فولکلور فرانسه جه دن آلینمیش ایکی فولک(خالق) و لور(ادبیات، بیلگی…) کلمه لریندن تشکیل تاپمیش مرکب بیر کلمه دیر.
آذربایجان عالملری بونو «شفاهی خالق ادبیاتی» آدلاندیراراق، اونو یالنیز آغیز ادبیاتینا (آغیزدان چیخان سؤزلره) حتی بعضا یالنیز منظوم سؤزلره شامل ائتمیشلر. هر چند کی، فولکلوریک ادبیاتیمیز چوخلوقدا شعر حالتینده دیر، لاکین گؤرونورکی، بو معنا و مضمون هئچ ده بیزی مقصودوموزا یاخینلاشدیرا بیلمز. چوخ شئی لر وارکی، آغیزدان چیخماقدا شفاهی خلق ادبیاتی ساییلمیر. آمما فولکلور ساییلا بیله ر. مثلا : عادتلر، عنعنه لر، توی- یاس و سایره مراسملر، اویونلار و غیره لر… فولکلورون ان اؤنملی بیر حیصه سی کیمی نظره آلینا بیلرلر. چونکی اونلاردا هئچ یئره یازیلماییب و گؤر- گؤتور سایاغی ایله نسل لردن نسل لره کؤچوب و خالقلارین فرهنگ لرینی (کولتورونو) تشکیل ائدیر. بونا گؤره فارس فولکلور شناسلاری کیمی اونو «فرهنگ عامیانه» (عوام کولتورو)، خالق کولتورو کیمی معنا ائتسه ک داها دا مقصودا اویغون اولا بیلر.
فولکلور دا بیر میللتین گئچمیشی یاشاییر. او بیر گوزگو کیمی خالقین گوردوگو حادثه لری و باشلارینا گله ن بلالری، اونلارین ظلمه، عدالتسیزلیگه قارشی آپاردیقلاری مبارزه لری، شن لیک لرینی، غصه لرینی، امید و آرزولارینی، نفرت و ایسته کلرینی، عادت و عنعنه لرینی عکس ائتدیریر.
آذربایجان فولکلوری ایسه داها زنگین و چئشیتلی و آرتیق دقته لاییق دیر. سؤز یوخ کی بورادا گتیریلن فولکلور نمونه لری تک «یکاناتا» منحصر اولماییب، بلکه آذربایجان فولکلورونون بیر حیصه سی دیر. حقیقتدهده ده ائلیمیزین هر یئری ال ده یمه میش سؤز خزینه سیدیر. شمال آذربایجانیندا ایللرجه بو باره ده ده ایشله نیلدیگینه گؤزه دئمک اولارکی اورادا اولان فلکلوریک موضوعلار تقریبا بوتونلوکلهییغیلیب، چاپا وئریلمیشدیر. لاکین جنوبی آذربایجانین هر طرفینده فولکلور داغارجیقلاری و سؤز خزینه لری قالاخ- قالاخ، اوست- اوسته قالانیب، قالمیشدیر. دئمگ اولار کی جنوبی آذربایجان بو باخیمدان اکیلمه میش بیر زه می و یا بیچیلمه میش بیر تارلا. کیمیدیر. گئچمیشده شفاهی خلق ادبیاتیندان دانیشماق یازیلی ادبیات اوچون بیر جوره باش آلچاقلیق ساییلیردی. اونا گؤره ده جنوبدا بو باره ده چوخ ایش گؤرونولمه میشدیر. گؤرونولن لرده چاپ اولمادیقلارینا گؤره آرادان گئتمیشدیر. بودا تورکجه کتاب چاپ اولونماسی نین قدغان اولماسی و آیری چتین لیک لر نتیجه سینده دیر. بو سون ایللردن گئچنده یالنیز۱۳۱۴- نجی هجری قمری ایلینده (۱۹۰۶ میلادی) آخوند میرزاعلی حاجی ملا مصطفی اوغلو، باکویی آدلی بیر شخصین تهراندا داش باسما ایله، و فارسی ترجمه لری ایله، چاپ ائتدیگی «تجرید اللغات» آدلی بیر کتابدیر. (بو باره ده بیر زامان تهراندا، کیهان روزنامه سی طرفیندن چاپ اولونان «یول مجله سی نین بئشینجی نمره سی نین بئشینجی صحیفه سینده چاپ اولونان، منیم مقاله مه مراجعه اولونسون.)
