“وطن” دوشونجه‌سی ساهرین شعرینده
سید مرتضی حسینی
حبیب ساهر(۱۳۶۴-۱۲۸۲ هـ.ش)دن سؤز آچارکن چوخدان‌دا چوخ سؤز وار یازماغا و چوخ کشف اولونمالی حق‌لر و حقیقت‌لر وار بو شرق یئنی شعری‌نین تمل داشلارین قویان‌لاردان بیری اولان آیدین و شاعر حقینده. منجه ساهرین باره‌سینده بیز سوچلو و متهمیک یعنی اونون حقینده بیز بؤیوک ظلم ائتمیشیک و ائتمکده‌ییک؛ چون کی اونون حیاتی، اثرلری و یاراتدیغی ادبی مکتب قونوسوندا جدی آراشدیرما یاپیلیب و نئچه کتاب گرک یازیلایدی ایندی‌یه‌دک و ادبیاتچیلار طرفیندن اونون تورک ادبیاتی، اؤزللیکله آذربایجان ادبیاتینا بوراخدیغی تایسیز ائتگی آراشدیریلیب بلله‌نه‌یدی و مرثیه‌چی‌لر دئمیشکن «حقی ادا» اولایدی بو آدلیم‌لار زیروه‌سینده یاشایان ایتگین شاعرین. تأسفلرله ایندی‌یه کیمی بیر- ایکی کیچیک اثردن سووای، بو بؤیوک شاعر و متفکرین باره‌سینده فورمالیته تعارف‌لاردان یانا جدی و دقیق و گئنیش بیر آراشدیرما یاپیلماییب ساهر و اونون هوندور یارانیشی‌نین باره‌سینده، حال بو کی بو قونودا اَن آزی نئچه یئنی و جدی اثر گرک یارانایدی بو قونودا اؤزللیکله بو آچی‌دان بئله بیر آراشدیرمالار و تدقیق‌لره، ایچینده اولدوغوموز ادبی دئوریمین حیاتی و چوخ گرکلی بیر احتیاجی وار. لاپ دوغروسو من بیر ادبیات اوزمانی(متخصص) اولمادیغیم و ادبی بیلگیمین آز اولدوغونا گؤره جرئت ائتمیرم ساهر و اونون کیم اولدوغو و تورک اؤزللیکله آذربایجان ادبیاتیندا بوراخدیغی ائتگی‌دن دانیشام, آما بونو کسینلیک‌له دئیه‌بیلیرم کی ساهر تورک و همی‌ده فارس شعرینی ایران‌دا هم فورم و هم ایچ(محتوا) باخیمیندان دییشه‌رک یئنی بیر ادبی سؤیلم یاراتدی کی بو یئنی سؤیلمین ائتگیسی فارس ادبیاتیندادا آز اولمامیشدیر, آما تأسفله بیز بو بؤیوک سؤیلیمین نه اولدوغو و نه‌دن یاراندیغینی بلیرلتمه‌میشیک و فارسلاردا عادتا بئله بیر قونولاردا مطلق نانکورلوک ائدرلر اؤزللیکله کی فارس شعرینده بو یئنی سؤیلمی یارادان بیر تورک و تورکچو آیدین‌دیر و ائله بونا گؤره یعنی حبیب ساهرین یوکسک ملی شعورو اولدوغو و اونلار ایسته‌ین مطلق ائلینه بیر کؤله اولمادیغیندان دولایی، فارس ادبیات تاریخیندا ساهردن هئچ آد گلمیر و مازندرانلی نیما یوشیج فارس یئنی شعری‌نین تمل داشین قویان تانینیر و تانیتدیریلیر. حال بو کی نیمادان اؤنجه ساهر بو یئنی سؤیلمی هر ایکی دیل‌ده یاراتمیشدیر. دئدیگیم کیمی من ساهردن یاردان سؤیلم‌دن دانیشماغا جرأت ائتمیرم و یالنیز بو بؤیوک شاعر و متفکره دویدوغوم منتدارلیغیمیزی بیلدیرمک ایسته‌ییرم.
