‌دیر. اگر بونلارا چاتا بیلمیرسه دئمک اؤز تاثیر گوجونو ایتیریر. بدیعی ادبیات حیاتی بدیعی اوبرازلارلا درک ائدیر. تنقید بونو اؤیره‌نیب، درک ائدیب و آچیقلار و بو یول‌لا ادبیاتی نیظاما سالیر؛ فورمالاشدیریر؛ اوخوجونو و یازیچینی دویوق سالیر؛ اونلاری دوشوندورور؛ یازیچی اؤز گوجونو، چاتیشماز جهت‌لرینی و اوغورلارینی گؤرور. اوخوجو ایسه اثرین آچیقلانماسی و یوزولماسی ایله یازیچی دونیاسی ایله یاخیندان تانیش اولور و معنوی ذوق آلیر؛ دوشونجه‌لرینی، دویغولارینی جیلالاندیریر و معنوی زنگینلیک کسب ائدیر. بئله‌لیکله بو یول‌لا ادبیات و ادبی پروسه اوز مؤوقعیتینی، هانسی یولاساری یؤنلمه‌سینی درک ائدیر. جمعیت ادبی بدیعی اثر‌لرین آچیقلانماسی و یوزولاسی ایله آیدینلانما، زنگینلنمه پروسه‌سینی کئچیریر.
تنقید، ادبی معیار و اؤلچولر، اصوللار و قانونلارلا ادبی اثری توتوشدورور، اؤلچور، چؤزه‌له‌ییر، صاف- چوروک ائدیر و ادبی بدیعی سؤزو قوندارما سؤزدن آییرد ائدیر. تنقید بدیعی متنی، ادبی اثری تام شکیلده گؤرمک و اونو اؤیرنمه‌لی‌دیر. بدیعی متنه، ادبی اثره گؤز اوجو، اؤتری، اوزدن کئچمه یاناشماقلا اونو قاوراییب منیسهمک اولماز. هر بیر ادبی متنین مختلف قاتلاری، چئشیدلی یؤنلری اولور. اثر‌لرین هؤرولوشو، قورولوشو، یارادیجی‌نین فردی اوسلوبو، دونیا گؤروشو، دونیا دویومو و صنعت آنلاییشیندان آسیلیدیر. بونلاری آچیقلامادان، اثرین ایفاده واسیطه‌‌‌لرینی دویوب درک ائتمهدن بدیعی متنین حقیقی دهیرینی گؤسترمک چتین ایشدیر. اثرین قورولوشوندا کی عونصورلری و اونلارین آراسینداکی باغلیلیقلاری قارشیلیقلی تاثیر و گوجلندیرمه قووه‌سینی سئزیب، سئچمکله بوتون بو کیفیتلری گؤروب و آیدینلاتماقلا، بدیعی اثرین نئجه‌لیینی، نه جورلویونو تجزیه و تحلیل ائدیب اونون نه اوچونلویونون دوغرو و حقیقی معناسینی آیدینلاندیرماق اولور. بو باخیمدان اثرین اوغورلو و اوغورسوز جهت‌لرینی باخشی گؤروب و سئچمک اولار. اثرده کی بدیعی تاثیر قووه‌سیاولان، فورم و محتوا تاملیغی، معنا درینلییی، بدیعی و ایستئتیک تاثیر گوجو کیمی یاخشی کیفیتلری، یاخود اثرین بدیعی تاثیر گوجونو آزالدان، اونون دهیرینی آشاغی سالان عیبهجرلیک‌لری، معنا دایازلیغی، ساختالیق و قوندارما یئنی‌لیک، اؤزونو تکرارلیق، سؤز اویونو، فیکیر کاسیبلیغی کیمی منفی کیفیتلری ده یاخشی معین ائتمک اولور.
ادبی تنقید ادبیاتین اؤزوندن دوغموش و بؤیوک ادبی اثر‌لرین هامی طرفیندن قبول اولونموش قایدا و قانونلارینا، اصول و اؤلچولرینه چئویریلمیش، ادبیات نظرییه‌‌سینی تشکیل ائده‌رک نیظاملانمیش و تنقیدین اساسینی تشکیل ائتمیشدیر. ادبی تنقید بو علمی و منطقی اصوللار، اؤلچولرله تنقیدی آنلاییش و متودلاری ادبیات اوزه‌رینده سیناییر، ادبیاتی اونلارلا یوخلاییر. بو بارهده بو قده‌ر دانیشماغیمین اساس سببی تنقیدین نه اولوب اولماماسی ایدی.