آنجاق او کتابین بعضی آتالار سؤزونو بورادا اختصار ایله نقل ائدیرم. بونودا دئیه ک کی کتابین املاسی و جمله قورولوشو بی نهایت غلط و دوشونولمه سی چتین دیر:
«آلجی قوشنک دندقی اکری اولور»! بونو بو گونکی املاء ایله یازماساق دوشونمک اولماز.
«آلیجی قوشون دیمدیگ اه یری اولار.»
یا:
«قولدون قوزین آز اولور قیچدن قوزین چوقدور.»
بو گونکی املاء ایله- قولدان قووزایان آز اولار، قیچدان قووزویان چوخ اولار. فارسی ترجمه لری داها دا افتضاح دیر. هر چند بعضا فارسی کلمه لر تورکجه لرین دوشونولمه سینه کؤمک لیک ائدیر. مثلا بیرینجی جمله نی بئله معنا ائتمیشدیر «گیرنده مرغرا منقارش کج می شود»! بعضا ده کلمه لری یئرسیز اولاراق بیر- بیرلرینه یاپیشدیریر:
قوشمندا شاقی ششدی قیقوسی بزه دشدی
یا:
آشاغی تکرم سقال یخاری تکرم بغدر (پائین تف می کنم ریش بالا تف می کنم سبیل است)! قوشی قوشین (قونشو ایله ن) تن اولماسه کنکرک ( برابر نباشد فراخ باید)!!! قوشی قوشیه باخار گوری اوده یاخار (همسایه نگاه می کند قبرش را به آتش می سوزاند)!
بو کلماقین بر آغلاما قیوار! (بو گولمه گین بیر آغلاماغی وار) اولکن (اؤرکن) یوز قصه (قیسا) اولسا کلور (گلیر) دوقاغدن کئچر. اؤزگه آتنه منن تز دشر (اؤزگه آتینا مینه ن تئز دوشر) بیر آیری موضوع کی بورادا دئیلمه لیدیر. بودور کی ۱۳۲۰- نجی ایلده (۱۹۴۱م.) سووئت قوشونو ایرانا گئچدیکده بیر نئچه فارسی و تورکی نشریه لر چیخارتدی بیری فارسجا ایدی ظاهرا تهراندا چاپ اولوردو. آدی «دوست ایران » ایدی. بیری ده تبریزده تورک دیلینده نشر اولوردو آدی «وطن یولوندا» ایدی و قیزیل اوردو طرفیندن منتشر اولوردو بورادا چوخ مهم آداملار او جمله دن جعفر خندان، میرزه ابراهیموف، غلام محمدلی، سلیمان رستم و سایره لری هله جوان یاشلاریندا درین عشق و علاقه ایله یو روزنامه نی چیخاردیردیلار. بو روزنامه نین تورک دیلی و ادبیاتی نین تحرکی و تشویقی و انکشافی ساحه سینده تاثیری بی اندازه چوخ اولدو آذربایجان خصوصا تبریزده جوانلار جذب اولاراق شعر دئمه گه باشلادیلار آز زاماندا نهنگ شاعرلر عرصه یه چیخدی و اونلارین هله ده بیر چوخو شمال آذربایجانیندا ان مشهور یازیچی، شاعر و تاریخچی و سایره لر کیمی آد چیخارتمیشدیلار. بو روزنامه نین وئردیگی حرکت ایللرجه اثرینی حفظ ائتدی و ایران اسلامی انقلابینا چاتدیردی و انقلابدان سونرا یئنه ده تورک دیلی انکشاف تاپماغا امکان تاپا بیلدی. منظور بو دورکی او روزنامه جنوبی آذربایجان ادبیاتی نین تاریخینده بیر « دؤنوش نقطه» و اونودولماز بیر حادثه ایدی. همان روزنامه نین بیر ستونونون باشلیغی بئله ایدی: « آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتی توپلاییریق» و اونون آلتیندا هر نمره ده گرندریلن بیر نئچه آتالار سؤزو یا بایاتیلار چاپ اولوردو او واقتا کیمی بو جور شئی لره اهمیت وئرمیه ن آداملار بونلارین نه قده ر ظریف، گؤزه ل شیرین و اوره یه یاتیملی اولدوقلارینی حس ائده رک علاقه مند اولدولار.