ساهرین شعرینده یئنی دوشونجه‌لردن علاوه چوخ اسکی تئم‌لرده بئله چوخ یئنی و چوخ فرقلی بیر بیچیمده بیانا گلیر. اؤرنگ ایچین «جیغاتی»(سحر ایشیقلانیر،ص۸۹) شعری کی نوستالوژیک خاطره و دویغولار و طبیعته عایدیر، چوخ اسکی و تکراری بیر قونویا عاید اولدوغونا رغماً اوخودوقجا باشقا بیر صمیمیت و جانلی‌لیق دویولور شعرده. بو صمیمیت و جانلی‌لیق او قدر اوفاجیق و یوموشاقدیر کی دئییب- یازماغی‌دا بئله چوخ چتین گلیر انسانا. بیز بو قونولاردا چوخ شعرلر اوخوروق و ذوق آلیریق آما ساهرین بو شعرینده غریب بیر فرقلی‌لیک دویوروق. بو شعرین فورم باخیمیندان گؤزللیگی هجایی اولدغوندادیر. بو شعر بیر بئش بندلیک قوشمادیر و قوشما اصولویجا مصراع‌لار اون بیر هجالی(۳-۴-۴) دیرلار. یئری گلمیش کن دئمه‌یی گرکیر کی تورک شعری یوز ایللرجه دیوانی و عرب کولتور و اوخول‌لار اساسیندا تحصیل آلان شاعرلریمیزین اَلی ایله اؤز اصیل فورمو یعنی هجایی فورمودان آیری دوشموشدور و سونرالاردا فارس ادبیاتی ائتگیسی‌نین آلتینا گیریب، تورکجه شعرلر اولدوقجا عرب و فارس شعرینده داها آرتیق بنزرلی‌لیک(شباهت) تاپمیشدیر و ساهر تورک شعرینی اؤز اصیل فورمو یعنی هجایی فورملار ایله باریشدیرانلادان بؤیوک بیری‌دیر…. آنجاق همن شعرده(جیغاتی) هجا و فورم گؤزللیگیندن یانا سؤزجوک‌لرده چوخ یونولموش و یئرلی و همی‌ده یئنی بیر آنلاملار داشیییرلار و بو مهارت‌لرین هامی‌سیندان آرتیق، قالب ائله گؤزل توخونوب بیربیرینه و دوشونجه‌لر ائله اویغون یئرله‌شیب بو یونولموش قاب‌دا و بیر سؤکولمز بوتون(کل- کلیت) یارانیب کی بو بوتون یارادان ماتریال‌لاری چؤزوب آییراندا داها او گؤزللیگی گؤرمک اولمور و شریعتی دئمیش کن «بیر گول‌دور کی تشریح پیچاغی‌نین آلتیندا سولور» و اونون گؤزللیگین همن بوتونلوگونده دویوب- دوشونمک اولور و بئله بیر اسکی شاعرلرین دئدیگیجه «سهل و ممتنع» یارانیش ایله بیر سؤیلم اورتایا چیخارتماق ایکی نه‌دن‌دن آسیلی‌دیر؛ دیل ساحه‌سینده چوخ گئنیش بیلگی و سؤزجوک مهندس‌لیگی و دوشونجه ساحه‌سینده گئنیش و عین حال‌دا درین دوشونجه، اؤزللیکله گون گرکلی‌لیک‌لرینی دوشونمک و ساهرین بو هر ایکی ساحه‌ده یوکسک بیلگیسی واردیر و ائله بونا گؤره‌ده فورم باخیمیندان یئنی شعر یاراتماغا مهارتی اولدوغوندان علاوه دوشونجه باخیمیندان یئنی بیر سؤیلم یاراتماق باشاریسینا اَل تاپیر. ساهرین شعرلرینه آشیلادیغی یئنی دوشونجه‌لر تام بیر یئنی یاشاییشی آلقیشلایاراق