دئییمکی، بیزده ادبی تنقید حقیقی معناسیندا هله ایلک آددیملارینی آتماقدادیر. ادبیاتیمیز هله تام اؤزونو گوستره بیلمه‌دییی اوچون تنقید ده اؤزونو گوستره ییلمیر. گرک اونلارجا رومان، حئکایه توپلولاری، شعر مجموعهلری، مختلف بیچیملی، مختلف مضمونلو اثرلر یارانسین کی ادبی تنقید ده دیرچه‌لیب و سؤزونو دئمه‌یه باشلاسین. تنقیدیمیزین ایندیکی دورومو، ادبی اثرلریمیزین دوشونجه کاسیبلیغی، معنا دایازلیغی، مضمون جیلیزلیغی، بیچیم چاتیشمامازلیغی و عینی حالدا تنقیدیمیزده نظرییه بوشلوغوندان آسیلیدیر. آنجاق، من یئنهده اینانیرام کی ادبیاتیمیزین گئتدیکجه بوشلوقلاری دولاجاق، نوقصانلاری آرادان قالدیریلاجاق. مضمونلو، دوشوندورجو، بیتگین و یئتگین اثرلر یاراناجاق و اونون یول یولداشی ادبی تنقید ایسه بو ادبیاتلا چییین- چییینه گئده‌جکدیر. اوندا، دونیا اوزونه چیخمالی، بوشقابا قویمالی اثرلریمیزین‌ده سایی آرتاجاقدیر. من ایندیکی ایندکی ادبیاتشوناسلیق ساحهسینده چالیشان یئنی نظرییه‌لری منیمسه‌ییب، ونلاری ادبیاتیمیزا اویقن بیر حالاگتریب وادبیاتیمیزی تنقید ایشیغیندا آدینلادان ادبی گنچلییه اینانیرام و اونلارلا فخر ائدیرم. سئویندیریجی حال دیر کی، ادبی تنقید ساحهسینده چالیشان گنج، استعدادلی، بیلیکلی و آلچاق کؤنلو تنقیدچیلریمیز آز دئییلدیر. اونلار چوخ ایستی قانلیقلا ادبیاتیمیزا یاناشیرلار. اونو اؤیرنمه‌یه، قاوراماغا جان آتیر‌لار. من، نثریمیز، شعرمیز و باشقا ادبی مسئله‌لر بارهده بونلارین یازیلارینی سئوه- سئوه اوخویورام. اونلاردان اؤیرنیرم. اونلارلا اؤیونورم. ادبیاتیمیزین گله‌جه‌یی بو استعدادلی و گنج تنقیدچی‌لریمیزین دوشونجه و بیلیک ایشیغیندا ایره‌لی آددیملایاجاق و تنقیدیمیز یوخاریدا سایدیغیم کیفیتلری یئیه‌لنه‌جکدیر.
س- سون سؤزونوز؟
ج- منیم تئز- تئز کئچمیشه قاییتماغیم، عمومیتله شرق ادبیاتیندان میثال گتیرمه‌ییم، مختلف ادبی بدیعی نوعلردن آد چکمه‌ییمدن مقصد بودورکی، بیز بیر داها اؤزوموزه قاییداق؛ کئچمیشی دریندن اؤیره‌نک؛ غربین تؤحفه‌لری قارشیسیندا الی قوینوندا آغیز سولانا سولانا قالمایاق. اؤز دونیامیزی گؤرک؛ اؤز دونیامیزی قوراق؛ اؤز خالقیمیزی، اؤز میللتمیزی، اؤز یوردوموزو دوشونک؛ یازاق، یاراداق؛ باشقالارینی یامسیلامایاق؛ یاخود باشقالاری‌نین تورونا دوشمک تهلوکه‌سیندن یاخا قورتاراق.
کیم اؤز گؤزو ایله، اؤز اوره‌یی ایله دونیایا باخیب، او دونیانی کشف ائدیب، او دونیا باشقالاری اوچون ماراقلی اولوب؛ اونلار طرفیندن قارشیلانیب، سئویلیب. مارکئز ده بئله مارکئز اولوب؛ پاموک دا بئله پاموک اولوب. اونلار نوبئل قازانیبلار، آنجاق اونلاردان داها اوستون، داها بؤیوک، داها صنعتکار اولان و اثرلری دونیانین بوتون دیل‌لرینه چئوریلن، اوخونان، سؤیلن چنگیز آیتماتوف، یاشار کمال، ناظیم حیکمت ده اؤز دونیا‌لارینی یاراتمیشلار. اونلار بشریتی تمثیل ائده‌ن، بشرین آرزو آمال‌لارینی عومومیلشدیرن، دونیوی‌لشدیرن قهرمان‌لار‌دیرلار. باخ بئله صنعتکار‌لاردان اؤیره‌نک؛ اونلارین ایزی ایله گئده‌ک؛ اؤز دونیامیزی، اؤز سؤزوموزو تاپاق؛ یازاق. اصیل صنعتعکار‌لارین یولو بو یول‌دور.
من امینم کی گنج و استعدادلی شاعیرلریمیز آنا دیلمیزی دریندن و مکمل اؤیره‌نیب، اونون بوللور سینه‌سیندن سو ایچیب، شعر دیل‌لرینی آیدینلاشدیریب و بدیعی قورولوشونو، اونون مضمونونو و مندرجه‌سینه اویغون شکیل قوراجاقلار؛ آذربایجان بدیعی-ایسته‌تیک سوزگجیندن کئچیریب، میللی وارلیغیمیزین آیدین، توتارلی، اؤلمز سسینه چئویره‌جک‌لر و آذربایجان شعرینی، معاصیر دونیا شعری سویه‌سینه قالدیراجاقلار. بیزیمده خالقیمیزین شاعیر‌لری‌نین سسی دونیا شاعیر‌لری‌نین سسینه قاریشاراق، آراز نغمه‌لی، ساوالان ووقارلی، موغان برکتلی، تبریز عزملی اودلار یوردونون سسی ،سسلر ایچینده سئچیله‌جک، ائشیدیله‌جک. بیزده بونونلا فخر ائده‌جه‌ییک. ساغ اولون