هر حالدا بورادا بوندان آرتیق حاشیه یه چیخماق مناسب ده ییل آنجاق بو یولدا چالیشانلارین بیر نئچه سینی آد آپاراراق سؤزه سون قویوروق.
۱۳۴۴-نجی گونش ایلینده. دوقتور س. جاوید بیر بالاجا جیبی کتاب (۲۸۷ صحیفه) تهراندا چاپ ائتدیردی و انقلابدان سونرا دا کیچیک جزوه لر چاپ ائله تدیریردی. سونرا آقای فرزانه، دوقتور ج- هیئت، خانم زهره وفایی، حسین دوزگون و سایره لر بو باره ده ایشله میشدیلر.۱
من اؤزوم ۴۵- ایل بوندان قاباقدان بیر حجم لی کتاب حاضیرلادیغیما رغما و اوندان سونرادا همیشهبو ساحه ده فعالیت ائتدیگیمه باخمایاراق کتاب نشر ائتمگه موفق اولمامیشام ۱۳۳۶- نجی ایلده بیر مقدار اونلاردان بیر قوندارما ناشره وئردیم اودا اونلارین بیر حصه سینی اوغورلویوب اؤز آدینا چاپ ائتدی. حتی شعرلرین بیر حیصه سینی «عاشیق غریب و شاه صنم جلد۲» آدی ایله عاشیق غریب آدینا چاپ ائتدی (بو باره ده گئچه ن یایدا- ۱۳۷۴ ش- تبریزده نشر اولان مهد آزادی روزنامه سینده منیم، ایکی نمره ده چاپ اولان، مقاله لریمه مراجعه ائدین)
آمما بو باره ده نئچه مقاله فارسجا و تورکجه نشر ائتمیشم او جمله دن «کیهان سال ۱۳۶۵» و یول مجله سی ( نمره ۱۶ و سایره لرده) و «وارلیق» ژورنالی نمره ۸۲ ص ۶۷) و بیر نئچه آیری نشریه لرده آذربایجان فولکلورو باره ده چوخلو مقاله لریم چاپ اولونوبدور. بونودا بیلیرم کی منیم کیمیلرین سایی آز ده ییلدی چوخلاری بو یولدا زحمت چکیب لر لاکین چاپ ائتمگه امکان تاپمامیشدیلار.
فولکلور و یارادانلارین کیم اولدوقلاری بللی ده ییل. اونون صاحیبی عموم خلق کوتله لری دیر. فولکلور خالقین معنوی ثروتی دیر. اونلاری ییغیب، نشر ائتمگ دیلیمیزین، کولتوروموزون وتاریخی معلوماتلاریمیزین آرتیق زنگین لشدیریلمه سینه کؤمک ائده بیلر.
فولکلور همیشه یارانماقدادیر. بعضا اونلارین نئچه وجودا گلدیکلری باره ده داستانلار دا نقل اولونور. بو باره ده بیر مثال گتیریریک.
گئچمیشده بیر دؤولتلی شخصین «بسدی» آدلی بیر قیزی وارایدی. بو شخصین بیر کاسیب قارداشی اولدوغونا گؤره، قارداش اوغلوسونو اؤزونه چوبان ائتمیشدیر. بو ایکی جوان عمی اوغلو و عم قیزی بیر- بیرینه علاقه مند اولورلار. بسدی عمیسی اوغلونا یادگار اولاراق بیر رشمه ( دؤرد ایپ ایله توخونان آغ- قره رنگلی قاتما) توخویور عمیسی اوغلو گئجه لر کندین قیراغیندا اولان آغیلدا قویونلارین یانیندا یاتارمیش، بیر گئجه کوردلر قویون سوروسونو باساراق اونون قوللارینی همان رشمه ایله باغلاییرلار. او ایسه اونلاردان بیر آغیز اوخوماغینی خواهش ائدیر. کوردلر راضی اولورلار. او زامان او اوزونو کنده ساری توتاراق اوجا سسله بئله اوخویور:
عمیم قیزی بسدی گه ل ۲
کورد سورونو باسدی گل
سن توخویان رشمه لر
قوللاریمی کسدی گه ل
بو سس کندده بسدی نین قولاغینا یئتیشدیکده، قیشقیراراق دئییرکی: گئدین کوردلر سورونو باسیبلار» آداملار اؤزلرینی یئتیره رک سورونو کوردلرین الیندن آلیرلار. بئله لیکله عشق سورونون قورتاریلماسینا سبب اولور. ها بئله بیر مالینی اوغرو وورموش بزرگان آتینی گؤتوروب قاچدیقدا بیر ائوه مراجعه ائده رک آتی اوچون بیر توربا سامان ایسته ییر پولو اولمادیغی اوچون سامان وئره ن ائو قادینی قاوالی اونا وئره رک دئییر کی بو قاوالی چالیب و بیر آغیز اوخوسان سامانی آپارا بیلرسن او کیشی مجبور اولاراق قاوالی آلاراق چالیر و فی البداهه قوشدوغو بو شعری اوخویور:
عزیزیم زمانه چالار
عاشیق زمانه چالار
مین تومنه چالمایان جانیم
بیر توربا سامانه چالار
دئدیگیمیز کیمی فولکلور همیشه یارانیلماقدادیر. آشاغیداکی بایاتی لار عصریمیزین معلوم اولان شخص لری طرفیندن قوشولموش، یا نقل اولموشدور.