تمنا ائدیر و منجه اونون بو نئچه یؤنلو یئنی‌لیگی آندیران شعرلری، دونیا یئنی شعری اؤزللیکله فرانسه و تورکیه ادبیاتیندان الهام آلاراق یارانمیشدیر یعنی ساهر اؤز عصری‌نین ایران‌دا یاشایان شاعرلرین عمومیتنیه رغماً ائورَنسَل(جهانی، جهانشمول) گؤروشو واردیر و کیم اولدوغو و زمانین و مکانین هاراسیندا دوردوغونو دوشونور و همن ائورَنسَل گؤروشون اثرینده یارانان یئنی فرانسه و تورکیه ادبیاتی ایرماغیندان دویاسی‌یا فایدالانیب. همن ائورنسل باخیشین اثرینذه ساهرده اؤزو و اؤز کیملیگی و اؤز وطنینه گوجلو بیر ماراق و دؤنوش حسی واردیر و ائله بونا گؤره‌ده اونون ایران تورک ادبیاتینا آشیلادیغی یئنی تئم‌لرین اَن اؤنملی‌لریندن بیری وطن دوشونجه‌سی و وطن سئوگیسی و همی‌ده وطنه عارض اولان مصیبت‌لردیر.
ساهرین «سحر ایشیقلانیر» آدی‌ایله یاییملانان شعر مجموعه‌سی «ای آنا وطن» شعری‌ایله باشلانیر. همن شعرده وطن «باشی بلالی»، «اولدوزو سؤنوک»، «قان طوفانی باشیندان آشان»، «موغانلی‌سی و شاهسئونی غربته کؤچموش»، «قبله‌سی ایتمیش»، «یاشلی گؤزلری» و ها بئله نئجه‌لیک‌لرایله تمثیل اولونور. بو چوخ رئال وصف‌لردن علاوه، چوخ گؤزل سَمبول‌لار ایله‌ده وطنین دورومو تصویر اولونور. بو سمبول‌لارین ایکیسی داها آرتیق آیدین و یول گؤسته‌ریجی‌دیر یعنی بو سمبولیک بؤلوملرده وطنین دورومو سمبولار ایچینده بیان اولور. شاعر وطنین ساپیلمیش‌لیق(گمراهی) و تحقیرین بئله سؤیله‌ییر؛
تبریز مرند خوی ایتیریب قبله‌سین مگر
هرکس ناماز قیلیر مشرقه ساری؟
بابک خلیه‌لرایله دؤیوشدو اوزون زمان
باش اَیمه‌ده خسرولارا ایندی اوغول‌لاری
ساییلان شهرلر وطنین بؤلگه‌لریندن اولاراق قبله‌سین ایتیرمیش کیمی مشرقه ساری ناماز قیلیرلار. آما ایتن قبله هارادیر؟ مشرقدن منظور نه‌دیر؟ منجه قبله‌دن منظور ملی قورتولوش و ملی سعادت یولو و مشرقدن‌ده ایکی زاد اولابیلر؛ بیری تهران بیری‌ده گئری قالمیش و استبداد و چئشیدلی فلاکتلر آلتیندا یاشایان آسیا کی عمومیتله او عصرین ادبیاتیندا «شرق» کلمه‌سی ایله تمثیل اولونوردو. بو ایکینجی گومان آردیندا گلن بنده باخاراق آرتیق گوجله‌نیر، اوردا کی شاعر وطنه بئله اؤیود(توصیه) وئریر؛
مشرقده توز توتوبدور گونو غربه دؤن آنا
بیر باخ قیزیل شفق قیزاریب یاندیریر چیراق