مثلا بو بایاتینی رحمت لیگ گنجعلی صباحی ۳ هر واقت سؤز دوشنده گوله- گوله دئیه ردی:
کبابچیام شیشیم یوخ
قوجالمیشام دیشیم یوخ
بو دونیادا کئف چکدیم
او دونیایلا ایشیم یوخ
بو بایاتینی دا اوتایلی مشهور حکیم و جراح نورالدین رضایف قوشموش و دوغرو داندا شاعر اولمادیغی حالدا نئجه گؤزه ل و شاعرانه دئمیشدیر. نورالدینین قیزی آذربایجانین گؤرکملی شاعری بختیار وهاب زاده نین اوغلو ایله ائولنمیشدیر. قضادان نورالدین معلم شیعه اولدوغو حالدا بختیار وهاب زاده سوننو دور. بئله لیکله توی گونو نورالدین شوخلوق ایله شاعرلیک هوسینه دوشه ره ک بو بایاتینی فی البداهه قوشوب، اوخوموشدور:
عزیزیم کیمه نئیلر
شاعر حکیمه نئیلر
سن سننو سن من شیعه
گؤره ک کیم- کیمه نئیلر
بو بایاتینی دا ۱۳۷۰- نجی ایلده تبریزده نظامی گنجوی قورولتاییندا اشتراک ائدرکن، بیری نین دیلیندن ائشیتدیم:
قوهوم اولدوم یادلارا
اؤز ائلیمه اولدوم یاد
هر دیلده عالم اولدوم
اؤز دیلیمده بی سواد
ائله اوجوره ده مختلف موضوع لار باره سینده دوزه لینن تاپماجالار/ آتالار سؤزو و یا لطیفه لر باره سینده دانیشماق اولار.
همچنین آتالار سؤزو یئردن- یئره، زماندان- زمانه دگیشیک لیکلره معروض قالیر نئجه کی حاضرداکی کتابدا عباس میرزانین «سفرنامه کجلر» ینده بو آتالار سؤزونو گؤرموشوک «سالیاندا قورد آزیدی بیری ده گمی ایله گلدی.»
بیر حالدا کی ایندیلیکده بو آتالار سؤزو خصوصا یکاناتدا بو شکیلده دئییلر.
«آدادا قورد آز ایدی بیری ده گمی ایله گلدی»
بعضی آتالار سؤزو مخصوص بیر یئر اوچوندور. مثلا:
«شهرچایی کوفته گتیرسه بیزه بیر لپه دن آرتیق یئتیشمز»
بو مثلی اورمودا، «زهرا خانم فرشاد» دان ائشیتمیشم. شهر چایی اورمو شهری نین بیر یانیندان گئچن بیر چایین آدیدیر/
بو آتالار سؤزونون نظیره سی یکاناتدا بئله دیر:
«دونیانی بؤلسه لر بیزه بوندان آرتیق یئتیشمز»
بو مثلی ده ۱۳۴۹- نجی ایلده زنجاندا فردوسی مهمانخاناسیندا ایشله ین حسین آدلی بیر قوللوقچونون دیلیندن ائشیتمیشم.
«آچیلمامیش سفره نین بیر عیبی اولسا، آچیلمیش سفره نین مین عیبی اولار» بو آتالار سؤزونوده مشهد شهرینده یاشایان، بجنورد تورکلریندن اولان «حاجی محمد نوروزی» نین دیلیندن ائشیتمیشم:
«جوان گلدی، ده لی قاچ»
بو معنالی آتالار سؤزونو او بیر نئچه جوانین غریبه بیر ایشلر گؤردوکلری زمان چوخ یئرلی اولاراق ایشلتدی. بعضی آتالار سؤزونون ده داستانلاری وار. او جمله دن «باغلا دیلیمه» عنوانلی بیر آتا سؤز دور:
«بیر آتلی غریبه کیشی، گونون باتان چاغی بیر کنددن گئچیردی. بیر نفر قاپیسی نین قاباغیندا دورموشدو. اؤز یانیندا دءییر. بو مسافر کی بو تله سیک لیک له گئدیر، منیم تعارف ائتمگیم له یولوندان قالان دئییل، قوی یالاندان کیشیله نیم. اودور کی سسله یره ک دئییر:
– آی قارداش بویورون قوناغیمیز اولون…!
دئمه بو مسافرده ائله آللاه دان ایسته ییر میش، تئز آتی نین باشینی دؤنده ررک آتدان یئنیب، تشکور ائده رک دئییر:
– آتی هارایا باغلاییم
او کیشی نین کی نه قوناغا یئری وار ایدی و نه آتا، دئییر:
– باغلا دیلیمه
شفاهی خلق ادبیاتی یازیلی ادبیات، خالق موسیقی سی و هنر عالمی اوچون توکنمز بیر قایناقدیر. لاکین شفاهی ادبیات یازیلی ادبیاتدان چوخ آز استفاده ائتمیشدیر. بعضا شاعرلرین بعضی حکمت لی شعرلری خالقین آغزیندا ایشله نیلره ک آتالار سؤزو شکلینی تاپمیش و یا بعضی شوخ آداملارین ماراقلی سؤزلری لطیفه شکلینه دوشموشدور. شفاهی خالق ادبیاتی اوشاقلارین تعلیماتی اوچون چوخ مهم بیر وسیله ساییلا بیلر.
گئچمیشده سواد و تحصیل ائتمک مسئله سی یوخاری طبقه لرین اختیاریندا و خدمتینده اولدوغو اوچون و بوگونکی چاپ وسیله لری نین اولماییب یا عمومیت تاپماسی سببینه، شفاهی خالق ادبیاتی، اوشاقلار اوچون مهم بیر اؤیره نمه وسیله سی ساییلیردی. اوشاقلارا لازم گؤرونن معلوماتلاری و اونلاری اجتماع ایله تانیشلادیب و شخصیتلرینی تکمیل لتمه گی، بو جور ساده یول لار ایله اونلارا تعلیم وئریب، اؤرگدردیلر. بو باره ده سؤزون داهادا آرتیق تاثیرلی اولماسی اوچون دئییله ن سؤزلری شعر قالیبینا تؤکره ک، خالق هاوالاری و موسیقی سی ایله تکمیل لدیب، اونلارین هر بیرینی اؤزلرینه ناسب آهنگ لرایله اوخویارلار.
بعضا بو معلوماتلار تاپماجا و یا اوشاق اویونلاری شکلی تاپیر. بئله لیکله اوشاقلار اونلاری اؤیره نمک اوچون هوسله نیر و هم ده بو ایش اونلار اوچون آسانلادیر.
مثلا اوشاقلارا ساده یول ایله سای اؤرگتمک اوچون آشاغیداکی سؤزلری دوزلدیبلر:
بیر، ایکی- بیزیمکی
اوچ، دؤرد- قاپینی اؤرت
بئش، آلتی- داش آلتی
یئدی، سککیز- فیرنگیز (فرنگیس)
دوققوز، اون- قیرمیزی دون
یا اوشاقلارین فیکرلرینی ایشه سالیب، آچماق اوچون دوزلنین تاپماجالاری نظردن گئچیره ک:
هادی یابانی
هودی یابانی
آلتی قیچی
ایکی دابانی
بئله لیکله بو تاپماجا ایله ال تره زیسی نین نه شکیلده اولدوغونو اوشاغا اؤرگدیرلر. هر حالدا سؤزو اوزاتماماق اوچون بوندان آرتیق بو باره ده بحث ائتمک ایسته میریک دالیجا گله ن نمونه لر مسئله نی آرتیق آیدینلاشدیراجاقدیر.