گونو توتولموش مشرقدن منظور تهران و اورادان باش توتوب گلن بلانی نظره آلساق دئمک اولور کی «چیراغی شفقده یانان» غربدن منظور تورکیه و اورادان گلن تورک و تورکلوک دوشونجه‌سی و همی‌ده یئنیجه ایاق توتان آزادلیق و یئنی تورک مدنیتی موژده‌سی‌دیر. آما ایکینجی گومانی یعنی شرقدن منظور آسیا و اونون قات قات فلاکتلی دورومون نظره آلساق، غربدن باش چیخاران گونش‌ده آوروپا مدنیتی اولمالی‌دیر. آنجاق هر ایکی حالدادا وطنین چئشیدلی بلالارا توتساق اولدوغو و اونون ملی قورتولوش اوزره غربه اوز دؤندرمه‌یی گرکمه‌سی اؤنریلیر بو سمبولیک و گؤزل بیان‌دا. بو آرادا بیر گؤزل سمبولیک بیاندان‌دا واز کئچمک اولماز و اودا وطن اوغوللاری‌نین خسرولارا باش اَیمه‌یه مجبور اولماغی‌دیر و بیز اییجه بیلیریک کی خسرولاردان منظور پان فارسیزم اساسیندا قورولوب و تورک وارلیق و کیملیگی‌نین علیهینه امانسیز ساواش آپاران پهلوی حکومتی‌دیر یعنی «خسرولار» تئرمینی یابانجی و اؤزوده فارس شاهلیق حکومتی‌نین سمبولیک بیانی‌دیر.
«وطن ماتمینده» شعرینده تام رئال و ساده بیر دیل‌ده وطنین باشینا گلن بلالاردان سؤز آچیر و تالانمیش وطنی، «سویوق قبرستان»، «اوردوسو دومان کیمی داغیلمیش»، «ائوی و قورقوسو ییخیلمیش» و آجلیق و اؤلوم ایله دولو گؤرور و همی‌ده بیلدیریر کی بو قاراقیش بیر قیسسا باهارین آردیندان گلدی و منجه او قیسسا باهاردان منظور بیر ایل‌لیک ملی حکومتین دؤورودور اؤزللیکله کی ساهره بو بیر ایل اؤز وطن و ملتی‌نین اوغروندا آزادجاسینا آپاردیغی چالیشملارا گؤره بؤیوک بیر باهار ساییلیردی.
ساهرین «مندن سلام دئیین گؤزل تبریزه» شعری تورک ادبیاتیتندا تبریزه حصر اولونان نوستالوژی ادبیاتی‌نین زیروه‌سینده یئر آلان شعرلردندیر. بو شعری اوخودوقدا دوغرودون‌دا تبریزی دوشونن اوخوجونون گؤزلرینده یاش یبریکیر. یئری گلمیشکن دئمه‌یی گرکلی‌دیر کی نه قدر کی تبریز نیسگیل‌لی و یارالی بیر اورک کیمی منیمسه‌نیر، ائله او قدرده تهران «باش کند» آدلی شعرده چیرکین و سئویمسیز گؤرونور و بو سئویمسیزلیگی او کؤتو شهرین توپلومسال و سیاسال و اقتصادی دورومونون گؤرونتوسو داها جانلی و گوجلو گؤستریر. تبریزدن علاوه آذربایجانین چئشیدلی بؤلگه‌لری و اونلارین گؤزل‌لیک‌لریندن‌ده ساهرین شعرینده چوخ تئم‌لر و اونلارا حصر اولونموش داها گؤزل بندلر وار. سهند، جیغاتی، تاتائو، اردبیل و سایر بؤلگه‌لره عاید شعرلرده اونلارین گؤزللیگی یاد اولونور و بو شعرلرین زیروه‌سینده «جیغاتی» و «خرم دره» شعرلری یئر توتور. «خرم دره» شعرینده بو کیچیک شهرین گؤزللیگی، گؤزل بیر شعرده بیانا گله‌رک حکیم هیدجی‌دن‌ده یاد اولونور. دئمه‌یی گرکیر کی ساهرین شعرلرینده نه جور کی وطن سئورلیک و آذربایجان اولان وطنین اؤزللیک و گؤزللیک‌لریندن سؤز گئدیر، وطنین آدلیم و اونا قوللوق ائدن فرزانه‌لرین‌دن‌ده چوخ خاطیرلامالار و آغیرلامار وار. شاه چلبی، کوراوغلو، ستارخان، زینب پاشا، حکیم هیدجی، شهریار، فریدون ابراهیمی، صمد بهرنگی، سلیمان رستم، اوختای نابدل و ائله بونلارا تای کیمسه‌لر کی ساهرین اؤزو کیمی اورکلرینده وطن و ملت دردی داشیییرمیش‌لار. ساهر دئدیگیمیز کیمی وطندن یاد ائدر کن اونون طالعسیزلیگی و توتساقلیق‌لاریندان دانیشیر و بو توتساقلیق‌لارین باشلیغیندا یابانجی‌لار اَلینه دوشوب ائلیناسیونا اوغراشماغیندان داد چکه‌رک، «اوولداییر دلی یئل‌لر» آدلی شعرینده «فارسلاشان آغالار ساتدیلار گؤزل یوردو»(همن، ص۶۴) دئییر و بو مصیبتین اَن آجی درجه‌سینی «سورگون» آدلی شعرین بو بندلردینده آندیریر؛
….. سورگون آزغین معلمه
یورد وئردیلر کارونسرا بوجاغیندا
هیسلی بیتلی غملی داخما
اود یوخودو اوجاغیندا
آنلاتدیلار؛
گئت مکتبه اوشاق اوخوت
درسدن سونرا دؤن ائوینه
خوشدور داخما
قارانلیقا غرق اولوبان
پارلاق قیزیل گونه باخما
«یاد»ا قول اول
درده آلیش
فارسجا دانیش
اسیرلیگی درویشلیگی تلقین ائیله
اوشاقلارا!(همن، ص۱۸۳)
آما بونلارین هامی‌سیلا بئله، وطن مسأله‌سی ساهرین شعرینده و شاعرین وطنی اولان اؤلکه‌نین دورومو تام و تمام شکیلده «خارابا مستعمره»(همن، ص۹۸) آدلی شعرده تمثیل اولونور. «خارابا مستعمره»دن منظور همن شاعرین وطنی یعنی آذربایجان‌دیر. منجه بو شعرین اؤزونو اوخوجولارین گؤز اؤنونده قویوب اونلارین اؤز اوخوماغی‌ایله فکرلرینه وا قویماق منیم بو شعره ایضاح یازماغیمدان داها یاخشی و شاعرین وطن سئوگیسی و وطن دردینی داها آرتیق دوشوندوروجو اولا بیلر. ایندیسه همن شعر:
مستعمره اولموشدو
بوگون اودلار دیاری
وئریلمیشدی اوغرویا
خزینه‌نین آچاری
اسیر «ارک»ین اوستونده
اوچ رنگلی بایراغا باخ!
هیکلینی ابلسین
آیدینلادیر چلچراق
دور تهرانا ناماز قیل!
حجازدئییل قبله‌گاه
ایکی ربین وار ایندی:
گؤی‌ده تانری یئرده شاه
شاه یانکی‌نین قولودور
سنده شاهین قولوسان
فخر ائت ایگیت! اوتانما!
فارسجا دانیش! سویون دان!
یوردون چؤله دؤنوبدور
اودو سؤنوب اوجاغین
حاکم اولموش سنه یاد
یاناکی قوی پاپاغین……
سون.
*اؤرنک چکیلن شعرلر بو مجموعه‌دن گؤتورولموشدور: ساهر، حبیب، سحر ایشیقلانیر، آذربایجان خلق مدنیتی اوجاغی، ۱۳۵۸.
